پارسی‌نژاد: به نقش محوری «محمد بن ابی‌بکر» کم‌توجهی کرده‌ایم

به گزارش ایسنا، کامران پارسی‌نژاد - نویسنده - با بیان مطلب بالا درباره این کتاب همچنین نوشت:

با یک بررسی اجمالی کتاب ابتدا این گمان به ذهن متبادر می‌شود که چرا محققِ مجموعه یادداشت‌های تاریخی، دو فضای تاریخی اسلام و معاصر را در یک مجلد بررسی کرده است؟ آیا بهتر نبود برای قوت بخشیدن به مبحث تاریخ اسلام یا تاریخ معاصر، فقط یکی از موارد مورد بحث تببین می‌شد؟ پس از بررسی عمیق اندوخته‌ها و تجارب ناب مطرح شده دراین اثر مشخص می‌شود پیوندی اندام‌وار میان حقایق تاریخی در گذشته و حال وجود دارد. بر هیچ کس پوشیده نیست که وقوع تمامی رویدادهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ریشه در گذشته دارد و با بررسی مسائل و رویدادهای پیشین بهتر می‌توان رخدادهای معاصر را تببین کرد.

توجه به عنوان یادداشت منتخب چه در فصل اول و چه در فصل دوم مشخص می‌کند که نویسنده بن‌مایه فکری خاصی را مد نظر داشته است و از هر دری سخن نگفته است. در این راستا خط فکری محقق، نوع نگرش و شیوه تحلیل محتوای او به وضوح مشخص است. داشتن صراحت کلام، صداقت در گفتار و تلاش برای جلوگیری از یک‌سویه‌اندیشی باعث شده تا درونمایه‌ها و مضامین اصلی مد نظر نگارنده مشخصشود. چیزی که بیش از همه در تشخیص پیوند اندام‌وار میان مباحث تاریخ اسلام و تاریخ معاصر مطرح است، تلاش مولف در تحلیل ریشه‌های نفاق و منفعت‌طلبی قومی دنیاپرست، آن‌هم در تقابل با حکومت و مبانی پاک اسلامی شیعی است.

مولف تلاش می‌کند تا در فصل تاریخ اسلام عملکرد افراد بدطینت و جریان‌های فکری معاند را رصد کند، حقایق مطرح پیرامون آن را طرح کند و به نتیجه گیری دست یابد. او همین فرآیند را در تحلیل تاریخ معاصر ایران دنبال کرده است. با بررسی رویدادهای سیاسی معاند با انقلاب اسلامی و جنس تحلیل این محقق تاریخی مشخص می‌شود که به زعم «بریری» حکومت اسلامی شیعی بی‌شباهت با حکومت حاکم نیست. به باور بریری جنس تمام ترفندها و نیرنگ‌هایی که در تاریخ اسلام مطرح می‌شود قرابت زیادی با دسیسه‌های دول غربی در رویارویی با ایران دارد. در واقع نتیجه گیری بریری از تحلیل رویدادهای تاریخ اسلام در بررسی رویدادهای تاریخ معاصر نمود پیدا می‌کند و ریشه‌یابی رویدادهای معاصر در تبیین تاریخ اسلام و عالم تشیع امکان‌پذیر است.

بی‌شک تمامی رشته‌های مختلف علوم انسانی پیوندی قوام یافته با یکدیگر دارند. در دنیای غرب سالیان درازی است که به اهمیت ارتباط بین رشته‌ها پی برده‌اند. در ایران متاسفانه صاحب‌نظران رشته‌های مختلف غالبا تک‌بعدی پیش می‌روند و از سایررشته‌های علوم انسانی در کار خود بهرهمند نمی‌شوند. در کتاب یادشده سعی محقق براین بوده تا جدای از پرداختن به رشته تاریخ، به عالم سیاست، فرهنگ و جامعه نیز توجه شود.

بریری صرفا روایت‌گر تاریخ نیست؛ او براساس شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه روز، رویدادهای تاریخی را تبیین کرده است. در این میان راهکارهای مناسبی در اختیار سایر پژوهشگران قرار داده تا در همان حوزه خاص، تحقیق جامعی را انجام دهند. توجه به این مسئله ضروری است که مجموعه یادداشت مطرح شده علی‌رغم اینکه نگرش و بن‌مایه‌های خاص منتقد را مطرح می‌کنند، جامع و کامل نیستند و مولف هم بر این مسئله اشراف دارد. در واقع نویسنده در این اثر به مباحث بدیع و مهمی اشاره دارد که نیازمند تحقیق جامع و کامل‌تری است. به عبارتی، هر یادداشت این قابلیت را از جنبه محتوایی دارد که به یک کتاب حجیم مبدل بشود. از آنجایی که دغدغه نویسنده پرداختن به مسائل متعدد بوده است در هر یادداشت ضمن طرح مسئله و بیان اهمیت موضوع، راهکارهای مناسبی برای ادامه تحقیق ارائه می‌شود تا دیگر منتقدان هر موضوع مطرح شده را جداگانه بررسی کنند. این در حالی است که مولف خود به اهمیت موضوع‌های مطرح شده اشراف دارد؛ به همین دلیل توصیه می‌کند، منتقدان مباحث پیشنهادی ایشان را هم برای گروه خواص و هم برای عموم مردم با زبان ساده تالیف کنند. توجه به این مسئله ضروری است که غالبا منتقدین با زبانی تخصصی مباحث مهم تاریخی را تحلیل می‌کنند و کمتر منتقدی با زبانی ساده برای عموم مردم رویدادهای مهم تاریخی را روایت کرده است. بریری به این مسئله اشراف دارد و در یادداشت‌های خود از منتقدان می‌خواهد تا مباحث مطروحه را با زبانی ساده تشریح کنند.

جدا از مسائل مطروحه، بریری برآن بوده تا به حوادث و رویدادهای مهمی اشاره کند که در تاریخ اسلام و تاریخ اجتماعی ایران به دقت واکاوی نشده‌اند. بهطور مثال مبحث مسلمان شدن ابوطالب مسئله بسیار مهمی است که آنچنان مورد واکاوی قرار نگرفته است. این در حالی است که عموم مردم هم هیچ اطلاعی از کل ماجرا ندارند. بسیاری از نیروهای مخالف آیین تشیع برای ضربه زدن به ساحت مقدس پیامبر اکرم (ص) و تقویت بنیه دین ستیزی ادعا کرده‌اند که ابوطالب مشرک از دنیا رفته است. ایمان ابوطالب از مباحث اختلافی تاریخی - کلامی بین شیعیانو اهل سنت است. شیعیان براساس روایات اهل بیت (ع) و برخی مباحث کلامی و تاریخی، براین باورند که ابوطالب به رسول‌خدا (ص) ایمان داشته و برای اثبات سخن خود آثاری را خلق کردهاند؛ در مقابل، بنابر برخی روایات اهل سنت، ابوطالب عموی پیامبر اکرم (ص) و پدر امام علی (ع) به دین اسلام، ایمان نیاورده و مشرک از دنیا رفته است؛ از این‌رو اهل سنت، منکر ایمان ابوطالب‌اند. نکته قابل تعمق این است که عموم مردم درباره این مسئله هیچ نمی‌دانند. مطالعه این کتاب به غیر از اینکه برای عموم مردم انگیزه ایجاد می‌کند نسبت به مطالعه موضوع مذکور اطلاعات خوبی نیز در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.

نقش محوری محمد بن ابی بکر یکی از یاران وفادار امام علی (ع) کسی که فرزند خلیفه اول بوده، غالبا مورد توجه مردم قرار نگرفته است. کمتر کسی می‌داند فرزند خلیفه اول تا چه میزان در راستای اهداف امام علی (ع) تلاش کرده است و چگونه به شهادت رسیده است. نویسنده در این بخش اطلاعات خوبی را در اختیار مردم قرار می‌دهد اما باز حقایق مهم و درخور تعمقی پیرامون این شخصیت بزرگ جهان تشیع وجود دارد که با تحقیق بیشتر به‌دست می‌آید. متاسفانه مشخص نیست چرا در ایران علی‌رغم اینکه غالب مردم شیفته آیین تشیع هستند بسیاری از شخصیت‌ها و رویدادهای مهم تاریخ تشیع در هاله‌ای پنهان مانده و چرا متولیان امور فرهنگی، محققان، داستان‌نویسان و شاعران تلاش نمی‌کنند تا اینگونه مباحث و اندوخته‌ها را تحلیل و درشت‌نمایی کنند. یکی از شخصیت‌های برجسته جهان تشیع سید رضی، تدوین‌گر کتاب بی همتای امام اول شیعیان علی (ع) است. اهمیت تلاش سید رضی بر هیچ کس پوشیده نیست. اما کمتر کسی است که درباره او بداند و بداند در چه دوره تاریخی زندگی می‌کرده و چگونه اقدام به جمع‌آوری سخنان گهربار حضرت امام علی (ع) کرده است؟ چه عواملی باعث شده تا کنون چهره و منش این شخصیت بزرگوار مخفی بماند؟ جا داشت نویسنده محترم یادداشتیرا هم به ایشان اختصاص می‌دادند. بی‌شک تعداد شخصیت‌ها و رویکردهای مشابه در جهان اسلام بی‌شمار است و توقع نمی‌رود محقق بتواند همه موارد مرتبط را در این اثر مطرح کند. اما شخصیت و عملکرد سید رضی و حتی برادرایشان سید مرتضی آنچنان مهم و تاثیرگذار بوده که می‌بایست اشارتی حتی کوتاه به آن می‌شد. متاسفانه غالب رسانه‌ها، خاصه صدا و سیما می‌توانند نقش تعیین کننده‌ای در این راستا داشته باشند که عموما از آن غافل شده‌اند.

در بخش تاریخ معاصر، بریری نگاهی کاونده و موشکافانه به رویدادها و وقایع بسیار مهم و تاثیرگذار بعد از پیروزی انقلاب اسلامیدارد. بی شک جنگ هشت ساله مهمترین وبزرگترینرویداد بود که بر تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران تاثیر عمیقی گذاشت. بریری بر این باور است که دفاع مقدس یکی از درخشان‌ترین اعصار تاریخ تمدن ایران زمین است. در این میان مولف بر ماهیت جنگ از منظر آرمان‌گرایانه تاکید داشته ودفاع مقدس را نوعی کلان روایت قلمداد می‌کند. وی نوعی وحدت و یکپارچگی در ساختار و نظام درونی و بیرون جامعه جبهه و شهری می‌بیند. به‌زعم بریری، راهکار مناسب برای ثبت رویدادهای جنگ توجه به تاریخ شفاهی است. متولیان امور فرهنگی باید به این مسئله توجه داشته باشند که شاهدان جنگ غالبا در گذر زمان یا خاطرات جنگ را فراموش می‌کنند یا با زندگی وداع می‌کنند.

نهضت خاطره شفاهی باید بسیار گسترده و جامع راه‌اندازی می‌شد و کم کاری‌ها بی شک لطمات جبران ناپذیری را بر پیکره ثبت خاطرات و مستندات وارد کرده است. با این‌حال هنوز دیر نیست و باز هم می‌توان امید داشت تا تمام خاطرات مهم روزی ثبت شود. بی شک حفظ حقایق جنگ، عینیت‌نگری، مستندسازی و حفظ عنصر دلالت‌گری شالوده‌های اصلی داستان جنگ را تشکیل می‌دهند. در این آثار، نویسندگان چون پژوهشگران امانت‌دار هستند و با دقت و ریزبینی خاصی به ثبت اطلاعات و رویدادهای مهم جنگی پرداختند و توانستند در قالب داستانی آن رویدادهای مهم را حفظ کنند. یکی از فواید ثبت خاطرات جنگ در وادی داستان‌نویسی نمود پیدا می‌کند. در ایران نیز جا دارد برخی از نویسندگان با خلق داستان‌های رئالیستی و تلفیق رویدادهای مهم جنگی با تخیل، آثار ماندگاری را پدید آورند؛ به گونه‌ای که مورخان پس از آن برای درک اوضاع و احوال زمان جنگ به این آثار رجوع کنند. حوادث مهم و سرنوشت‌سازی چون فتح خرمشهر می‌طلبد با قالب داستانی مطرح شوند. در این جا نوع پژوهش، نحوه جمع آوری اطلاعات و نوع شکل‌گیری ساختار و بافت داستان بسیار مهم است و در ماندگاری اثر نقش ایفا می‌کند. باید به این مسئله توجه داشت که لازم نیست همه نویسندگان داستان دفاع مقدس و جنگ چنین شیوه‌ای را برگزینند. اما این مسئله نباید به آنجا ختم شود که پس از هشت سال جنگ و گذشت زمان طولانی حتی یک داستان جنگ ماندگار و ارزشمند رئالیستی در کارنامه داستان‌های دفاع مقدس یافت نشود. در این گونه آثار مستندسازی و بیان حقایق جنگ آن هم در قالب کاملاً داستانی امری پسندیده و حائز اهمیت است. لذا می‌طلبد نویسندگان این حوزه بدون غرض‌ورزی و اعمال نفوذ در کلام راوی و شخصیت‌ها رویدادهایی را در کنار هم قرار دهند که نماینده جنگ واقعی هشت ساله باشد. تا آنجا که پژوهشگران و مورخان بتوانند به اطلاعات ریز و در عین حال مهمی که تاریخ توانایی بازگویی و ثبت آن‌ها را ندارد دست یابند.

بریری در کتاب «معاصریت تاریخ» به غیراز جنگ هشت ساله به مباحث دیگری چون مکتب سلیمانی، فلسفه تشکیل بسیج، غرب و پیشرفت تسلیحات ایران و... اشاره داشته است.

در پایان توجه به این مسئله ضروری است که تاریخ فارغ از ثبت مستندات و حقایق رخداده نقش مهمی در ایجاد تحولات گسترده و بنیادین در حوزه‌های مختلف دارد. لذا روند ثبت حقایق مهم و تاثیرگذار به دور از جانبداری و یک‌سویه‌اندیشی مسئله مهم و درخور تعمق است. همچنین پژوهش و بازنگری رویدادهای مهم می‌تواند نقش تاثیرگذاری در شکل‌گیری آینده داشته باشد. کتاب‌هایی از این دست می‌توانند برای بسیاری از مورخان راه‌گشا باشند تا بتوانند در راستای مباحث مطرح شده آثار ارزشمندی را خلق کنند.

انتهای پیام