پل ورسک، شاهکار معماری ایرانی در مازندران

به گزارش خبرگزاری اقتصادایران، پل وِرِسک از بزرگ ترین پل های راه آهن سراسری ایران است که در ارتفاعات روستای ورسک در شهرستان سواد کوه در استان مازندران قرار دارد. این پل که از شاهکارهای مهندسی بشمار میرود، در سال 1315 بازگشایی شد. از شگفتی های ساخت این پل عدم استفاده از هیچ سازه فلزی در ساخت آن است. پل ورسک راه آهن سراسری تهران شمال را به هم متصل کرده و در ارتفاع 110 متری از ته دره با دهانه 66 متری و با وسایلی ابتدایی ساخته شده است. این پل در دوران جنگ جهانی دوم توسط چرچیل، نخست وزیر وقت انگلیس پل پیروزی لقب گرفت. پل ورسک در مهرماه 1356 با شماره 1534 به ثبت آثار ملی رسیده است. نام پل ورسک در کتاب رکورد گینس، در بخش پل های با ارتفاع بیش از 61 متر به ثبت رسیده است.

پل ورسک یکی از مهمترین آثار فنی مهندسی ایران محسوب می شود که در مهرماه 1356 با شماره 1534 به ثبت رسیده است. پل ورسک از پل های استراتژیک ایران است که توسط شرکت سوئدی - دانمارکی کامپساکس، با تضمین 70 ساله احداث شد. این پل در دوران جنگ جهانی دوم توسط چرچیل، نخست وزیر وقت انگلیس پل پیروزی لقب گرفت. همچنین در 23 تیرماه 1324 بنابر پیشنهاد وزارت راه، پل ورسک به نام پل پیروزی نامیده شد. به همین دلیل ازاین پل که شهرت جهانی نیز دارد و نام آن در تمامی آثاری که پس از پایان جنگ جهانی دوم منتشر شد، با عنوان «پل پیروزی» یاد شده است. این پل که دو کوه عظیم و سخت گذر عباس آباد را به هم متصل می کند، فقط مخصوص عبور قطار است و در حال حاضر قطارهای مسافری تهران - ساری و تهران - گرگان پس از گذشت بیش از هشتاد سال هر روز چندین مرتبه از روی آن می گذرند. همچنین قطارهای باری و سوختی نیز از روی آن عبور می کنند. نام وِرِسک از روستای ورسک گرفته شده که در مجاورت محل ساخت پل قرار داشته و در آن زمان در حدود 20 خانوار در آن ساکن بودند. پس از چند سال از احداث پل ساکنان این روستا به ورسک امروزی که آن زمان به عباس آباد معروف بود، آمدند و امروز این روستا به نام ورسک عباس آباد معروف است. ورسک به دلیل وجود درختچه های ورس که در قسمت پشت پل بطور انبوه وجود دارد، به این نام معروف است. بنابر روایتی دیگر ورسک از نام مهندسی به‌نام شژووسک اهل بوهم گرفته شده که در ساخت این پل شرکت داشته است و چون در زبان فارسی تلفظ آن سخت بود، بدین نام مشهور گشته است. در زمان حکومت رضاشاه و در اول اردیبهشت سال 1312 یورگن ساکسیلد به عنوان مدیرعامل شرکت دانمارکی کامپساکس (Kampsax) قرارداد احداث راه آهن شمال جنوب ایران را امضاء کرد. تا قبل از آن برخی شرکت های آمریکایی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی در ساخت راه آهن از میان کوه های البرز ناکام مانده بودند. یورگن ساکسیلد در این قرارداد تعهد داد تا احداث 900 کیلومتر خط راه آهن را در مدت شش سال به پایان برساند و برای ساخت هر متر راه آهن، معادل پنج دلار طلا (حدود 1,5 گرم طلای خالص) دریافت نماید. پس از آن بهترین مهندسان اروپا به ایران آمده و پس از تهیه عکس هوایی از کوه های البرز متوجه شدند که راه آهن باید از روستای عباس آباد (که بعدها به ورسک تغییر نام داد) عبور کند و قطار پس از عبور از روستای ورسک باید با طی مسافت ده کیلومتر و نیز 600 متر صعود، از کوهستان عبور و به سمت تونل گدوک حرکت کند که حرکت در چنین شیب تندی برای قطار غیرممکن بود. پس آنان تصمیم گرفتند مسیر را به شکل سه پله بر روی دامنه کوه اجرا کنند که به سه خط طلا معروف شد. همچنین وجود دره ورسک از چالش های دیگر این پروژه بود که مهندسان کامپساکس را مجبور کرد تا پلی با دهانه بزرگ را روی آن در نظر بگیرند که همان به پل ورسک معروف است. سرانجام کار ساخت این پل در اواسط آبان سال 1313 در شهرستان سوادکوه استان مازندران، توسط شرکت مهندسی دانمارکی کامپساکس، به عنوان برنده مناقصه ساخت پل، و توسط مهندسان آلمانی و اتریشی آغاز و در 5 اردیبهشت سال 1315 گشوده شد. در زمان افتتاح پل ورسک رضاشاه شخصاً به سوادکوه آمد. هزینه ساخت آن در آن زمان، بالغ بر 2 میلیون و 600 هزار ریال بود. برای ساخت این پل عظیم چند طرح مبتنی براستفاده از مصالح بنایی که بیشتر مقرون به صرفه بوده، به تصویب رسید.

براساس گزارش روزنامه اطلاعات مورخ 1315/2/5 و آرشیو شرکت کامپساکس، لادیسلاوس فون رابسویچ (L. Von Robcevidc) مهندس سازنده پل ورسک است. رابسویچ (1893-1975. م) که اهل اتریش است و مهندس ورسک نامیده می شد در مصاحبه خود با خبرنگار روزنامه اطلاعات گفته است که مهندسان دیگر با نظر حیرت به پل ورسک نگریسته و اجرای نقشه و احداث آن را در شمار یکی از فتوحات علم مهندسی به حساب آوردند. سمت مهندس رابسویچ رئیس نظارت ساختمان پل بود. او به همراه خانواده خود در خانه ای واقع در دره ورسک و نزدیک پل اقامت داشت. همچنین رابسویچ مسئولیت احداث تونل های مسیر راه آهن را نیز به عهده داشت و از بنیان گذاران روش تونل زنی جدید اتریشی (NATM) است. همچنین سرپرستی مهندسان محاسب و طراح پل برعهده هانس اتو ناتر (Hans Otto Nater) مهندس سوئیسی بود که در طراحی و احداث پل و ایستگاه راه آهن برن سوئیس نقش داشت. هانس ناتر (1856-1954. م) نابغه ریاضی و پل سازی، فارغ التحصیل دانشگاه پلی تکنیک زوریخ (سوئیس) بود که طراحی و انجام محاسبات پل های راه آهن سراسری ایران و نیز پل ورسک توسط گروهی از مهندسان تحت نظارت او انجام شد. در 17 شهریور 1317 مجلس شورای ملی تصویب کرد تا هانس ناتر با حقوق ماهانه 17 هزار ریال به مدت یک سال به استخدام وزارت طرق ایران درآید. در سال 1318 از خدمات وی رسماً تقدیر شد. همچنین یکی دیگر از مهندسان این پروژه بزرگ، مهندس والتر اینگر اتریشی بود که در جریان آن پروژه فوت کرد، جسد وی را به زادگاهش منتقل نکردند و هم اکنون در قبرستان ورسک با سنگ چینی که توسط اهالی ورسک ساخته شده، دفن می باشد.

پل ورسک که راه ارتباطی راه آهن سراسری شمال - جنوب ایران است، با ابزار آلات بسیار ساده مانند دینامیت و دریل دستی ساخته شده است. این بنا از ملات سیمان و شن شسته شده و آجر ساخته شده و در ساختمان آن از آرماتور استفاده نشده است. به بیان دیگر این بنا از ملات غیر مسلح ساخته شده است. از شگفتی های ساخت این پل عدم استفاده از هیچ سازه فلزی در ساخت آن است. یرای ساخت این پل ابتدا دوپایه بتنی در دو طرف کوه ایجاد و به هم متصل گردیده و سپس دال قوسی روی آن ساخته شده و سپس نمای آجری روی آن اجرا شده است. حجم پل ورسک که دارای 66 متر دهانه قوسی اصلی و 110 متر ارتفاع از ته دره است، جمعاً 4500 مترمکعب است. طول کلی پل 86 متر است. روش های ابتکاری مهندسی در جریان ساخت پل

جالب است بدانید که هنگام ساخت پل ورسک، مهندسین سازنده برای ممکن ساختن عبور قطار از روی پل، مسافتی نزدیک به 11 کیلومتر پس از روستای ورسک را به صورت سه پله و روی دامنه کوه احداث کردند. دلیل این امر، شیب بسیار تند مسیر بود که از کوهستان شروع شده و به سمت «تونل گدوک»، ادامه می یافت. حرکت قطار با این شیب تند روی پل، بسیار سخت و البته غیرممکن بود. ساخت مسیر به صورت سه پله، به «سه خط طلا»، شهرت یافت. دلیل شهرت این بخش به سه خط طلا ارزش آن برای ایرانیان است که بیش از طلا ارزشمند و مهم است. همچنین با ساخت این پل، راه ارتباطی بین دو کوه بزرگ و صعب العبور عباس آباد ایجاد شده است. البته نباید از این موضوع غافل شد که تنها شیب تند بخشی از مسیر، از سختی های کار نبود؛ بلکه «دره ورسک»، نیز خود از جمله مشکلات بر سر راه ساخت پل ورسک به شمار می آمد. بنابراین طراحی دهانه ای بزرگ برای پل، از راهکارهایی بود که توسط شرکت کامپساکس به اجرا درآمد. ساخت این پل در سال 1313 هجری شمسی شروع و پروسه ساخت آن طی دو سال در اردیبهشت 1315 به اتمام رسید. از دیگر اقدامات ارزنده و زیرکانه مهندسان، احداث تونلی در زیر رودخانه ورسک است. با این عمل طراحان و سازندگان، پل ورسک را از صدمات احتمالی هنگام طغیان رودخانه ورسک، محافظت کرده و مانع از تخریب یا آسیب رسیدن به آن شده اند؛ به گونه ای که قطار پس از چرخش در مسیر پیش روی خود، به ارتفاع 100 متر بالاتر رفته و سپس روی پل ورسک قرار می گیرد. اهمیت پل در جنگ جهانی دوم

پل ورسک در زمان جنگ جهانی دوم به‌خاطر نقشی که در کمک رسانی به اتحاد جماهیر شوروی محاصره شده توسط آلمان هیتلری ایفا کرد معروف شد و لقب پل پیروزی بخود گرفت. به قول متفقین اگر راه آهن ایران وجود نداشت، نقشه جهان به شکل دیگری بود. در طول جنگ جهانی دوم متفقین برای جلوگیری از شکست اتحاد جماهیر شوروی از قوای آلمان، روزانه با 75 قطار ادوات نظامی و تسلیحات را از بندر شاهپور (بندر امام خمینی فعلی) به بندر شاه (بندر ترکمن فعلی) می رساند ند و بطور متوسط هر 25 دقیقه یک قطار از روی پل ورسک عبور می کرد. بر اساس برخی منابع با شروع جنگ دوم جهانی و با توجه به احتمال ورود متفقین به ایران و استفاده آنان از راه آهن ایران، تصمیم گرفته شد که همه پل ها مین گذاری شوند. پل راه آهن ورسک نیز شامل این دستور بود، اما پل ها هیچگاه منفجر نشدند و متفقین پس از اطلاع از این موضوع اقدام به خنثی کردن مین ها کردند. در همان دوران به دستور مقامات وقت پل ورسک به رنگ سفید و با نقاشی حسینعلی شمشیری (اوس علی شمشیری) رنگ آمیزی گردید. وضعیت کنونی پل ورسک

براساس قراردادی که با دانشگاه صنعتی شریف برای سنجش مقاومت پل ورسک منعقد شده، سنسوری بر روی پل نصب شده که میزان ضربه های ناشی از تردد قطار را بر روی پل بررسی می کند و درصورت ایجاد مشکل، هشدارهای لازم به مرکز مانیتورینگ ارسال می شود. همه ساله با ماشین آلات مدرن بازدید هایی از زیرپل انجام و مصالح فرسوده حذف می شود تا مصالح مقاوم جای آنها را بگیرد و تمام فعالیت ها برای نگهداری پل ورسک که در زمره وظایف راه آهن شمال است، انجام میگیرد و مشکل خاصی در شرایط فعلی برای این سازه با عظمت تاریخی وجود ندارد. موقعیت مکانی

این پل در دره ورسک در روستای ورسک در شهرستان سوادکوه، واقع در 85 کیلومتری قائمشهر و 180 کیلومتری تهران، در محور فیروزکوه و در مسیر راه آهن شمال قرار دارد. این پل دو کوه عظیم و سخت گذر عباس آباد را به یکدیگر متصل میکند. (روستای ورسک در محدوده کوهستانی استقرار یافته و از سطح دریا 2140 متر ارتفاع دارد.)