چرا سودجویان، به سادگی منابع طبیعی و جنگل‌ها و مراتع را تخریب می‌کنند؟

وزیری مدیر و مدبر، متعهد و جهادی با تخصص مهندسی عمران در دو مقطع زمانی، حدود 14 سال سکاندار وزارت جهادکشاورزی بود. عملکرد او در وزارت کشاورزی درس‌های فراوان برای انتخاب مدیران در ایران اسلامی و حتی جامعه جهانی دارد.

از جمله درس هایی که از دوران وزارت مهندس عمران در وزارت جهاد کشاورزی می توان آموخت استفاده از مدیران متخصص متعهد در زمینه های تخصصی است دقت در عملکرد وزارت جهاد کشاورزی نشانگر رویکرد ناخواسته مدیریت کلان در راستای تخصص وزیر مربوط است. در عرف جوامع محلی شمال ایران و شاید هم جاهای دیگر از پاک تراشی جنگل و تبدیل آن به زمین زراعی با اصطلاح آباد کردن و از ساخت و ساز به عنوان عمران و آبادی یاد می شود، عملکرد دو دهه گذشته وزارت کشاورزی در راستای اصطلاحات مذکور قابل ارزیابی است و ویلاهای سر به آسمان کشیده در میان جنگل ها و کوهها و دشت ها مؤید هدایت ناخواسته وزارت کشاورزی در راستای رشته تخصصی مدیریت آن است.

دلیل دیگری که مبین موفقیت بیشتر مدیران متخصص در امور تخصصی شان محسوب می‌شود، موضوع شناخت از موضوع و چگونگی تحلیل مباحث است. بدیهی است یک متخصص که در رشته علمی خود دارای اطلاعات کلاسیک و دانشگاهی است و چگونگی تجزیه و تحلیل داده ها را در محضر اساتید فن آموخته است در تحلیل موضوعات و مباحث تخصصی بسیار تواناتر و مسلط تر و مشرف تر نسبت به سایر موضوعات علمی عمل خواهد کرد. چرا که عموما افرادی که در بخش اجرا و بدون تخصص علمی، تجربه کسب می کنند، هر چند که در انجام عملیات اجرایی بسیار توانمند می گردند اما تبحر فعالان بخش اجرایی که دارای تخصص مرتبط هستند را بدست نخواهند آورد و معمولا در برنامه ریزی ها و طراحی ها کمتر به اصول و فلسفه پیدایش موضوعات و ارزیابی آثار کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت توجه دارند و چون تجارب علمی اساتید، صاحب نظران و نظریه پردازان موضوع را مطالعه نکرده اند و آگاهی کمی از آنها دارند، چندان توجه به آنها ندارند و از دستاوردهای علمی - تخصصی اندیشمندان و فعالان موضوع نیز چندان بهره ای نخواهند برد و بر اساس مفروضات ذهنی خود به تجربه ی آنچه که در گذشته و توسط پیشینیان تجربه شد و در مواردی نتایج نامطلوب برجای گذشت عمل می کنند و این امر مصداق مثل معرف «آزموده را آزمودن خطاست» است.

دیگر دستاورد بررسی عملکرد مدیریت وزارت جهاد کشاورزی این است که از مدیران مدبر متخصص اگر در زمینه غیرتخصصی استفاده شود هدف اصلی دستگاه و سازمان منحرف شده و خسارات سنگین ایجاد خواهد کرد که جبران آن ممکن نخواهد بود. به عنوان مثال: ساخت و سازهای غیر مجاز فراوانی که در عرصه های ملی و اراضی کشاورزی و باغی صورت پذیرفته یا معادن متعدد به ویژه معادن شن و ماسه و غیره ای که در حواشی شهرهای صنعتی و در عرصه های تحت مدیریت وزارت کشاورزی فعال شدند آیا بر مبنای اصول توسعه پایدار و آمایش سرزمین بوده است.

آثار نبود تفکر توسعه پایداری در وزارت کشاورزی، اسباب دست اندازی سودجویان منابع طبیعی و تخریب گسترده جنگل ها و مراتع شده است و مدیران غیرمتخصصی که آگاهی لازم در خصوص ارزش های غیر تجاری (غیر بازاری) منابع طبیعی (جنگل، مرتع، درخت و بوته و گل و آب و خاک) را نداشته اند، نه اعتقادی به ضرورت وضع قوانین تضمین کننده حفاظت از این منابع و نه توان توجیه آن را داشتند و نتیجه آن، وضع قوانین زمینه ساز تخلف در عرصه های جنگلی و مرتعی است.

به عنوان نمونه: در ماده 2 قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخائر جنگلی کشور 5/7/1371 تشخیص منابع ملی و مستثنیات ماده 2 قانون ملی شدن جنگلها و مراتع عهده وزارت کشاورزی گذاشته شد و مقنن ادارات ثبت را موظف نموده، سند مالکیت را به نام دولت جمهوری اسلامی ایران بعد از گذشت شش ماه از اخطار کتبی یا آگهی به وسیله روزنامه‌های کثیرالانتشار مرکز و یکی از روزنامه‌های‌محلی و سایر وسایل معمول و مناسب محلی، در صورت نبودن معترض، حسب اعلام وزارت جهادسازندگی صادر نماید، اما در ادامه تبصره ای وضع می گردد که مغایر اصول فقهی و حقوقی است و موجب غرر (ضرر و زیان) به ثروت های عمومی (اموال عمومی) می شود و خلاف اهداف حقوق ثبت که تثبیت کننده مالکیت اشخاص که ملک به نام آنها ثبت شده است، می باشد. بر اساس تبصره 1 ماده مذکور حتی صدور سند مالکیت به نام دولت جمهوری اسلامی ایران نیز مانع اعتراض اشخاص (حقیقی و حقوقی) نخواهد بود و مهمتر این که هیچ قید زمانی و اجل قانونی برای اعتراض تعیین نشده است. قانونی که در تعارض آشکار با اهداف قانون ثبت است و موجب عدم قطعیت تمامی تشخیص های قانونی و... است.

و درس های فراوان دیگر

در ضمن بررسی عملکرد بخش هایی از وزارت کشاورزی در مقاطع زمانی که مدیران متخصص در مسند امور بودند خود تأییدی است بر مطلوبیت عملکرد مدیران متعهد متخصص و تحقق اهداف سازمانی.

به عنوان مثال: حضور مدیر متعهد متخصصی که در تخصص خودش که مرتبط با منابع طبیعی و آبخیزداری بوده، موجب وضع قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی به قیمت عزلش از ریاست سازمان، می شود. قانونی که تا حدود زیادی منطبق بر اصول حقوق بین الملل محیط زیست و روزآمد بوده و می توانست میزان تخریب و خسارات وارده به منابع طبیعی و محیط زیست کشور و زمین خواری و کوه خواری را بطور چشمگیری کاهش دهد، اما پس از گذشت مدتی کوتاه و در دوران تصدی مدیران با تخصص غیر مرتبط قوانینی مانند قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور و اصلاح قانون معادن وضع گردید که کارکرد قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی را در زمینه حفاظت از منابع طبیعی و اعمال سیاست افزایش کمیت و کیفیت تولیدات کشاورزی و باغی در واحد سطح را تقلیل داده است.

برای درک بهتر نقش تخصص در مدیریت می توان به این موضوع فکر کرد که:

چرا برای جراحی افراد مثلا دارای بیماری قلبی نیازمند جراحی، از مهندس مکانیک استفاده نمی شود یا در مسابقات المپیک در رشته ورزشی کشتی، تنیسور، کشتی نمی گیرد اما در علوم انسانی و مدیریت و محیط زیست و منابع طبیعی به تخصص توجهی نمی شود؟

فقط یک پاسخ ساده دارد نتایج عملکرد اشخاص در علوم انسانی و منابع طبیعی بر عکس مثال های فوق که نتایج شان، آنی و مشهود است در کوتاه مدت بروز نمی کند و آثار مفید ناشی از سازندگی یا خسارات وارده ناشی از تخریب در زمینه های علوم انسانی و محیط زیست و منابع طبیعی، مستمر و دارای افزایش تصاعدی است.

به دلایل مذکور و پیدایش شاخه های متعدد علوم، تخصص های دانشگاهی بین رشته ای تعریف شد تا متخصصینی توانا و دارای دانش آکادمیک برای مدیریت و پیشبرد اهداف دستگاهها و سازمانهای دارای فعالیت با گستره موضوعی تربیت شوند.

با عنایت به موارد فوق، در صورت توجه تصمیم سازان و تصمیم گیران برای انتصاب مدیران، به دستاوردهای حاصل از ارزیابی عملکرد وزارت کشاورزی و منصوب نمودن مدیران متعهد متخصص در امور فنی - تخصصی از جمله وزارت جهاد کشاورزی و منابع طبیعی، توسعه پایدار کشور و تعالی جایگاه جهانی آن با تکیه بر منابع انسانی توانمند داخلی محقق خواهد شد.

*دکترای تخصصی حقوق

47231