پشت همین میز چوبی شهادت می‌دهم که دکتر نون مُرد مُرد مُرد

مرجان صادقی: نخست از آن جهت که بازگوکننده بخشی از جریان فکری جامعه است و دوماً از این جهت که خواننده را با تحولات فکری طبقه روشنفکر آشنا می‌کند. داستان رمان در دل یک اتفاق واقعی و مهم تاریخی ایران رخ می‌دهد:«کودتای 28 مرداد»؛

این رمان اولین‌بار سال 1380 منتشر شد و راوی زندگی و افکار دکتر نون، یکی از نزدیکان دکتر محمد مصدق است؛ دکتر نون شخصیتی روشن‌فکر است که در پاریس حقوق خوانده. حمایت‌هایش نقش پررنگی در نخست‌وزیر شدن دکتر مصدق دارد و در کابینه‌ی دکتر به همراهی دکتر فاطمی به مصدق دست همراهی می‌دهد.

در جریان کودتای بیست‌وهشتم مرداد، دکتر نون زندانی می‌شود. علی‌رغم شکنجه‌های فراوان عهدش را با دکتر مصدق را زیر پا نمی‌گذارد؛ شرایط سخت زندان را تاب می‌آورد و تسلیم نمی‌شود؛ او در خیالش با ملک‌تاج، همسر و تنها عشق زندگی‌اش حرف می‌زند تا زندان اراده‌اش را سست نکند. تا این‌که سرانجام بازجوها پا روی رگ حیاتی زندگی دکتر نون می‌گذارند: ملک‌تاج، همسر و معشوقه دکتر نون؛ ملک‌تاج تنها راهی‌ست که اراده آهنین دکتر نون را می‌شکند. او دستش را از دست مصدق بیرون می‌کشد و به عهدش با او پشت می‌کند. بازجوها با تهدید او را وادار می‌کنند در رادیو علیه دکتر مصدق مصاحبه کند. مصاحبه‌ای که دکتر نون، را در گرداب عذابی ابدی رها می‌کند؛ او در دوراهی بین عشق و رسالت اجتماعی قرار می‌گیرد و هرگز نمی‌تواند از آن عبور کند؛ دو راهی‌ای که از هر دو طرف به جهنم می‌رسد.

قامت الزام‌آور «تعهد اجتماعی» در داستان‌نویسی

اگر ما با گونه‌ای از رمان، به اسم «رمان سیاسی» طرف باشیم، در ادبیات غرب آثار روسو، تولستوی و سارتر از نمونه‌های مهم پیوند ادبیات و سیاست است. این نوع رمان به نوعی به بازپردازی جریان سیاسی در قالب داستان می‌پردازد. رمان «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» یکی از نمونه‌های مهم رمان سیاسی دهه 80 است.

احمد ابوالفتحی نویسنده و منتقد درباره توجه به ترسیم حقایق اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در رمان‌های منتشرشده طی دهه‌های گذشته می‌گوید: «داستان‌نویسی فارسی از همان نخستین تجربه‌هایش، چه در نحله‌ای که مخاطب خود را در میان اقشار نخبه‌ترِ اجتماع می‌جست و چه در نحله‌ای که چشم به مخاطب فراگیرتر داشت، همواره با مسائل اجتماعی درگیر بوده و یکی از منتقدان جدی روندهای اجتماعی به شمار می‌آمده است. در سال‌های ابتداییِ قرنی که گذشت صادق هدایت، محمدعلی جمال‌زاده و نویسنده‌ای مانند مرتضی مشفق کاظمی که رمان عاشقانه / اجتماعی «تهران مخوف» را نوشته، به عنوان نویسندگانی که به مخاطب فراگیر توجه داشتند نامشان ماندگار شده است.

این نویسندگان در آثارشان رویکردی انتقادی به وضعیت اجتماع خود داشتند و می‌توان رگه‌هایی از سیاسی‌نویسی را در آثارشان یافت. پس از شهریور 1320، با شکل‌گیری فضای باز سیاسی، هر دو نحله داستان فارسی توجهی جدی‌تر به اجتماع پیدا کرد. ظهور نویسنده‌ای سیاسی نظیر بزرگ علوی در جریان روشن‌فکری و همین‌طور نویسنده‌ای سیاسی نظیر محمد مسعود در میان نویسندگانی که حالا از سوی نحله رقیب «عامه‌پسندنویس» نامیده می‌شدند، نمودی از پررنگ‌تر شدن سیاسی / انتقادی‌نویسی در جریان داستان فارسی بود.

روندی که کودتای 28 مرداد سال 1332 تاحدودی آن را کند کرد اما در دهه چهل، در قامت الزام نویسندگان به داشتن «تعهد اجتماعی» ظهوری جدی یافت. در دهه چهل و پنجاه شمسی اندیشه‌ای که تعهد اجتماعی را اولین شاخصه ارزیابی اثر هنری تلقی می‌کرد دستِ بالا را داشت ولی بعدتر اندک اندک این وضعیت دچارِ چالش و تغییر شد. شاید چالش درونی شخصیت «دکتر نون» را بتوان نمودی از چالش‌های گفتمانی پس از کودتای بیست‌وهشت مرداد دانست که در نهایت در داستان فارسی نیز در قامت طرد ادبیات فردگرا از سوی جریان قدرتمند تعهدگرایان در دهه‌های چهل و پنجاه متجلی شد. اثر شهرام رحیمیان به‌نوعی بازخوانی روند شکل‌گیری فضایی است که حد نهایتش بلعیده شدن فردیت از سوی اجتماع بود.

دوراهی جهنمی

در رمان «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد»، بعد از آن مصاحبه رادیویی دکتر نون، مردم و نزدیکان او را طرد می‌کنند. چیزی که دکتر نون را از پا می‌اندازد، این نیست؛ بلکه طرد شدن از طرف خودش است. او به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند خود را ببخشد و از این حادثه عبور کند. این اتفاق جایی بغرنج‌تر می‌شود که دکتر نون تصمیم می‌گیرد از خودش و ملک‌تاج انتقام بگیرد. او کم‌کم تبدیل به مردی روان‌پریش و گوشه‌گیر می‌شود. شهادت دکتر فاطمی هم تیر خلاصی است بر روان او. او در ورطه مقایسه بیش از پیش از خود بیزار می‌شود. نکته‌ای که در ادامه پیش می‌آید این است که آیا عشق ملک‌تاج برای جذابیت رمان نوشته شده یا این پیوند عشق و سیاست را می‌توان نوعی نگاه تمثیلی و سمبلیک دانست؟ احمد ابوالفتحی در توضیح بحث، از ساختار و بخش‌های اصلی رمان و تنیدگی عشق و سیاست گفت: «ملک‌تاج نمودی از جنبه فردیِ زندگی دکتر نون است که در نهایت در تضاد با جنبه سیاسی زندگی او قرار می‌گیرد و چالش اصلی رمان از دل همین تضاد بیرون می‌آید. بنابراین نمی‌توان اثر شهرام رحیمیان را بدون حضور ملک‌تاج تصور کرد و این عشق بخشی بنیادین در ساختار اثر است. احتمالاً می‌توان از داستانِ بلندِ «دکتر نون...» برداشت‌های تمثیلی هم داشت و حتی می‌توان با خوانشی کهن‌الگویی آن را هم دسته با روایت‌هایی نظیر شیخ صنعان و دیگر روایت‌هایی که دوگانه عشق / جایگاه اجتماعی را روبه‌روی هم قرار می‌دهند و کشمکش را از دلِ این روبه‌رویی بیرون می‌کشند دانست. اما یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های داستان رحیمیان برای من معین کردن یک چالش نسلی در میان فعالان سیاسی و اجتماعی ایران در دهه‌های مختلف در قامت یک داستان است. این چالش که اگر در معرض انتخاب بین هدف و خانواده قرار گرفتند کدام را باید انتخاب کنند؟ هوشمندی رحیمیان این بوده است که بدون جانب‌گیری به‌نفع یکی از دو سوی این تضاد، سیر شکل‌گیری این چالش در ذهن و ضمیر فرد فعال اجتماعی را متعین کرده است.»

بیشتر بخوانید:

دکتر نون همسرش را بیشتر از مصدق دوست دارد؟

جنونِ یک شیفته مصدق روی صحنه نمایش

هادی مرزبان: برای اجرای «دکتر نون...»، در برابر تمام بستگانم ایستادم

اگر رمان را در دو مسیر ببینیم: اولی دوره قبل از کودتا، گره‌خورده با اشتیاق و شور جامعه و احساس احیا و تجدید قوا بین مردم، و مسیر دوم دوره پس از کودتا دوره سرگشتگی و تردید و بی‌اعتمادی. ابوالفتحی از موفقیت نویسنده در به تصویر در آوردن این دو مسیر افزود: «سرخوشی و شکفتگی لحن روایت به‌هنگام پرداختن به دورانِ پیش از کودتا و خمودگی لحن روایت در دورانِ پس از کودتا تمهیدِ روایی‌ای بوده است که رحیمیان از آن برای شکل‌دهی به حال‌وهوای زندگی دکتر نون در دوران پیش و پس از کودتا بهره برده است. یکی از شاخصه‌های تکنیکی این اثر آن است که با وجود آن‌که لحن و حال‌وهوای اثر آشکارا دوگانه است، به‌هیچ‌وجه به اثری دو پاره تبدیل نشده است.»

انتخاب زاویه دید، هوشمندی نویسنده است

رمان دکتر نون، یکی از رمان‌هایی است که علاوه‌بر روایت رویدادی تاریخی و مستند، از منظر ارتباط با مخاطب هم بسیار موثر عمل کرده و از خط اول دست خواننده را می‌گیرد و یک‌راست به خط آخر می‌رساند. یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین مشخصه‌های این رمان، انتخاب زاویه دید است. داستان با دو زاویه دید اول شخص از نگاه دکتر نون و دانای کل محدود به‌ذهن دکتر نون روایت می‌شود؛ تغییر زاویه دید در فواصل بسیار کوتاه اتفاق می‌افتد، حتی گاهی یک پاراگراف از داستان با دو زاویه دید روایت می‌شود؛ این انتخاب و شیوه روایت از دو حیث حائز اهمیت است؛ اول این که به مخاطب کمک می‌کند از زوایای مختلف، شخصیت ازهم‌پاشیده دکتر نون را درک کند و دیگر این‌که با توجه به پریشان‌حالی و مشکلات روحی دکتر نون، تغییر زاویه‌دید به القای فضای آشفته روحی دکتر نون کمک شایانی می‌کند. احمد ابوالفتحی درباره انتخاب زاویه دید و ربط آن به بروز شخصیت درونی دکتر نون و برزخی که در آن گیر افتاده بود افزود: «نوشتن «دکتر نون...» به‌دلیل آن‌که شخصیتش را در دو وضعیت روحی کاملاً متضاد و در دو حال و هوای متمایز متعین ساخته است، چالش تکنیکی جدی‌ای برای نویسنده‌اش بوده است. انتخاب دو منظر روایی و رفت‌وبرگشت سریع از یک منظر به منظری دیگر، تمهید هوشمندانه‌ای از سوی نویسنده بوده برای آن‌که اثر با وجود آن‌که همواره درگیر دوگانه‌هاست، همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردم به اثری دو پاره تبدیل نشود. از سوی دیگر، اگر بخواهم از استعاره‌ی برزخ که شما به آن اشاره کردید بهره ببرم، می‌توانم بگویم تمهید رحیمیان برای متجلی ساختن برزخ، نمایش مکرر و متناوب بهشت و دوزخ در کنار یکدیگر بوده است. با دو منظر، دو لحن و دو حال و هوای متفاوت. به‌عبارت دیگر، وضعیتِ برزخی‌ای که در این اثر گریبانِ مخاطب را می‌چسبد، برآمده از دیالکتیکِ صحیح و جانانه وضعیتِ بهشتیِ دکتر نون در دورانِ پیشاکودتا و وضعیتِ دوزخیِ او در دوران پساکودتاست.»

55245