یک مستند در جستجوی مشکلات خودروسازی؛ تحریم، سهام‌داری، قیمت دستوری یا دست‌های پشت پرده؟!
محسن اسلام‌زاده کارگردان مجموعه مستند "چهار چرخ" گفت: در صنعت خودروسازی با منشوری از مشکلات روبه‌رو هستیم که باعث شده نه مصرف‌کننده راضی باشد، نه دولت و نه خودروساز!
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مجموعه مستند 6 قسمتی «چهار چرخ» به کارگردانی محمود عزیزی و تهیه‌کنندگی محسن اسلام‌زاده از شبکه مستند سیما پخش شد. این مستند روایتی از صنعت خودروسازی ایران را روانه آنتن کرد و مشکلات این حوزه که سبب نارضایتی‌های زیادی بین مردم شده است را به نمایش گذاشت.
محسن اسلام‌زاده در گفت‌وگویی با تسنیم درباره ابعاد مختلف ساخت این مستند سخن گفت که در زیر آن را می‌خوانید:
تسنیم: درباره ایده ساخت این مستند بگویید. مستندهای پرتعدادی درباره صنعت خودروسازی در سال‌های گذشته ساخته شده است. چه شد که علیرغم این شرایط وارد تولید چنین مستندی شدید؟
این روزها مجموعه مستندی 16 قسمتی درباره اقتصاد تولید می‌کنیم؛ یکی از موضوعات اصلی در این مجموعه "صنعت خودروسازی" بود که سراغش رفتیم. در ابتدا می‌خواستیم 2 قسمت مستند با محوریت صنعت خودروسازی در ایران بسازیم اما زمانی که وارد این موضوع شدیم، دیدیم که صنعت خودروسازی موضوع بسیار گسترده و پربحثی است و نمی‌توان با ساخت 2 قسمت مستند از کنار آن عبور کرد.
وقتی تحقیق و پژوهش بیشتری کردیم به این نتیجه رسیدیم سرفصل‌های زیادی درباره صنعت خودروسازی وجود دارد که اگر شفاف به مردم گفته شود، با جزئیات بیشتری می‌فهمند که چرا این شرایط نابه‌سامان در صنعت خودروسازی به وجود آمده است.
سرفصل‌ها و فاکتورهای متعددی برای بیان مسئله پیش‌روی ما بود و از بین آنها اصلی‌ترین‌ها را انتخاب کردیم. در ادامه، مستندهایی که در این زمینه ساخته شده بود را دیدیم؛ دو مستند «اختاپوس» و «تهران تقاطع سئول» از جمله شاخص‌ترین و جدی‌ترین کارهایی است که در این زمینه ساخته شده است. سعی کردیم خط روایت آنها را بفهمیم و روایت خود را چند قدم جلوتر از آنها قرار بدهیم تا مباحث جدیدتری به مخاطب عرضه شود.
"چهار چرخ" خودروسازان روی میز نقد تلویزیون! + فیلمدر نهایت اسامی کارشناسانی که می‌توانستند به ما کمک کنند را درآوردیم و برای تصویربرداری وارد خط تولید شدیم. علاوه براین، با کمک ساپکو وارد کارخانه‌های قطعه‌سازی شدیم و مصاحبه‌گیری‌ها آغاز شد. فکر می‌کنم یکی از جذابیت‌های اصلی در این مجموعه مستند این بود که خط تولید شرکت های خودروسازی را نمایش دادیم.
صادقانه بگویم که ایران خودرو برخورد خوبی داشت اما سایپا خیلی ما را اذیت کرد و مدیرعامل وقت این شرکت هیچ اجازه‌ای برای ورود یا مصاحبه به ما نداد.- آیا شرکت‌های خودروساز و قطعه‌ساز به راحتی اجازه دادند وارد خط تولید شوید و با روسای آنها مصاحبه بگیرید؟
صادقانه بگویم که ایران خودرو برخورد خوبی داشت اما سایپا خیلی ما را اذیت کرد و مدیرعامل وقت این شرکت هیچ اجازه‌ای برای ورود یا مصاحبه به ما نداد. برخورد قطعه‌سازان نیز بد نبود.
تمام تلاشمان این بود که فارغ از سیاست‌زدگی و سیاسی بازی‌ها، صنعت خودروسازی ایران را آسیب‌شناسی کنیم و به این سؤال پاسخ بدهیم که چرا صنعت خودروسازی ما به این وضعیت نامطلوب دچار شده است؟
- اشاره کردید که یکی از خودروساز‌ها اجازه مصاحبه نداد؛ آیا تلویزیون هم ممانعتی از پخش بخش‌هایی از مستند داشت؟
خیر.
وقتی مجموعه را تماشا می‌کنید متوجه می‌شوید که یکی دو قسمت اول بسیار تند است؛ خودمان هم فکر می‌کردیم که اصلاحیه بخورد اما محسن یزدی مدیر شبکه مستند، مهدی نقویان و حسن جعفری از مؤسسه اندیشه شهید آوینی از ما بسیار حمایت کردند. همین موضوع باعث شد تا مستند با کمترین اصلاحات روانه آنتن شود.
به مناسبت پخش مستند "پله": معنای برزیل با "پله" و بدون "پله" متفاوت است- به نظر شما مشکلات اصلی خودروسازی در کشورمان کجاست؟
به همین راحتی نمی‌توان به این سؤال پاسخ داد و باید همه جوانب را بررسی کرد. «چهار چرخ»، 300 دقیقه فیلم مستند بود تا به همین سؤال به صورت تخصصی پاسخ بدهد. با این حال من فکر می‌کنم که مشکلات این عرصه دلایل مختلفی دارد؛ برای مثال، مدل سهام‌داری خودروسازان ایرادات جدی دارد و این مدل تبدیل به یک چرخه باطل نیز شده است.
همچنین مدیریت این صنعت دارای نواقص جدی و به نوعی بلاتکلیف است. هنوز نمی‌دانیم که مدیریت این عرصه باید خصوصی باشد یا دولتی؟ علاوه براین، قیمت‌گذاری اجباری نیز تبدیل به یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال پرچالش‌ترین موضوعات در این صنعت شده است.
خود ما هم در ابتدا فکر می‌کردیم که می‌توان مشکلات این عرصه را در یک پاراگراف خلاصه و بیان کرد اما این کار واقعاً نشدنی است و هر کدام از مشکلات این عرصه، پر تفصیل است. حتی این سؤالات در بین اهالی این عرصه پرتکرار است که چرا فقط با پژو فرانسه کار می‌کنیم؟ چرا تعاملات ما با شرکت رنو کم است و پژو این اندازه در بین برخی از مدیران محبوب است؟ پژویی‌ها علیرغم سود هنگفتی که از حضور در بازار ایران به دست آوردند، چه سرمایه‌گذاری در ایران انجام دادند؟ قیمت‌گذاری دستوری چه بلایی سر این صنعت آورده است؟ تعامل قطعه‌ساز و خودروساز چگونه معنا پیدا می‌کند؟ چرا خودروی ارزان قیمت وارد ایران نمی‌شود و...
در مورد همکاری با شرکت‌های فرانسوی جالب است بدانید که در تحریم‌ها پژویی‌ها خیلی زود رفتند اما رنویی‌ها تا جایی که می‌توانستند به کارشان ادامه دادند. همچنین در مورد واردات خودروی ارزان قیمت باید به این نکته اشاره کنم که نوعی تفکر غلط در صنعت خودروسازی وجود دارد که 5 دهک پایین باید از سایپا خودرو بخرند، دهک‌های 6 و 7 باید از ایران خودرو ماشین بخرند، خودروهای چینی و کره‌ای متعلق به دهک‌های 8 و خودروهای خارجی نیز متعلق به دهک‌های 9 و 10 است. همین قانون نانوشته اجازه نمی‌دهد که برای دهک‌های پایین جامعه خودرو وارد شود.
چرا فقط با پژو فرانسه کار می‌کنیم؟ چرا تعاملات ما با شرکت رنو کم است و پژو این اندازه در بین برخی از مدیران محبوب است؟ پژویی‌ها علیرغم سود هنگفتی که از حضور در بازار ایران به دست آوردند، چه سرمایه‌گذاری در ایران انجام دادند؟من فکر می‌کنم در صنعت خودروسازی با منشوری از مشکلات روبه‌رو هستیم که باعث شده نه مصرف‌کننده راضی باشد، نه دولت و نه خودروساز.
- سهم دولت در این مشکلات کجاست؟
بالأخره دولت برنامه‌ریز این حوزه است و آنها هستند که باید برنامه‌ریزی کنند و پاسخگو باشند. خودروسازان این گلایه را از دولت دارند که علیرغم گران شدن مواد اولیه اما قیمت کارخانه‌ای خودرو تحت تأثیر فشارهای دولت ثابت باقی می‌ماند. همین موضوع باعث می‌شود که سود هنگفتی نصیب دلالان شود، اما خودروساز تحت تاثیر قیمت‌گذاری دستوری باید قیمت را ثابت نگه دارد.
«چهار چرخ» روایتی انتقادی از خودروسازی ایران در جشنواره عمار خودروسازان این گلایه را از دولت دارند که علیرغم گران شدن مواد اولیه اما قیمت کارخانه‌ای با قیمت‌گذاری دستوری ثابت می‌ماند.از سویی دیگر، دولت باید تکلیف سهام‌داری و مدیریت خودروسازان را معلوم کند. همچنین باید برخی تعاملات شفاف شود. جالب است بدانید که برخی از قراردادها با خودروسازان خارجی اسناد محرمانه دارد و مستنداتش اصلاً منتشر نمی شود.
- خیلی‌ها شما را به عنوان مستندساز بحران می‌شناسند و اکثر کارهای شما در سال‌های گذشته مؤید همین موضوع بوده است. چگونه شد که وارد ساخت مستندی با سوژه اقتصادی شدید؟
در کارنامه مستندسازی‌ام، کارهای زیادی با سرفصل عدالت اجتماعی دیده می‌شود و همیشه دوست داشتم چالش‌های داخلی کشور را هم مستندسازی کنم، چرا که دغدغه‌های مردم است. خیلی سخت است که مستندساز نسبت به این موضوعات بی تفاوت باشد و من هم این‌گونه نیستم.
خاطرم هست مستندی را در دهه 80 ساختم که بایکوت شد؛ مستند «فریاد عدالت» که درباره طلبه سیرجانی بود.
- بازخوردها نسبت به این سوژه و این مستند چه بود؟
قسمت اول و دوم خیلی انتقادی بود و نقدهای مختلفی که درباره صنعت خودروسازی مطرح است را بیان کردیم. در قسمت‌های بعدی کمی فضا عوض شد. ما بستری ایجاد کردیم تا آدم‌ها بتوانند حرفشان را بزنند. کار مستندساز روایت کردن است، هر چند که نمی‌تواند بدون موضع باشد. درباره صنعت خودروسازی سوال‌هایی از جانب مردم و نخبگان مطرح است که سعی کردیم آنها را در کار بگنجانیم. «چهار چرخ» تلاش کرد ترسیم‌کننده درستی از فضای خودروسازی در کشور و وضعیت آن باشد.
- محمود عزیزی کارگردان مستند اشاره کرده بود که خیلی‌ها حاضر به مصاحبه نمی‌شدند؛ دلیل این موضوع چه بود؟
روند کار 3 سال بود.
به صورت کلی، افراد مختلف در این موضوعات بسیار سخت مصاحبه می‌کنند. برای مثال، این روزها مستندی را درباره گمرک کار می‌کنیم؛ نزدیک به 10 ماه است که پیگیری می‌کنیم تا یکی دو نفر مهم و کلیدی حاضر به مصاحبه شوند.
در این مستند نیز همین بود. برای اینکه یک مدیر یا یک مطلع این عرصه را مجاب به مصاحبه کنیم، ماه‌ها پیگیری می‌کردیم. جالب است بدانید که در ساخت این مجموعه مستند اقتصادی، تاکنون 2-3 مدیرتولید پرانرژی عوض کرده‌ایم! مثلا اینکه دکتر منطقی حاضر به مصاحبه شد، بسیار خوب بود، اگر چه برای متقاعدکردن او هم ماه‌ها پیگیری کردیم. همچنین اولین مدیرعامل ایران خودرو با پیگیری چندین واسطه‌ای حاضر به مصاحبه شد که البته اینترنتی مصاحبه کرد.
در این ماجرا کرونا نیز بسیار تأثیرگذار بود، چرا که خیلی از سیاستمداران و مدیران دهه 60 به سختی مصاحبه حضوری را در آن روزهای اوج ویروس کرونا می‌پذیرفتند. بسیاری از آنها هم طی در همین دوره فوت شدند.
- درباره ساخت یک مجموعه مستند 16 قسمتی اقتصادی صحبت کردید؛ تولید آن ادامه دارد؟
بله. 10 قسمت از آن مجموعه باقی مانده است که مستندهای گمرک یکی از همین قسمت‌ها است.
