چرا "سیلاب" رخ می‌دهد و چه راهکاری دارد؟
سیل به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی اعم از مراتع، جنگل‌ها، تعرض به حریم و بستر رودخانه و پهنه سیل‌گیر، جانمایی نادرست سازه‌ها، توسعه شهری و صنعتی بدون در نظر گرفتن آمایش سرزمین و کاربری متناسب زمین، شکل خسارت باری به خود می‌گیرد و باعث خسارت می‌شود.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ کشور ایران به 6 کلان حوضه آبخیز،30 حوزه اصلی و 1081 حوضه آبخیز فرعی تقسیم شده است. از مجموع 164 میلیون هکتار مساحت کشور95-90 میلیون هکتار آن مربوط به مناطق کوهستانی و شیبدار و حدود 74-69 میلیون هکتار آن مربوط به مناطق کم‌شیب و دشت‌هایی است که مستعد سیلاب هستند.
در کشور ما حدود 91 میلیون هکتار از حوزه‌های آبخیز (55.5 درصد از مساحت کشور) سیل خیز هستند. به‌عبارتی این عرصه‌ها در تولید هرزآب سطحی و سریع نقش دارند به‌طوری که این عرصه‌ها سالانه بیش از 23 میلیارد متر مکعب هرزآب مستقیم و سریع تولید می‌کنند که این خود مبین استعداد فرسایش‌پذیری است. به طور کلی حدود 255 شهر، معادل 41.5 درصد کل شهرهای کشور، 8650 آبادی معادل 12.7 درصد آبادی‌های کشور،1 میلیون هکتار از اراضی زراعی و باغی در معرض خطر قرار دارند.
سیلاب در صورت نزول برف و باران در آبراهه‌های طبیعی جاری می‌شود که می‌تواند به یک‌باره یا مقطعی در اکوسیستم جاری شود اما سرعت جریان روان‌آب و سیل به عوامل مختلف از قبیل شدت بارش، میزان بارش، نوع بارش، پوشش گیاهی، نوع خاک، سنگ بستر، شیب منطقه، توپوگرافی و... وابسته است که در چهار سال اخیر میزان بارش باران در واحد زمان بسیار بالا بوده و یکی از دلایل اصلی ایجاد سیلاب‌های خسارت آفرین است. این موضوع دارای یک رابطه مستقیم با اقدامات و رویکردهای سیاست‌گذاری است چرا که این پدیده موضوعی نیست که اتفاقی به وجود آید و صرفاً یک عارضه‌ای را ایجاد کرده باشد.
سیل که دومین فاجعه طبیعی متداول روی زمین بعد از فاجعه آتش سوزی قلمداد می‌شود، به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی اعم از مراتع، جنگل‌ها، تعرض به حریم و بستر رودخانه و پهنه سیل‌گیر (که متناسب با دوره بازگشت هر رودخانه متفاوت است)، جانمایی نادرست سازه‌ها، توسعه شهری و صنعتی بدون در نظر گرفتن آمایش سرزمین و کاربری متناسب زمین، شکل خسارت باری به خود می‌گیرد و باعث ایجاد یک شرایط غیرقابل کنترل با صدمات گسترده می‌شود و متعاقباً تأسیسات و سازه‌های عمرانی و زیرساختی را تخریب خواهد کرد.
به طور مثال عمده خسارت‌های حاصل از سیلاب‌های اخیر سطح کشور متوجه مناطقی است که در بستر و حریم روخانه‌های دائمی، فصلی و خشک، کاربری‌های مختلف بارگزاری شده است. اگر پوشش گیاهی که وظیفه ذاتی حفاظت خاک و ذخیره آب را برعهده داشته و نقش ویژه و منحصر به فردی در کاهش سرعت جریان آب دارد، دستخوش نگاه و رویکردهای کاملاً انسان محورانه شود، حجم سیلاب و سرعت آن افزایش پیدا کرده و بسیار مخرب خواهد بود.
از سویی در توسعه، مادامی که به مفاهیم محیط زیست بی‌توجه باشیم و در تصمیم‌گیری و اقداماتمان تعمیم ندهیم، اکوسیستم تسلیم خواسته انسان نشده و پاسخ خواهد داد، یعنی اگر بدون توجه به آمایش سرزمین و قابلیت سرزمین، کاربری تعریف شود و جانمایی درستی هم نداشته باشد و از طرفی ظرفیت برد را هم درنظر نگیریم، در بلند مدت نتیجه خود را به طور مثال با سیلاب‌های خسارت آفرین نشان خواهد داد.
به گواه بسیاری از کارشناسان حوزه آب و منابع طبیعی بهترین و مترقی‌ترین روش و مدلی که الهام گرفته از خود طبیعت است و نتایج متنوع و عمیقی را رقم می‌زند آبخیزداری است. آبخیزداری یعنی مجموعه‌ای از اقدامات بیولوژیکی، فیزیکی و مدیریتی که به منظور حفاظت از خاک، آب، انباشت رسوبات و... که عمدتاً در اراضی بالا دست حوضه آبخیز صورت می‌گیرد. به تعریف دیگر، آبخیزداری یعنی علم و هنر برنامه‌ریزی مستمر و اجرای اقدامات لازم برای مدیریت منابع حوضه‌های آبخیز اعم از طبیعی، کشاورزی، اقتصادی و انسانی بدون ایجاد اثرات منفی در منابع آب و خاک است.
متأسفانه در دهه‌های گذشته به مقوله ظرفیت‌برد محیط زیست و همچنین حق محیط زیست و ابعاد پیچیده آن توجه نشد و در مسیر مدیریت سازه محور آب که باید مکمل و همراه با اقدامات آبخیزداری باشد، گام برداشته شده است. مطابق سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در رابطه با منابع آب که در سال 1377 توسط رهبر انقلاب اسلامی ابلاغ شد، صراحتاً به رعایت تناسب در اجرای طرح‌های سدسازی و آبخیزدای، آبخوان‌داری و شبکه آبیاری پرداخته شده است اما برخلاف اسناد بالادستی این تناسب هیچگاه رعایت نشد چرا که اقدامات سازه‌ای همواره از جذابیت بین پیمانکاران و مقامات محلی برخوردار بوده است.
امروزه نتیجه تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات یک‌سویه و تک‌بعدی انسان، شرایطی را رقم زده که تاب‌آوری اکوسیستم بسیار شکننده و با کوچکترین پدیده اقلیمی و محیطی باید منتظر یک عارضه باشیم که با خود نوعی پیام را از محیط زیست حمل می‌کند، تا بلکه سیاست‌گذاران و متولیان منابع طبیعی مسیر حرکت و نوع فکر و حرکت خود تصحیح و تغییر دهند.
آبخیزداری و آبخوان‌داری باید محوریت اصلی در مهار سیلاب باشد نادیده گرفتن روش‌های غیرسازه‌ای در مدیریت سیلاب چگونه جان شهروندان را تهدید می‌کند؟!پدرام جدی چروده؛ کارشناسی ارشد آموزش محیط زیست