یارانهها زیر تیغ اصلاح | تأثیر نرخ بنزین بر سایر کالاها
با نزدیک شدن به فصل تازهای از قیمتگذاری بنزین، موتور گمانهزنیها در جامعه روشن شده است. تصمیمی که دولت آن را گامی در مسیر عدالت توزیعی میخواند، اما برای میلیونها مالک خودرو، نشانهای از آغاز فصل جدیدی از هزینههای روزمره است.
- فهرست محتوا
- ضرورت ایجاد زیرساختهای لازم برای واقعیسازی نرخ بنزین
- مقاومت جدی در برابر افزایش قیمت بنزین وجود ندارد
- نیاز به برنامهای دقیق و همهجانبه
- تأثیر نرخ بنزین بر سایر کالاها، روانی است
- اصلاح قیمت با کمترین تنش انجام میشود
با نزدیک شدن به زمان اصلاحات جدید قیمت و سهمیه در حوزه بنزین، حالا بخش مهمی از مالکان خودرو خود را برای فصل جدیدی از قیمتگذاری سوخت و حتی اصلاح سهمیهها آماده می کنند.
در این میان، ابهامهای زیادی در میان مردم درباره نحوه اجرای مصوبه جدید دولت به وجود آمده که تلاش می کنیم در اینجا به 5 سؤال مهم و پرتکرار جامعه پاسخ دهیم. این سؤالات، در جریان نظرسنجی روزنامه «ایران» از ذینفعان حوزه بنزین طرح شده و جزو مهمترین دغدغههای مردم محسوب می شود. همچنین این سؤالات به مراجع ذیربط و مسئولان دولتی نیز ارجاع داده شده و پیگیر پاسخهای آنها هستیم. در نهایت نظر کارشناسان مختلف انرژی را نیز درباره تصمیم جدید بنزینی دولت پرسیدهایم که در این صفحه از نظر می گذرد.
سؤال اول: فرآیند تصمیمگیری برای این مصوبه چگونه بود؟
در پاسخ به این سؤال باید به چند نکته اشاره کرد: ابتدا اینکه دولت دست به یک تصمیم ناگهانی نزده است. مصوبه تغییرات در قیمت و سهمیهها روز سهشنبه گذشته (چهارم آذرماه) روی خط خبری وایرال شد در حالی که فقط یک روز پیش از آن، به تصویب هیأت وزیران رسیده بود. دولت بدون پنهانکاری یا محرمانگی خاصی، این مصوبه را در اختیار افکار عمومی قرار داد و تقریباً در یک هفته گذشته، رسانههای مختلف به ابعاد مختلف آن پرداختند و اقتصاددانها و کارشناسان مختلف نیز نظرات خود را درباره این تصمیم ارائه کردند. نکته دوم درباره چگونگی این تصمیمگیری است که قطعاً از کانال کارشناسی و بررسی طرحها و پژوهشهای مختلف گذشته است.
رئیس جمهوری در مبارزات انتخاباتی خود به دو نکته در حوزه بنزین اشاره کرد: اول اینکه موضوع بنزین باید به صورت کارشناسی بررسی و برای آن راهکاری پیدا شود و دوم آنکه بدون توضیح به مردم و بررسی عواقب هر نوع تصمیمگیری برای معیشت عامه، تصمیمی اجرا نمیشود. عمده دلیل این تصمیمگیری برمبنای عدالت توزیعی یارانهها بوده و دولت نیز به دنبال مکانیزمی برای تحقق این هدف است.
سؤال دوم: آیا دولت از میزان رضایت مردم از افزایش قیمت آگاه است؟
برای پاسخ به این سؤال باید به شاخصی به نام «نسبت بهرهمندی یارانه» اشاره کرد. مصرف بنزین مختص آنهایی است که خودروی شخصی دارند و از یارانهای بهره میبرند که ممکن است به بخش دیگر جامعه که مالک خودرو نیستند نرسد.
از دیگر سو، سهمیههای بلااستفادهای است که در کارتهای سوخت باقی میماند و در عوض آن، استفاده از کارت سوخت جایگاهها شدت گرفته است. چنان که مسئولان می گویند میزان استفاده از کارت سوخت جایگاهها، تا 40 درصد بالا رفته است. در واقع یک رانت برای مالکان خودرو به وجود آمده و حالا این رانت مصرف در مصوبه دولت حذف شده. اگر مالک خودرویی، بیش از سهمیه خود نیاز داشت، میتواند با کارت سوخت جایگاه سوختگیری کند. اما این بار، با نرخی متفاوت که در نهایت به کاهش استفاده غیرضروری از خودرو شخصی و عدالت در مصرف منجر میشود.
بررسی تراکنشهای جایگاههای بنزین نیز نشان میدهد دهک دهم (پر برخوردار) 6 برابر دهکهای کمدرآمد کشور اقدام به سوختگیری کرده و این تصمیم به دنبال شفافسازی در توزیع و عادلانهکردن مصرف است. تصمیم جدید دولت برای اصلاح قیمتگذاری بنزین، صرفاً یک تغییر عددی در قیمت سوخت نیست، بلکه تلاشی برای بازتعریف عادلانهتر توزیع یارانه و مدیریت مصرف در شرایطی است که رشد بیرویه مصرف، فشار مالی قابل توجهی به اقتصاد کشور وارد کرده است. این طرح اگرچه در کوتاهمدت میتواند با دغدغههایی برای برخی خانوارها همراه باشد، اما با هدف نهایی هدایت منابع به سمت دهکهای نیازمند و ایجاد توازن در مصرف طراحی شده است.
سؤال سوم: صرفهجویی ارزی دولت از این طرح چقدر خواهد بود؟
برای پاسخ روشن و با اعداد و ارقام مشخص منتظر واکنش مسئولان وزارت نفت و سازمان برنامه و بودجه می مانیم. اما به طور کلی توجه شما را به این ارقام جلب می کنیم که میانگین مصرف بنزین در دو ساله 1400 و 1401 چیزی بالغ بر 88 تا 90 میلیون لیتر بوده؛ اما در دو سال گذشته با یک جهش بزرگ به 140 میلیون لیتر هم رسیده است.
تولید بنزین در ایران تا سطح 110 میلیون لیتر انجام میشود اما مابقی باید با مکانیزم واردات تأمین می شود و به گفته دولت، روزانه 6 میلیون دلار برای این کار صرف می شود. عددی که اگر با نرخ 100 هزار تومانی تسعیر شود به روزانه 600 میلیارد تومان می رسد. این پولی است که فقط صرف واردات می شود و ممکن است عددها بزرگتر از این باشد. اما به گفته وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، منابع به دست آمده از افزایش نرخ سوم بنزین، برای طرح کالابرگ الکترونیکی استفاده خواهد شد و به نوعی یک هزینه جبرانی برای بهبود معیشت دهکهای کم برخوردار خواهد بود.
سؤال چهارم: آیا این طرح بخشی از اصلاحات بزرگتر یارانه انرژی است؟
بدون شک این نخستین گام برای کار بزرگی به نام اصلاح ناترازیهای انرژی و بخشی از راهحل جامع مدیریت مصرف انرژی محسوب میشود. این مصوبه یارانه بنزین را هدفمند میسازد و از بهرهبرداری غیرمنطقی خودروهای افراد دارا از منابع عمومی جلوگیری میکند. اما نیازمند همراهی مردم، نظارت دقیق و اجرای شفاف است تا همزمان با مدیریت بحران مصرف، بار اضافی بر دوش اقشار آسیبپذیر جامعه قرار نگیرد. در نهایت، این اصلاح اگر با تدبیر و همراهی اجتماعی پیش رود، میتواند زمینهساز مدیریت منطقیتر منابع انرژی و حرکت به سمت عدالت توزیعی بیشتر باشد؛ مسیری که شفافیت و اعتماد عمومی، سنگ بنای اصلی آن خواهد بود.
سؤال پنجم: معمولاً در این مواقع برای تاکسیها سهمیهای بیشتر در نظر گرفته میشود، رانندگان میخواهند بدانند که سازوکاری برای نظارت بر این سهمیه درنظر گرفته شده تا عدالت رعایت شود و سوءاستفاده رخ ندهد؟
آن گونه که سخنگوی دولت اعلام کرده، سهمیههایی برای تاکسیها در نظر گرفته خواهد شد. با این حال، جزئیات نحوه نظارت و جلوگیری از سوءاستفاده از این سهمیهها هنوز به صورت عمومی اعلام نشده و انتظار میرود در روزهای آینده اطلاعات بیشتری در این زمینه ارائه شود.
ضرورت ایجاد زیرساختهای لازم برای واقعیسازی نرخ بنزین
عباس نیکزاد
دبیر کمیسیون انرژی اتاق ایران
ما باید در کنار ضرورتی که برای افزایش قیمت بنزین وجود دارد، گزینههای دیگری را نیز اجرا کنیم. یکی از این گزینهها، ایجاد زیرساختهای لازم حمل و نقل است؛ یعنی اگر بخواهیم نرخ بنزین را افزایش دهیم، باید در کنار آن انتخابهای دیگری برای مردم قرار دهیم و تنها به افزایش قیمت اکتفا نکنیم؛ گزینههایی که بتواند برای افراد، خانوار یا جامعه منفعت ایجاد کند و فشار اقتصادی را تا حدی کاهش دهد. برای مثال حمل و نقل عمومی مبتنی بر انرژیهای پاک که در دسترس باشد و توسعه یابد.
در حال حاضر فاصله زیادی میان قیمت فعلی و قیمت واقعی بنزین وجود دارد و حتی با افزایش محدود، قیمت همچنان واقعی نخواهد بود.
واقعیسازی قیمت بنزین از این نظر اهمیت دارد که باعث میشود عدالت در جامعه برقرار شود. در وضعیت فعلی، افرادی که مصرف بنزین بیشتری دارند و معمولاً در طبقات بالاتر جامعه قرار دارند، بیش از دیگران از یارانه بهرهمند میشوند.
اما باید شرایط فعلی وضعیت اقتصادی اقشار کمدرآمد، نبود حمل و نقل عمومی مناسب و عدم دسترسی به خودروهای کممصرف و پربازده در نظر گرفته شود و پیش از هر اقدامی باید زیرساختها فراهم شود.
بخشی از مقاومت در برابر تغییر نرخ بنزین، به دلیل اتفاقات اخیر است؛ چراکه این موضوع برای جامعه شبیه یک شوک محسوب میشود. حتی اگر افزایش قیمت با نسبت اندک انجام شود، باز هم مقابله با این موضوع وجود دارد.
یکی از سناریوهای مناسب این است که یارانه بنزین به کارت ملی افراد تخصیص یابد. این روش میتواند موجب صرفهجویی و بهرهمندی افراد از مزایای مصرفنکردن سوخت شود. اگر قرار باشد بنزین به سمت آزادسازی قیمت حرکت کند، باید از ظرفیت کارت ملی استفاده کرد. بهاینترتیب، بهجای اینکه به هر خودرو یارانه داده شود، یارانه بر اساس کد ملی به هر فرد تعلق میگیرد. در چنین حالتی اگر فرد از حمل و نقل عمومی استفاده کند، از مزایای مصرفنکردن بنزین شخصی نیز بهرهمند میشود.
مقاومت جدی در برابر افزایش قیمت بنزین وجود ندارد
رضا پدیدار
کارشناس انرژی
مسأله واقعیسازی قیمت بنزین امروز بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد و دلیل اصلی آن وجود ناترازی انرژی در کشور است؛ به این معنا که ظرفیت تولید بنزین و میزان مصرف، از حد استاندارد عبور کرده و شکاف میان این دو هر روز بیشتر میشود. وقتی چنین عدم تعادلی میان تولید و مصرف وجود دارد، ناچاریم از روشهای بهینهسازی در تولید و مصرف استفاده کنیم و یکی از مهمترین ابزارهای آن، اصلاح قیمت انرژی است. بنابراین هر زمانی که اصلاح قیمت انجام شود، یک گام مؤثر و مفید برای مدیریت این ناترازی برداشتهایم. تعلل در اصلاح قیمتها باعث میشود این عدم تعادل روزبهروز تشدید شود؛ بنابراین اگر امروز به آن بیتوجهی کنیم، فردا با شکافی بزرگتر و مشکلات پیچیدهتر مواجه خواهیم شد.
از سوی دیگر، واقعیسازی قیمت انرژی میتواند به ارتقای بهرهوری و کارآمدی نیز کمک کند. در کنار این مسائل، موضوع فرهنگ مصرف اهمیت ویژهای دارد؛ مسألهای که کشورهای توسعهیافته سالهاست برای آن نهادسازی کردهاند. بهعنوانمثال، خودروهای فعال در پلتفرمهای حملونقل شهری مانند اسنپ در ایران یکی از بالاترین میزان مصرف سوخت را در بین خودروهای عمومی دارند. دلیل آن هم روشن بودن مداوم خودروهاست؛ راننده از صبح تا شب موتور خودرو را روشن نگه میدارد و همین رفتار مصرف را چندبرابر میکند. نکته قابل توجه این است که هیچ مقاومت جدی در برابر افزایش قیمت بنزین وجود ندارد.
حداقل در مراوداتی که در پارلمان بخش خصوصی و نهادهای تشکلی داشتهام، هیچگونه مخالفتی با اصلاح قیمتها مطرح نشده است. حتی باوجود تورم شتابان، مقاومت محسوسی در برابر افزایش قیمت بنزین دیده نمیشود، زیرا قیمت فعلی آن چنان پایین است که عملاً اثر چندانی بر هزینهها ندارد.
نیاز به برنامهای دقیق و همهجانبه
سعید میرترابی
کارشناس انرژی
بنزین یکی از کالاهای مصرفی بسیار مهم در اقتصاد ایران است. با وجود اینکه ایران تولیدکننده بنزین محسوب میشود، به دلیل ناترازی و رشد مصرف، ناچار به واردات نیز شدهایم؛ بنابراین موضوع مدیریت و قیمتگذاری بنزین تنها یک مسأله اقتصادی نیست و ابعاد مختلفی مانند آلودگی هوا، اصلاح الگوی مصرف در بخشهای اجتماعی و تولیدی و حتی ساختارهای کلان اقتصادی را دربرمیگیرد. اصلاح قیمت بنزین یک ضرورت قطعی است و تردیدی در آن وجود ندارد؛ اما شیوه و گامهای اصلاح اهمیت فراوانی دارد.
سالها ثبات قیمتی بنزین در کنار تورم بالا، فاصله چشمگیری میان قیمت فعلی و قیمت واقعی ایجاد کرده و این شکاف، مجموعهای از مشکلات را به وجود آورده است؛ از جمله مصرف بیرویه، قاچاق سوخت و تشدید آلودگی. قیمت بنزین به دلیل نقش مستقیم و غیرمستقیمی که بر سایر قیمتها دارد، میتواند بر تورم نیز اثرگذار باشد؛ بنابراین هر گونه اصلاح قیمتی باید با ملاحظات اقتصادی و اجتماعی دقیق همراه باشد. سیاست اخیر دولت در افزایش قیمت سوخت فراتر از سهمیه معمول، نشانهای از حرکت تدریجی در مسیر اصلاح است و میتواند گامی در جهت کاهش شکاف قیمتی محسوب شود.
مسأله بنزین از دهه هفتاد تاکنون یکی از گرههای اصلی اقتصاد ایران بوده است. با وجود اجرای برخی سیاستهای اصلاحی، این سیاستها اغلب کامل نبوده و نیمهتمام بودهاند؛ ازاین رو مشکل هیچگاه به طور ریشهای حل نشده است. اجرای ناقص سیاستها باعث شده پس از هر مرحله اصلاح، تورم دوباره فاصله قیمتی ایجاد کند و بحران به شکل جدیدی بازگردد.
به نظر میرسد برای موفقیت در اصلاح قیمت و ساختار مصرف بنزین، لازم است دولت برنامهای جامع، دقیق و مبتنی بر بررسی همه ابعاد اقتصادی و اجتماعی طراحی کرده و آن را به صورت کامل و پایدار اجرا کند.
تأثیر نرخ بنزین بر سایر کالاها، روانی است
نرسی قربان
کارشناس حوزه انرژی
هر واحد اقتصادی باید بر مبنای اقتصاد کار کند و شما نمی توانید بنزین را لیتری 50 تا 60 هزار تومان وارد کنید و بعد در زمان عرضه آن را لیتری 1500 تومان به فروش برسانید. از همین رو چنین اقدامی از نظر علم اقتصاد اصلاً صحیح نیست.
از سوی دیگر برای تعیین بهترین زمان برای انجام واقعیسازی قیمت بنزین، باید اولویتهای دولت را در نظر بگیریم؛ زیرا اگر دولت از نظر مالی در وضعیت مطلوبی قرار داشته باشد، میتواند این اقدام را عقب بیندازد، در غیر این صورت باید انجام دهد. به همین دلیل اعتقاد دارم تصمیمگیر نهایی دولت است، زیرا اولویتها را مسئولان دولتی بهتر میدانند. از قبل هم صحبت این بود که یارانه انرژی به صورت نقدی به خانوارها پرداخت شود و آن خانوار تصمیم میگیرد آن را در کدامیک از بخشهای انرژی خرج کند. در واقع چنین اقدامی عادلانهترین کار برای تخصیص یارانه انرژی است؛ زیرا در حال حاضر یارانه به فردی تعلق میگیرد که خودرو دارد و فردی که خودرو ندارد، سهمی از یارانه نمیبرد.
یکی از مشکلات بنزین در ایران این است که یک کالا نیست، بلکه یک کالای سیاسی است و از اقتصاد خارج شده و به همین دلیل هر تصمیمی که میخواهند در این حوزه بگیرند، عوامل سیاسی و اجتماعی آن را نیز در نظر میگیرند. از طرف دیگر، دلیل منطقی برای مقاومت جامعه برای واقعی شدن نرخ بنزین وجود ندارد؛ در حالی که مردم تصور میکنند زمانی که هزار تومان به قیمت بنزین اضافه شود، باید قیمت کالاهای دیگر از خوراکی گرفته تا لوازم خانه افزایش یابد. این موضوع بیشتر جنبه روانی دارد تا اقتصادی.
اصلاح قیمت با کمترین تنش انجام میشود
آرش نجفی
رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران
واقعی کردن قیمت بنزین فرآیندی است که ما چندین سال متوقع بودیم دولت نسبت به آن اقدام کند و حالا هم اتفاقی که در حال رخ دادن است اصلاً بد نیست و باید پیش از اینها دولتهای قبلی چنین اقدامی را انجام میدادند؛ اما شجاعت این کار را نداشتند. در حالی که دولت چهاردهم در حال حاضر حداقل تنش را برای شروع یک گام بزرگ برداشته است. بهتر است بنزین را بهجای اینکه به کارت هر فرد واریز کنند به خانوار بدهند. زیرا در چنین شرایطی ضرایب خانوارها بسته به جمعیت آنها با هم متفاوت است. بنابراین به خانواده دو نفره دو برابر خانوار یک نفره بنزین تعلق نمیگیرد. زیرا ما به خودرو باید بنزین بدهیم نه به فرد و در نتیجه خانواده اگر خودرو دارد که استفاده میکند اگر هم ندارد یارانه و امکاناتی که دولت برای آنها در نظر گرفته دریافت میکند.
جامعه در حال حاضر برای واقعیسازی نرخ بنزین مقاومتی ندارد و اتفاقی هم که در سال 98 افتاد فقط مردم نبودند و جامعه نبود و شاید نگاه سیاسی بیشتری بر آن حاکم بود. زیرا اگر عامه مردم قرار بود برای یک موضوعی مثل بنزین شورش کنند که باید در مقابل 1300 درصد گران شدن نان یا برای گرانی گوشت، روغن و... معترض شده و اعتراض میکردند. ما در طول 7 سال گذشته هزار درصد تورم را در کشور و بخشهای اقتصادی تجربه کردهایم بنابراین چندان فرقی نمی کند چه زمانی چنین طرحهایی را اجرایی کنیم. زیرا تأثیرات ارزانی بنزین با قیمت دلار 116 هزار تومانی که امروز با آن مواجه هستیم، بسیار بیشتر از اثرات افزایش پلکانی بنزین است.
