پنج الگوی اخلاقی امام رضا (ع) در مواجهه با مردم
به گزارش خبرنگار قرآن و فعالیت‌های دینی خبرگزاری فارس جایگاه اجتماعی و سیاسی ویژه امام رضا علیه‌السلام در همه مناسبات و ارتباطات ایشان با مردم، می‌تواند به عنوان سرمایه محتوایی و روشی گران‌بهایی برای حاکمان و شخصیت‌های برجسته و صاحب منصبان و البته پژوهشگران جامعه اسلامی مورد توجه قرار گیرد.
نحوه ارتباط مسئولین و افراد شهیر و دارای سرمایه اجتماعی خاص با اقشار مردم، یکی از مهمترین مؤلفه‌های ایجاد حکومت و جامعه اسلامی و نیل به تمدن اسلامی است. اخلاق اسلامی مواجهه با مردم با همه تنوعات و طبقات مادی و معنوی شان، چیزی است که در این نوشتار از لابلای رفتار اجتماعی امام رضا علیه‌السلام کاویده می‌شود. بی‌شک، رفتارهای حضرت علی بن موسی الرضا علیه‌السلام به عنوان ولی معصوم خداوند، متعال چنان که در ادامه خواهد آمد انطباق دقیق با مبانی و معارف دین مبین اسلام و نیز برگرفته از آیات نورانی قرآن و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله است.
میزان برتری انسان‌ها
از نگاه دین اسلام و فارغ از همه تفاوت‌های انسان‌ها با یکدیگر، تقوا تنها ملاک برتری به شمرده می‌شود؛ چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «یا أیها الناس انا خلقناکم من ذکر و أنثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان أکرمکم عند الله أتقاکم ان الله علیم خبیر؛ [1] ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم، و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی تردید، خداوند دانای آگاه است.» از همین رو، چه عالمان و ثروتمندان و صاحب منصبان و چه غلامان و خادمان حضرت رضا علیه السلام، با ایشان هم سخن می‌شدند و حتی بر سر یک سفره حاضر می‌شدند.
ترجمان دیگر آیه شریفه مورد نظر، این کلام نورانی امام رضا علیه السلام است که در پاسخ به کسی که پیشنهاد جداسازی سفره غلامان را کرده بود فرمودند: «مه ان الرب تبارک و تعالی واحد و الأم واحد و الأب واحد و الجزاء بالأعمال؛ [2] ساکت! پروردگار ما، یکی است و پدر و مادر ما هم یکی، و پاداش همه بر اساس کردار است.»
امام رئوف، کیمیاگر مهربانی
در سپهر هدایت، معجزه‌ای بزرگ‌تر از مهربانی وجود نداشته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله بیش از آن که با معجزات و تلاش های دیگر انسان‌ها را به اسلام دعوت کند با اخلاق و مهربانی فوق العاده خود، مس وجود آنها را به طلای ایمان تبدیل کرد؛ چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «و انک لعلی خلق عظیم؛ [3] و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری!» و نیز می فرماید: «و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک؛ [4] و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می‌شدند.»
با وجود تدابیر شدید نظارتی علیه امام رضا علیه السلام توسط مأمون، اخلاق خوش و مهربانی زبانزد ایشان در مواجهه با اقشار مختلف مردم، موجب حفظ و ارتقاء سرمایه اجتماعی ایشان شد؛ تا آن جا که در زیارت جوادیه آن حضرت می خوانیم: «السلام علی الامام الرءوف؛ [5] سلام و درود بر امام مهربان.»
رفتار درمانی بهتر از موعظه درمانی
قبل از این که انسان ها را بتوان با موعظه، تربیت و هدایت کرد، رفتار مربی، راهنمایی کننده است. از این زاویه، رفتار امام رضا علیه السلام بهترین الگوی تربیتی است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کونوا دعا الی أنفسکم بغیر ألسنتکم؛ [6] مردم را با غیر زبانتان دعوت کنید.»
به عنوان نمونه، مباحثه ای که حضرت با بزرگان ادیان دیگر داشتند تا هنگام اذان ادامه یافت و حضرت، خطاب به مأمون فرمودند: وقت نماز است. شخصی به نام عمران به حضرت عرض کرد: آقا بحث را قطع نفرمائید پرتویی از انوار هدایت بر قلبم تابیده احساس می‌کنم دلم خیلی نرم گردیده. امام رضا علیه‌السلام فرمودند: نصلی و نعود؛ [7] نماز می‌گزاریم و بازمی گردیم. سپس برخاستند و مأمون نیز بلند شد و نمازگزاردند و پس از بازگشت از نماز، عمران را فراخواندند و بحث را از سر گرفتند. این، نمونه‌ای از نشان دادن اهمیت و دعوت عملی به نماز است.
آراستگی و ظاهر معمولی
آراستگی ظاهری، اولین عامل مؤثر بر مخاطب بوده و قبل از هر سخن و کاری، بیان کننده بسیاری از نکات تربیتی است. روغن زدن به موها، عطر زدن، نگاه کردن در آینه، پوشیدن عمامه و انگشتر و نعلین از جمله سنت‌های رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام حضور در بین مردم بود.
امام رضا علیه اسلام نیز به پیروی از سنت رسول خدا که تحقق عینی دین اسلام است همین گونه بودند. نقل شده که: «کان جلوس الرضا علیه السلام علی حصیر بالصیف و علی مسح فی الشتاء و لبسه الغلیظ من الثیاب حتی اذا برز للناس تزین لهم؛ [8] فرش آن حضرت در تابستان، حصیر و در زمستان پلاس بود. لباس او [در خانه] درشت و خشن بود؛ اما هنگامی که در مجالس عمومی شرکت می‌کرد، لباس‌های خوب و متعارف می پوشید و خود را می‌آراست.»
نظر خواهی و مشورت با مردم
سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره پیش روی امام رضا علیه السلام قرار داشت. مثل این که در مورد مشورت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با مردم فرمودند: «ان رسول الله صلی الله علیه و آله کان یستشیر أصحابه ثم یعزم علی ما یرید؛ [9] رسول خدا صلی الله علیه و آله با یارانش مشورت می‌کرد. آنگاه در باره آنچه می‌خواست، تصمیم می‌گرفت.»
امام رضا علیه السلام نیز همین رفتار را داشتند. مثل اینکه از حضرت رضا علیه السلام سؤال شد که چرا با غلام سیاه پوست خود مشورت می کنید؟ ایشان فرمودند: «ان الله تبارک و تعالی ربما فتح علی لسانه؛ [10] چه بسا خدای بلندمرتبه مشکلی را با زبان چنین شخصی برطرف نماید.» باشد که به همه ما به خصوص مسئولین جامعه اسلامی در هنگام مواجهه با مردم، اخلاق اجتماعی امام رضا علیه السلام را الگوی عملی خویش قرار دهیم.
محسن رفیعی
پی‌نوشت [1] سوره حجرات، آیه 13. [2] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی (اسلامیه) (دار الکتب الاسلامی: تهران، 1363)، ج 8, ج 230, حدیث 296. [3] سوره قلم، آیه 4. [4] سوره آل‌عمران، آیه 159. [5] محمد تقی مصباح یزدی و محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحار الأنوار (دار احیاء التراث العربی: بیروت، 1368)، ج 99, 55. [6] کلینی، الکافی (اسلامیه)، ج 2، 77، حدیث 9. [7] مصباح یزدی و مجلسی، بحار الأنوار، ج 49، 176. [8] فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی (دار الکتب الاسلامی: تهران، بی‌تا)، 328. [9] احمد بن محمد برقی، المحاسن (دار الکتب الاسلامی: قم، بی‌تا)، ج 2, 601. [10] حسن بن فضل طبرسی، مکارم الأخلاق (الشریف الرضی: قم، 1370)، 319.
انتهای پیام /
قرآن اخلاق اسلام دین