چگونه با آب شور درخت و جنگل بکاریم؟!/ مزایای شگفت‌انگیز "فناوری شورورزی" از مبارزه با ریزگردها تا پرورش آبزیان
در نواحی گرم و خشک که منشأ ریزگردها، فرسایش خاک و سیلاب‌ها و... است، استفاده از روش‌های فناورانه در شورورزی یک ضرورت است. به‌کارکیری "فناوری شورورزی" در پرورش آبزیان، تولید چوب، استخراج روغن، تولید علوفه و... کاربرد دارد.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، تغییر تدریجی اقلیم زمین و گرایش به سمت گرم شدن بیشتر و در نتیجه توسعه کویر در بسیاری از کشورهای جهان، دولتمردان را به سمت بهره‌مندی از زوایا و ظرفیت‌های مختلف شورورزی ترغیب کرده است.
"شورورزی" فناوری نسبتاً نوینی است که طی آن، خاک‌های شور به محلی برای کشت و ارزش افزوده محصولات تبدیل می‌شوند. این اتفاق سبب می‌شود تا اقلیم‌های خشک که تا به امروز، صرفه اقتصادی چندانی در بخش صنعت کشاورزی و دیگر صنایع وابسته نداشته‌اند، بتوانند برنامه‌های خود را پیاده کرده و به درصد خوبی از حاصل‌خیزی در مورد برخی گیاهان خاص برسند.
این رویکرد علی‌رغم تمامی فوائدی که در بخش صنعتی با خود به همراه دارد، سبب تثبیت وضعیت خاک و کاهش قابل توجه گردوغبار به عنوان یکی از مصادیق امروز تولید آلودگی در سطحی وسیع می‌شود.
بنا بر تعریف عام از فناوری شورورزی؛ این تکنولوژی یعنی استفاده از آب‌های شور و بی‌پایان رودها و دریاهای شمال و جنوب کشور و تبدیل زمین‌های شور به جنگل و مناطق تولیدی چون تولید انبوه گیاهان مفید، خوراکی، دارویی، صنعتی و پرورش انواع دام و طیور. تلاشی که می‌تواند اشتغال‌زایی خوبی برای بومیان مناطق مختلف کشور با استفاده از گیاهان شورزی داشته باشد. فناوری شورورزی نوعی کشاورزی است ولی با آب شور در زمین شور.
به همین بهانه و برای آشنایی بیشتر با تکنولوژی "فناوری شورورزی" گفت‌و‌گویی را با دکتر مرتضی گلی‌زاده؛ مدیر تولید ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری انجام داده‌اید که مشروح آن را از نظر می‌گذرانید:
تسنیم: لطفاً در ابتدا درباره موضوع شورورزی و اهمیت آن برای کشور و اینکه وضعیت کشور و شرکت‌های دانش بنیان در این حوزه چگونه است، توضیح بفرمایید؟
ایران به عنوان دومین کشور بزرگ خاورمیانه، مساحتی در حدود 165 میلیون هکتار دارد که تقریباً 90% مساحت آن به عنوان مناطق خشک و نیمه خشک طبقه‌بندی شده است. در کنار اقلیم خشک، منابع آب ایران نیز محدود بوده و کیفیت آن چالش برانگیز است. آب‌های ورودی به ایران به صورت سطحی و زیرسطحی ناچیز هستند و منبع اصلی آب، بارندگی است که به طور طبیعی با ارتفاع سالانه 250 میلی‌متر در حدود یک سوم متوسط جهان (831 میلی‌متر) و آسیا (732 میلی‌متر) است. درحالی‌که یک درصد جمعیت جهان در ایران زندگی می‌کنند، سهم ایران از منابع آب تجدید‌پذیر فقط 0.36 درصد است.
از مجموع حدود 100 میلیارد متر مکعب آب استحصالی کشور، حدود 11 میلیارد متر مکعب شوری بیش از 1500 میلی‌گرم در لیتر دارد. در واقع بسیاری از رودخانه‌های جنوب، جنوب غرب و مناطق مرکزی کشور شور و لب شور هستند. 17 رودخانه مهم که دارای جریان بالای چهار میلیارد متر مکعب در سال هستند، شوری بیش از 3.5 دسیزیمنس بر متر دارند. علاوه بر این، حجم قابل توجهی از منابع آب زیرزمینی کشور نیز شور است.
تخمین‌زده شده است که حدود 1.73 میلیارد متر مکعب منابع آب زیرزمینی شور با محتوای نمک بیش از 5 گرم در لیتر (شوری 7 دسیزیمنس بر متر) در حوزه‌های رودخانه‌ای مهم کشور وجود داشته باشد. قرار دادن این مقادیر در کنار شور شدگی منابع آب در نتیجه عبور از داخل تشکیلات زمین‌شناسی شور مانند گنبد‌های گچی و نمکی نشان از مشکل اساسی شوری در منابع آب و خاک دارد. استفاده از منابع آب شور برای آبیاری باعث تجمع نمک در لایه‌های سطحی خاک و افزایش هرچه بیشتر شوری می‌شود.
شوری یکی از عوامل محدود‌کننده جذب آب توسط گیاه است و انرژی حاصل از املاح محلول در خاک که به عنوان پتانسیل اسمزی شناخته می‌شود، باعث می‌شود گیاه نیروی بیشتری جهت جذب آب مصرف کند. شوری باعث آسیب‌های جدی به رشد و توسعه گیاهی و زنده‌مانی آن به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک می‌شود. در چنین شرایطی فعالیت‌های کشاورزی محدود به انتخاب و کشت محصولاتی است که ضمن تحمل شرایط محیطی، توان تأمین درآمد مناسب برای کشاورزان را داشته باشد و با شوری و محدودیت منابع آبی در این مناطق سازگار باشد.
پتانسیل بالای شور ورزی در نوار ساحلی جنوبی کشور / راهکاری مطمئن برای کاهش تنش آبی در ایراناصطلاح "شورورزی" به کشت و کار در شرایط شور اطلاق می‌شود. این رویکرد به کشاورزان اجازه می‌دهد تا با کشت محصولات زراعی و باغی متحمل به شوری، قادر به کسب سود اقتصادی از زمین‌های بایر و شور شوند. در کنار آن تأثیر ضروری درختان بر ریزگردها، فرسایش خاک و سیلاب‌ها به خوبی شناخته شده است و در نواحی گرم و خشک که منشأ بسیاری از این مصائب است، استفاده از روش‌های فناورانه در شورورزی یک ضرورت است.
عموماً سه هدف فناورانه از کشت هالوفیت‌ها (گیاهان مقاوم به شوری) و گیاهان شورزی وجود دارد: نخستین هدف، استفاده از پتانسیل این گیاهان در بهبود مقاومت به تنش گیاهان حساس به شوری است که از طریق فناوری انتقال ژن و استخراج و تلقیح میکروارگانسیم‌های همزیست ریشه هالوفیت‌ها با گیاهان حساس به شوری صورت می‌گیرد. هدف دوم از شورورزی، استفاده از ظرفیت جذب نمک گیاهان شورزی در اصلاح خاک‌های متأثر از شوری است و سومین هدف هم مصرف مستقیم خود گیاهان شورزی است که تنوع وسیعی از کاربرد‌ها برای انواع زیادی از هالوفیت‌ها صورت گرفته است. گیاهان شورزی برای تولید چوب، استخراج روغن و عصاره، تولید علوفه، تولید بیوفول یا سوخت زیستی، پوشش سطح خاک و گا‌هاً به عنوان گیاه زینتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در این بین پرورش آبزیان آب شور نیز جزء اقدامات شورورزی محسوب می‌شود که در کشور اقداماتی در راستای پرورش ماهی، میگو و آرتمیا صورت گرفته است.
تسنیم: ستاد توسعه زیست فناوری برای حمایت از طرح‌های فناورانه در موضوع "شورورزی" طرح‌ها و فراخوان‌هایی در گذشته ارائه کرده است. این طرح‌ها و فراخوان‌ها به کجا رسیده است؟
با توجه به ضرورت این موضوع، ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری از بدو تأسیس خود را ملزم به گسترش اقدامات فناورانه در بحث شورورزی کرده است که در این راستا یک پایلوت تحقیقاتی اجرایی در منطقه جفیر استان خوزستان ایجاد کرده است که در آن با همکاری شرکت‌ها و مؤسسات مختلف ازجمله مؤسسه تحقیقات شوری یزد، مؤسسه جهاد نصر و سایر شرکت‌های دانش بنیان اقدام به ایجاد فرصت‌های اقتصادی به روش توسعه فناوری شورورزی کرده است.
سطح پایلوت 50 هکتار است که از آن حدوداً 7 هکتار برای استخر پرورش آبزیان مقاوم به شوری مانند میگو و آرتمیا، 11.5 هکتار برای کاهش درختان مقاوم به شوری همانند گز و اکالیپتوس، 13 هکتار برای گیاهان زراعی مانند از قبیل سالیکورنیا، جارو و کینوا و 9 هکتار هم برای طرح‌های تحقیقاتی نوین در نظر گرفته شده است و هم اکنون بخش‌هایی از این پایلوت تحت بهره‌برداری است. در گذشته نیز از فروش ماهی، کینوا و جو و همچنین چوب درختان درآمد‌هایی حاصل شده است.
با توجه به نقش بانک بذر خاک در حفاظت ژنتیکی ترکیب پوشش گیاهی رویشگاه‌های طبیعی و امکان استفاده از آن برای ارتقای پوشش گیاهی منطقه، این ستاد به حمایت از طرحی با عنوان "بررسی ذخائر ژنتیکی و امیدبخش گیاهان شورزیست موجود در خاک کانون‌های ریزگرد خوزستان (منطقه جفیر)" که طی آن گونه‌های گیاهی موجود در منطقه تحمل آنها به شوری‌های مختلف شناسایی شد که در توسعه پوشش گیاهی منطقه جهت مبارزه با ریزگردها، استفاده از این گونه‌ها می‌تواند نقش بسیار مؤثری داشته باشد.
اخیراً این ستاد با همکاری مرکز نوآوری اروندتک و بنیاد نخبگان استان خوزستان یک فراخوانی برای حمایت از طرح‌های فناورانه با محوریت شورورزی در زمینه‌های کشاورزی، محیط زیست و امنیت غذایی اجرا کرده است که طی آن حدود 25 طرح به مرکز نوآوری ارائه شد و با ارزیابی طرح‌ها 10 طرح جهت اجرا انتخاب شده است.
تسنیم: چه محصولات و گیاهانی با این فناوری قابل کشت هستند؟
همانطور که پیش از این بحث شد در شورورزی گیاهان شورزی هستند مورد کشت قرار می‌گیرند و در ادامه با استفاده از روش‌های فناورانه و الگوگیری از هالوفیت‌ها، امکان افزایش مقاومت گیاهان حساس به شوری به وجود می‌آید. آتریپلکس، کینوا، منداب، سالیکورنیا، علف شور یا Salsola pestifer، اوکالیپتوس، تاغ و گز از جمله گیاهانی هستند که در شرایط شور کشت می‌شوند. استفاده از این گیاهان اهداف مختلفی دارد که مثلاً اوکالیپتوس ضمن اینکه نقش بادشکن دارد برای تولید چوب نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
در حال حاضر گزارش‌های متعددی وجود دارد که این گیاهان علاوه بر اینکه برخلاف گیاهان زراعی مرسوم قابلیت تحمل طیف وسیعی از شوری‌های متوسط تا شوری معادل آب دریا را دارند، دارای عملکرد اقتصادی با ارزشی نیز هستند که می‌توان از آنها به عنوان منابع ارزشمندی جهت تولیدات مختلف کشاورزی جهت امنیت غذایی در کشور استفاده کرد.
تسنیم: 4 پروژه برنامه شورورزی ستاد زیست (کشت علوفه شورپسند، پرورش ماهی زه‌آب، زراعت چوب از گیاهان شورپسند و پرورش 2 هزار گوسفند در مناطق شورپسند) است. این بانک اهداف برچه اساسی تدوین شده است؟
اگرچه بیشتر هالوفیت‌ها دارای میزان پروتئین و کربوهیدرات بالا هستند، با این حال دارای نمک زیادی درون اندام‌های خود هستند که این مسئله تغذیه این گیاهان توسط دام را محدود می‌کند. لذا لازم است از این گیاهان به صورت مخلوط با سایر علوفه‌ها و جایگزین کاه و کلش گیاهان رایج مانند گندم استفاده شود. این گیاهان می‌توانند حدود 30 درصد رژیم غذایی گوسفند و بز را تشکیل دهند. تحقیقات نشان داده که جایگزینی علوفه گیاهان با هالوفیت‌ها مانند سالیکورنیا، آتریپلکس و سوئدا باعث پروار شدن بهتر دام‌ها می‌شود و هیچگونه اثر سوء‌ای بر گوشت آنها نمی‌گذارد.
با توجه به گستره وسیع شوری در کشور و وجود منابع آب با شوری بالا و عملکرد مناسب هالوفیت‌های علوفه‌ای در این شرایط که عملکرد 10 تا 20 تن در هکتار دارند، توسعه کشت آنها می‌تواند باعث سامان‌بخشی به کشاورزی مناطق متأثر از شوری شود. اقدامات فناورانه در افزایش عملکرد و توسعه گونه‌های مناسب با مناطق و دام ایران یک ضرورت است که جزء اهداف این ستاد قرار گرفته است.
نیاز به تولید گوشت و لبنیات نیز یک ضرورت است که در سال‌های اخیر، کشور ما در این زمینه با چالش‌هایی روبه‌رو بوده است. این چالش در مناطق متأثر از شوری که با کاهش بیشتر عملکرد محصولات کشاورزی روبه رو است بیشتر بوده است. گوسفند حیوانی به نسبت خوش بنیه است و در برابر شرایط نامساعد مقاومت بیشتری دارد. در کنار آن، تولید علوفه گیاهان شورپسند به عنوان بخشی از جیره غذایی این حیوان، هزینه تولید را بسیارکاهش می‌دهد. البته توسعه روش‌های دامپروری و اصلاح نژاد سازگار با اقلیم و علوفه شور، از نیاز‌های فناورانه این حوزه می‌باشد که در افزایش عملکرد دام و بهبود وضعیت معیشتی کشاورزان نقش مؤثری می‌تواند داشته باشد.
با توجه به قابلیت رشد خوب برخی گیاهان چوبی در شرایط شور و همچنین نقش مؤثر آنها به عنوان بادشکن، گسترش کشت گیاهانی مثل گز و اکالیپتوس می‌تواند باعث کاهش فرسایش بادی شود. در ضمن با توجه به اقتصاد شکننده منطقه، برداشت چوب این گیاهان می‌تواند سرآغاز صنعت جدیدی در منطقه باشد.
از رایج‌ترین کاربرد‌های چوب اکالیپتوس می‌توان به ساخت مبلمان، حصار، سایبان، صفحات چوبی، تیر‌های نگهدارنده، الوار، کابینت، تخته لایه، روکش، خمیر و کاغذ اشاره کرد. با حمایت این ستاد از زراعت چوب شورپسند، فناوری‌های نوینی نیز به این حیطه وارد شده و حتی چوب‌هایی با مقاوم بیشتر و کاربرد‌های گسترده‌تر و در نتیجه آورده اقتصادی بالاتر در منطقه می‌تواند شکل گیرد.
در کشاورزی با آب شور و نیمه شور همواره نیاز است که بخشی از آب به عنوان بخش آبشویی‌کننده در نظر گرفته شود تا از تجمع املاح جلوگیری شود که در غیر این صورت خاک‌ها در مدت کوتاهی به دلیل شوری بالا غیر قابل کشت می‌شوند. همین امر سبب به وجود آمدن حجم بزرگی از آب زه‌کشی شده در منطقه می‌شود که با هدایت آن به استخر‌های ذخیره‌ای امکان پرورش آبزیان به وجود می‌آید.
زه آب کشاورزی دربردارنده عناصر غذایی است که از خاک شسته شده است، لذا در مرحله اول می‌توان از این آب برای کشت جلبک‌ها استفاده نمود و در مرحله بعدی از آب نسبتاً تصفیه شده برای پرورش ماهی استفاده نمود. ورود روش‌های فناورانه به این حوزه از جمله کنترل آلودگی آب، استفاده از پس آب ماهی‌ها برای کشاورزی، پرورش همزمان چند نوع آبزی در یک محیط و‌ایده‌های نوآورانه دیگر سبب توسعه اقتصادی مناطق متأثر از آب و خاک شور می‌شود.
با توجه به اینکه کشاورزی از نظر تأمین نیاز‌های غذایی مردم، تأمین مواد اولیه صنایع، اشتغال افراد و ایجاد درآمد دارای اهمیت می‌باشد، ثبات و استمرار رشد آن، از عوامل عمده کمک‌کننده به ثبات اجتماعی و رشد اقتصادی جامعه به شمار می‌آید. گسترش شوری یکی از عوامل تهدید‌کننده کشاورزی است و این ستاد با بررسی تمام جوانب و مشکلات موجود در مناطق متأثر از شوری کشور، به دنبال ارائه راه حل و حمایت از روش‌های نوآورانه و زیست فناورانه است تا ضمن ایجاد ثبات در کشاورزی منطقه، امنیت غذایی را نیز تأمین نماید.
