چرا نمایشگاه کتاب تهران سهمی در صادرات نشر ایران ندارد؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، اگر فرهنگ را یک جاده دو سویه در نظر بگیریم، آنچه در حوزه نشر ایران شاهدش هستیم، جاده‌ای یک‌طرفه است؛ جاده‌ای که با آغوش باز از آثار ترجمه و خارجی استقبال می‌کند، اما خود در عرضه جهانی جایگاه چندان قابل قبولی ندارد و عمدتاً دست خالی است.

ماحصل آنچه در یک دهه گذشته از سوی مسئولان درباره حضور در بازارهای جهانی ایراد شده، می‌تواند ما را به این نتیجه برساند که این امر در دیدگاه دست‌اندرکاران امر، کاری است سهل ممتنع؛ یعنی هم گاهی می‌دانند که چه می‌خواهند و هم نه؛ بنابراین نتیجه به دست آمده چنگی به دل نمی‌زند. نشر ایران که سال‌هاست علی‌رغم وجود مشکلات خرد و کلان توانسته سرپا بایستد و به کار خود ادامه دهد، در عرض اندام جهانی نیز دست خالی نیست، آثاری که در حوزه‌هایی چون ادبیات کودک و نوجوان و ادبیات بزرگسال منتشر شده‌اند، حرف‌های شنیدنی بسیاری برای مخاطبان آن طرف آب دارند، اما وجود موانع متعدد عمدتاً مانع شنیدن این صدا شده است.

در این میان، برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز نتوانسته انتظارات را برآورده سازد. نمایشگاهی که انتظار می‌رود مکانی برای تبادل و ایجاد این جاده دو سویه باشد، همواره با حضور چند ناشر خارجی به کار خود پایان داده است. با توجه به این سبقه این سوال به ذهن می‌رسد که چرا نمایشگاه کتاب تهران که از آن با عنوان بزرگترین رویداد فرهنگی کشور یاد می‌شود، کارنامه قابل قبولی در سطح بین‌المللی ندارد و نتوانسته پلی باشد بین نشر ایران با بازار دیگر کشورها؟

صفا امیری، مدیر انتشارات بین‌المللی براق، در گفت‌وگو با تسنیم، با بیان اینکه ما الآن سال‌هاست که از نشر بین‌الملل فاصله داریم، گفت: تعدادی از ناشران هستند که در این زمینه کارنامه موفقی دارند، این دسته از ناشران عمدتاً با برنامه و هزینه خود در عرصه نشر بین‌الملل حاضر می‌شوند که تعدادشان در قیاس با تعداد ناشران فعال در ایران کم و بسیار ناچیز است و می‌توان گفت که زیر پنج درصد است.

وی ادامه داد: یکی از مسیرهایی که از آن با عنوان سکوی پرتاب برای حضور در بازار نشر جهان یاد می‌کنند، فلوشیپ‌هاست. در این رویدادها، قرارهای ملاقات تنظیم می‌شود و ناشران در چند روزی که حضور دارند، به معرفی و فروش رایت آثار خود می‌پردازند. این رویداد به حضور در نشر جهان سرعت می‌بخشد.

در سال‌های گذشته میهمان ویژه عمدتاً از میان کشورهایی انتخاب شده که یا از نظر همجواری و یا از منظر زبان و دین، اشتراکاتی با ایران داشته‌اند، با این حال به نظر می‌رسد صادرات کتاب ایرانی به این کشورها نیز چندان محسوس نبوده و کارنامه موفقی در این زمینه دیده نمی‌شود. امیری عدم برنامه‌ریزی برای این بخش و نبود آشنایی لازم از نشر ایران برای میهمانان خارجی را از جمله دلایل این امر می‌داند. او در این‌باره گفت: در نمایشگاه کتاب تهران، حضور ناشران بسیار ضعیف است؛ این را می‌توان در قیاس با دیگر کشورهای منطقه از جمله ترکیه دریافت. چند سالی است که این روند ادامه دارد، ناشران عربی هم نمایندگی‌های خود را می‌فرستند. اگر بخواهیم بخش بین‌المللی کتاب را جدی بگیریم، این روش چندان مؤثر و مفید نخواهد بود و نتایجی هم در پی نخواهد داشت.

مدیر نشر براق با بیان اینکه یکی از دلایل عدم حضور ناشران خارجی، ممکن است ناشناخته بودن بازار ایران برای آنها باشد، تصریح کرد: از سوی دیگر، نیازمند بازنگری در روند دعوت از ناشران هستیم. اگر در این میان از سیاست تشویقی بهره ببریم، به نتایج بهتری دست خواهیم یافت. نمایشگاه کتاب تهران در دسترس‌ترین رویدادی است که در آن ناشران ایرانی با ناشران خارجی می‌توانند تعامل کنند. ما برای تقویت این بخش، نیازمند حضور ناشران قوی خارجی هستیم. اگر ناشری از اروپا مثلاً آلمان یا کشورهای عربی و... بیایند و فضای نشر ایران را بشناسند، تعامل برقرار کنند، نوع نگاهشان به نشر ایران تغییر خواهد کرد و از سوی دیگر، دریچه‌های جدیدی به روی کتاب‌های ایرانی باز خواهد شد.

امیری افزود: با وجود نقائص و موانعی که در بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران وجود دارد، جلساتی طی یک سال گذشته با معاونت فرهنگی وزارت ارشاد با حضور جمعی از ناشران و فعالان حوزه نشر برگزار و پیشنهاداتی در این جلسات ارائه شد. در نهایت خروجی این جلسات برگزاری فلوشیپ تهران بود که حالا یا با این نام یا با نامی که به فرهنگ ایران نزدیک‌تر باشد، در پاییز با حضور جمعی از ناشران ایرانی و خارجی برگزار شود.

نمایشگاه کتاب تهران به دلایل مختلف از جمله گستردگی، استقبال چشمگیر از سوی مخاطبان، حضور بالای ناشران داخلی و... یک نمایشگاه با ابعاد متعدد است و به همین دلیل شاید واگذاری بخش بین‌الملل آن به بخش خصوصی که تجربه حضور در عرصه‌های جهانی را می‌داند، بتواند به عنوان یک راهکار تلقی شود. امیری با بیان اینکه معمولاً صنوف هستند که به‌طور مستقیم وارد تعامل می‌شوند، افزود: یک ناشر خارجی معمولاً با دولت کاری ندارد و خرید و فروش رایت نمی‌کند، بدون تردید اگر به مدلی دست یابیم که این بخش با حضور همین صنوف اداره شود، به انجام کار کارشناسی شده نزدیک‌تر خواهیم شد. اما رسیدن به این منظور، مستلزم این است که نهادهای قوی از پیش تشکیل شده باشند. صرف اینکه به بخش خصوصی این مسئولیت را واگذار کنیم؛ در حالی که از جهت امکانات، توانایی لازم را کسب نکرده و آن قدرت را ندارند که به شکل صحیح وارد این فرصت‌ها شوند، دوباره در یک چرخه معیوب قرار خواهیم گرفت. در این میان سؤالاتی از این قبیل نیز مطرح می‌شود که صنوف نشر در ایران طی دهه‌های گذشته چقدر موفق بوده‌اند؟ در بخش بین‌الملل چه فعالیت‌هایی داشته و چقدر از تجربه حضورهای این‌چنینی بهره‌مندند؟ به نظر می‌رسد نشر ایران متأسفانه چندان این تجربه را ندارد اما می‌توان با حمایت از دولت، ورود صنف به این عرصه را به مدت مثلاً پنج سال آزمود.

مدیر نشر براق با اشاره به تجربه حضور این نشر در بازارهای منطقه‌ای یادآور شد: نشر ایران قدیمی و غنی است، کارهای خوبی طی دهه‌های اخیر منتشر شده است، اما صنعت نشر در برخی از کشورها حتی برخی از کشورهای همسایه نوپاست، تعامل با نشر قدیمی ایران برای این دسته از کشورها، یک اولویت است. مثلاً در قطر تنها 20 ناشر فعال هستند، این در حالی است که در ایران طبق آمارهای اعلام شده، از 11 هزار مجوز صادر شده، بیش از سه هزار ناشر فعال داریم که به تولید محتوا می‌پردازند.

امیری در پایان صحبت‌های خود به نکته مهمی اشاره می‌کند. به اعتقاد او، حل مسئله کپی‌رایت از جمله حلقه‌های اصلی برای رسیدن به یک چرخه درست در امر صادرات کتاب ایران است. وفور کتاب‌های ترجمه در بازار ایران بدون در نظر گرفتن حقوق مؤلف و ناشر خارجی، سبب شده تا وجهه نشر ایران در نظر برخی از فعالان جهانی خدشه‌دار شود. او با اشاره به این امر گفت: حضور در بازارهای جهانی نیازمند مقدمات است. ما در این حوزه دو موضوع داریم، یکی صادرات کتاب و دیگری، مبادله و خرید رایت کتاب. من با توجه به تجربه خودم از حوزه نشر کودک و نوجوان صحبت می‌کنم، محصولات ما در این حوزه بدون تردید برای مقاصدی مناسب است که از جهت فرهنگی به ما نزدیک باشند، کشورهای آسیای میانه، خلیج فارس و شاخ آفریقا از جمله مقاصدی هستند که می‌توانند بازار مناسبی برای حوزه نشر کودک و نوجوان ایران باشند. اگر بخواهیم تجربه موفقی در این زمینه داشته باشیم و به آورده اقتصادی دست یابیم، باید مسئله کپی رایت را حل کنیم. اگر به طور کامل نمی‌توانیم آن را بپذیریم، به مدلی دست یابیم که وجهه نشر ایران در جهان را تقویت کند.

نمایشگاه کتاب تهران هر ساله به مدت 10 روز برگزار می‌شود و عموماً کمتر خبری از فروش رایت کتاب‌های ایرانی به ناشران خارجی منتشر می‌شود. مدیر نشر جمال معتقد است این امر نتیجه نبود برنامه‌ریزی و حذف نقش واسطه است. او با تأکید بر اینکه اصلی‌ترین دلیل عدم صادرات کتاب از مسیر نمایشگاه کتاب تهران، هدف‌مند نبودن بخش بین‌الملل آن است، گفت: اولین کاری که ما برای بهره‌برداری از نمایشگاه کتاب تهران به منظور صادرات کتاب نیازمندیم، طراحی حضور است. اگر این طراحی صورت نگیرد، صادرات کتاب ایران به خارج از کشور، انتظار بی‌جایی است. تاکنون غیر از اینکه ما مثلاً به ناشران خارجی غرفه دادیم و از آنها دعوت کردیم، برنامه خاصی به دست من به عنوان یک ناشر فعال در عرصه نشر بین‌الملل نرسیده است؛ این در حالی است که می‌توان با انتشار فراخوانی، ناشران ایرانی را به برقراری ارتباط با ناشران خارجی ترغیب کرد، از سوی دیگر، با در نظر گرفتن سیاست‌های تشویقی، حضور را برای ناشران خارجی پررنگ‌تر کرد؛ مثلاً اعلام کنیم که اگر شما این میزان در صادرات کتاب ایران نقش داشته باشید، از مزیت‌هایی از جمله از معافیت گمرک بهره‌مند خواهید شد.

علیرضا سبحانی‌نسب یادآور شد: ما به میزان هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی که انجام داده‌ایم، به نتیجه دست خواهیم یافت. تا الآن برای صادرات کتاب ایران از این مبادی برنامه‌ریزی صورت نگرفته است. حتی گاهی دوستانی که در برخی از نمایشگاه‌های بین‌المللی رفته‌اند، می‌گویند مراجعانی بوده‌اند که دوست داشتند رایت یک کتاب ایرانی را بخرند، وقتی به غرفه ایران مراجعه می‌کنند، به آنها گفته می‌شود که به سایت مراجعه کنید. این در حالی است که می‌توان اطلاعات آن ناشر را گرفت و در نقش یک واسطه، آن را به ناشر خارجی منتقل کرد.

وی همچنین واگذاری به بخش خصوصی را امری مفید فایده دانست و افزود: اساساً دولت قرار نبوده است در خیلی از این عرصه‌ها ورود کند، اما بحث امتیازات که مطرح می‌شود، تمام منتقدانی که برای حذف این تصدی‌گری‌ها مقاله می‌دادند، خودشان به میدان می‌آیند و کار را به دست می‌گیرند.

به گفته سبحانی نسب؛ برای اصلاح این امر، علی‌القاعده باید تمام این امور واگذار شود، اگر قرار باشد که هنوز هم این امور در اختیار بخش دولتی باشد، همان نتیجه را خواهد داشت. یقیناً باید واگذار شود، اما با نظارت بخش حکمرانی. اجرا باید به بخش خصوصی واگذار شود. خصوصی هم هرچه خصوصی‌تر باشد، بهتر است نه انجمن‌ها که برخی حرفه‌ای عمل نمی‌کنند.

نشر ایران در سال‌های گذشته با وجود چالش‌های گوناگون از جمله کرونا و کاهش چشمگیر کتاب در آن ایام، معضل کاغذ، افزایش قیمت دلار و در پی آن ملزومات چاپ، فرسوده بودن صنعت چاپ ایران و... توانسته همچنان سرپا بایستد. در چنین شرایطی فراهم کردن مسیری برای صادرات نشر ایران که حرف‌های جدیدی برای مخاطب جهانی دارد، می‌تواند روزنه امید جدیدی باشد به روی نشری که سرد و گرم روزگار را چشیده و با بیم و امید به آینده می‌نگرد.