34 سال فراز و نشیب شاخص کل بورس؛ پایان شب سیه سپید است؟

شاخص کل بورس تهران از سال 1369 تا 1403 مسیر پرفرازونشیبی را پیموده است؛ از دوره‌های رکود طولانی تا جهش‌های تاریخی که بارها ساختار بازار سرمایه ایران را دگرگون کرد.

خبرگزاری مهر؛ گروه اقتصاد _ علی فروزان فر؛ در 4 گزارش قبلی (1، 2، 3 و 4) دیدیم که در فاصله شهریور 1369 تا آذر 1396، بازار سهام ایران دورانی پر فراز و نشیب را پشت سر گذاشت؛ شاخص کل که کار خود را با 100 واحد شروع کرده بود، در 14 سال نخست فعالیت تا مرداد 1383 بیش از 13,782 درصد رشد کرد، هرچند که در ادامه به یک روند اصلاحی طولانی‌مدت 2079 روزه (از مرداد 1383 تا فروردین 1389) وارد شد اما سرانجام در فروردین 1389 بار دیگر قله پیشین خود را تصاحب کرد.

بورس تهران پس از عبور از سقف تاریخی 13882 واحد در 24 فروردین 1389، در گام اول در یک دوره 372 روزه، رشد 90 درصدی را تجربه کرد. سپس از ابتدای اردیبهشت 1390 وارد یک دوره اصلاح زمانی 524 روزه با نوسانات جزئی در حدود 14 درصد شد. شاخص پس از تثبیت در کانال 20 هزار واحدی توانست مجدداً از اواخر 1391 روند صعودی پرشتابی را آغاز کند و طی 1365 روز (45.5 ماه) بازدهی کلی 546 درصدی را به ثبت برساند و در 16 دی 1392 به سقف جدید با تراز 89,723 واحد، دست یابد. پس از آن، بورس دوباره وارد اصلاح 1421 روزه (3 سال و 11 ماه) با افت 32 درصدی تا 12 مهر 1394 شد و سرانجام در 784 روز بعد از سقف قبلی، با رشد بیش از 48 درصدی از کف، قله پیشین را در 4 آذر 1396 و در تراز 90,491 واحد دوباره فتح کرد.

نمودار زیر تغییر ماهانه شاخص کل را از مهر 1392 تا آذر 1403 نشان می‌دهد.

مطابق بالا نمودار، فصل جدید بازدهی شاخص بورس تهران از آذر 1396 با فتح سقفی که در دی 92 ثبت شده بود، آغاز شد. فصلی که در آن شاخص کل بازدهی باورنکردنی 2,224 درصدی را از آذر 1396 و بازدهی کلی 3,344 درصدی را از کف مهر 1394 ثبت کرد.

دوره‌ای از جنس حماسه؛ صعود 2224 درصدی شاخص در 2 سال و 9 ماه

بورس تهران در سال 1396، پس از 4 سال‌ها فرسایش، ناامیدی و حرکت در یک کانال بی‌رمق، ناگهان نشانه‌هایی از حیات دوباره را به نمایش گذاشت. شاخص کل که هنوز زخم‌های رکود طاقت‌فرسای 1421 روزه پیشین را بر تن داشت، در آذر ماه آن سال با عبور از سقف تاریخی 89,723 واحد، وارد یکی از خاص‌ترین و ماندگارترین دوره‌های صعود خود شد؛ دوره‌ای که نه‌تنها به‌لحاظ عددی خیره‌کننده بود، بلکه از منظر تحلیلی و رفتاری، درسی ماندگار برای تحلیل‌گران و سرمایه‌گذاران به همراه داشت.

حرکت صعودی‌ای که از آذر 1396 جرقه خورد، ابتدا بعد از رشدی 10 درصدی در هفته اول بهمن ماه متوقف شد و بعد از یک وقفه 100 روزه، حرکت بعدی خود را از نیمه اول اردیبهشت 1397 از سر گرفت و تا هفته اول مهر ماه توانست در کمتر از 150 روز بازدهی 110 درصدی را ثبت کند. اما این فقط آغاز راه بود. پس از این جهش اولیه، بازار به جای ادامه‌ی روند پرشتاب، وارد یک اصلاح 22 درصدی 4 ماهه شد؛ اگرچه بسیاری این وقفه را نشانه‌ای از پایان روند صعودی تعبیر کردند، اما در عمل، این اصلاح به تثبیت قیمت‌ها و آماده‌سازی انرژی برای گام بلند بعدی منجر شد.

با اتمام اصلاح، شاخص کل بار دیگر خیز برداشت و در مجموع این روند طولانی‌مدت، طی 990 روزمعادل 33 ماه یا همان 2 سال و 9 ماهتوانست خود را از سطح تراز 89,723 واحد به ارتفاع 2,103,310 واحدی در 20 مرداد 1399 برساند. عددی که از هر زاویه‌ای به آن نگاه شود، حکایت از یک بازگشت تاریخی دارد؛ بازدهی 2,224 درصدی که با گذر از فازهای مختلف رفتاری بازار، از یک صعود معمولی فراتر رفت و به یک نمونه کلاسیک از چرخه‌های سه‌گانه صعود در بازار سهام بدل شد.

سه فاز با ریسک‌های متفاوت از کف تا سقف تاریخی؛ یک کلاس درس کامل برای تحلیل‌گران‌

در این میان به مانند دوره‌های قبل، اگرچه عدد نهایی رشد شاخص کل حیرت‌انگیز بود، اما جزئیات و فازبندی این مسیر صعودی، اهمیت بیشتری برای تحلیل‌گران دارد. در این بازه 33 ماهه، حرکت شاخص را می‌توان به سه فاز مشخص تقسیم کرد؛ فاز کم‌ریسک، فاز با ریسک متوسط، و نهایتاً فاز پرریسک. هرکدام از این مراحل، نه‌تنها در رفتار بازار، بلکه در نوع ورود سرمایه‌گذاران و کیفیت رشد قیمت‌ها تفاوت‌های آشکاری داشتند.

مرزهای این فازها بر مبنای نقاط کلیدی شاخص، شامل کف 1,095,725 واحدی (3 خرداد 1400)، سقف 2,103,310 واحدی (20 مرداد 1399)، و میانگین این دو یعنی 1,599,517 واحد تعیین شده است. نمودار بالا با رنگ‌بندی مشخصی این ترازها را نشان می‌دهد. به گونه‌ای که:

خط آبی: سقف قبلی شکسته شده در 89,723 واحد خط زرد: کف ثبت شده در 1,095,725 واحد خط قرمز: سقف نهایی 2,103,310 واحد خط نارنجی: 1,599,517 واحد (میانگین تراز زرد و قرمز) است.

فاز کم‌ریسک

فاز نخست، که از شکست سقف تاریخی 89,723 واحد آغاز شد، تا سطح 1,116,280 واحد در 18 خرداد 1399 ادامه یافت. این صعود که طی 926 روز معادل نزدیک به 31 ماه محقق شد، بازدهی چشمگیر 1,133 درصدی را برای سهام‌داران ثبت کرد. اما ویژگی مهم این دوره، آرامش نسبی بازار، رشد یکنواخت و نبود هیجانات رفتاری شدید بود؛ دوره‌ای که عمدتاً حرفه‌ای‌ها و تحلیل‌گران بنیادی در آن فعالیت می‌کردند و فضای غالب، دور از رفتارهای گله‌ای و سفته‌بازی بود.

فاز با ریسک متوسط؛ سرعت بالا، سود نه‌چندان بیشتر

در گام دوم، از نیمه دوم خرداد 1399، بازار وارد فاز با ریسک متوسط شد. شاخص کل که حالا به محدوده بالای یک میلیون واحدی رسیده بود، تنها طی 25 روز به سطح 1,612,900 واحد صعود کرد. این افزایش سریع اما نه‌چندان باپشتوانه، در حالی اتفاق افتاد که بازدهی شاخص از ابتدای مسیر از 1,133 درصد به 1,682 درصد رسید. اما نکته فریبنده ماجرا این بود که رشد خالص در این فاز، کمتر از 45 درصد بود و تنها در ظاهر 549 درصد افزایش یافته بود به معنای دیگر افزایش بازدهی از از 1,133 به 1,682 درصد بطور واقعی معادل 45 درصد افزایش است. در عوض، سرعت رشد و ورود نقدینگی با منشأ نامشخص، نشانه‌هایی از افزایش ریسک در بازار را عیان کرد. حالا دیگر، رد پای سرمایه‌گذاران هیجانی، تازه‌واردها و پول‌های بی‌استراتژی در کف بازار دیده می‌شد.

ورود هیجانی سرمایه‌های خرد و سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای، نشانه‌ای از افزایش ریسک در این مرحله است. اگرچه سرعت رشد بیشتر شد، اما نسبت ریسک به بازده در این فاز نسبت به مرحله اول نامطلوب‌تر شد.

فاز پرریسک؛ صعود پرنوسان در سایه هیجان

در نهایت، در سومین و پرریسک‌ترین بخش این روند صعودی، شاخص کل تنها طی 41 روز، از تراز 1,612,900 واحد به اوج 2,103,310 واحدی در 20 مرداد 1399 رسید. هرچند در نگاه اول ممکن است تصور شود که بازار در این بازه بازدهی 542 درصدی دیگری ثبت کرده و در ظاهر بازدهی کل از 1,682 درصد به 2,224 درصد رسیده اما در حقیقت، رشد خالص این فاز از تراز 1,612,900 واحد به اوج 2,103,310 تنها 31 درصد بود. آنچه در این مرحله اتفاق افتاد، بیش از آن‌که حاصل تحلیل و عقلانیت باشد، نتیجه ورود دیرهنگام جمعیت انبوهی از سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای، سیگنال‌محور و گاهی حتی سفته‌بازانه بود. رفتارهایی که بازار را درگیر نوسانات شدید و بار روانی بالا کرد؛ نوساناتی که بسیاری از سهام‌داران را با خطای خرید در سقف مواجه ساخت.

این مرحله نیز همانند تمام دوره‌های قبل معمولاً با ورود دیرهنگام سرمایه‌گذاران هیجانی همراه شد که عمدتاً بدون استراتژی وارد بازار شده و بیشترین ریسک را متحمل شدند.

لذا بر اساس موارد فوق روند صعودی آذر 1396 تا مرداد 1399 از منظر تحلیلی، نمونه‌ای کلاسیک از چرخه‌های سه‌گانه صعود بازار است:

فاز کم‌ریسک: آرام، پیوسته، سودآور فاز متوسط: رشد سریع، اما با بازدهی محدودتر فاز پرریسک: نوسانی، هیجانی، و پرچالش

ریزش تند و تیز 48 درصدی شاخص کل در کمتر از 10 ماه

این صعود تاریخی، اما همانند تمامی روندهای بزرگ، بدون اصلاح باقی نماند. پس از ثبت قله 2,103,310 واحدی، بورس تهران وارد یکی از ریزشی‌ترین دوره‌های خود شد که سهام‌داران بسیاری را از پا درآورد. افت 48 درصدی شاخص طی 288 روز (کمتر از 10 ماه) یادآور آن واقعیت تلخ بازارهای مالی است که هر صعودی، در دل خود بذر اصلاح را نیز می‌پروراند. شاخص کل که در 20 مرداد 1399 در اوج تاریخی خود قرار داشت، در نهایت در 3 خرداد 1400 به سطح 1,095,725 واحد بازگشت؛ درست همان‌جایی که مرحله صعود دارای ریسک آغاز شده بود.

بازپس‌گیری سقف تاریخی پس از 704 روز

اما داستان همچنان ادامه داشت. بورس تهران با عبور از رکود، بار دیگر خیز برداشت و پس از 704 روز (بیش از 23 ماه) تلاش مستمر، در 15 فروردین 1402 توانست سقف تاریخی 2,103,310 واحدی را که در 20 مرداد 1399 برای شاخص کل رقم خورده بود، باز پس بگیرد و حتی اندکی فراتر تا تراز 2,134,414 واحد بالا برود؛ البته این حرکت از کف خرداد 1400، 288 روز به طول انجامید.

فصل اصلاح زمانی

رکورد جدید 2,134,414 واحدی، هرچند نمادی بود از پایان یک دوره انتظار طاقت‌فرسا اما با اتفاقاتی که در 17 اردیبهشت و درز اطلاعات نهانی رخ داد که مربوط بود به انتشار نامه افزایش نرخ خوراک گاز شرکت‌های پتروپالایشی و سایر صنایع، بورس ایران بار دیگر شاهد یک ریزش ناگهانی و سنگین بود که بازار را درست در شروع یک حرکت پر قدرت، وارد یک دوره اصلاح زمانی دیگر کرد.

این دوره که از 15 فروردین 1402 آغاز شد، نهایتاً در 21 آبان ماه 1403 به پایان آمد و شاخص کل توانست بعد از 585 روز اصلاح زمانی در یک کانال 20 درصدی، فصل جدیدی برای بورس ایران را آغاز کند.

این بازگشت را می‌توان نقطه پایانی بر 1552 روز انتظار (4 سال و 3 ماه) برای عبور از سقف تاریخی قبلی (از مرداد 1399 تا آبان 1403) دانست.

ذکر این نکته ضروری است که اصلاح تند و تیز 48 درصدی شاخص کل در مدت کمتر از 10 ماه و بازپسگیری اولیه سقف تاریخی در حدود 23 ماه نیاز به فرصت بیشتری برای بازیابی انرژی جهت آغاز یک روند جدید را داشت که عملاً اصلاح زمانی 585 روزه از اردیبهشت 1402 تا آبان 1403 این فرصت را به بازار داد.

پس علت این دوره اصلاح زمانی را می‌توان از آن جهت دانست که بازیابی اولیه سقف تنها اصلاح بازدهی را جبران کرده بود و بازار یک اصلاح زمانی نیز به روند خود بدهکار بود یعنی بعد از هر دوره صعودی پر بازده بازار برای شروع یک حرکت جدید هم به اصلاح زمانی نیاز دارد و هم به اصلاح قیمتی.

و در پایان باید گفت صعود 2224 درصدی سال‌های 1396 تا 1399، نه‌فقط یک جهش عددی، بلکه یک روایت کامل از رفتارشناسی بازار سرمایه، نقش اصلاح‌های زمانی، قدرت صبر در فازهای کم‌ریسک و خطرهای نهفته در هیجان‌های کوتاه‌مدت بود. این دوره، همچون کتابی زنده، هنوز برای تحلیل‌گران و سرمایه‌گذاران درسی تازه دارد: موفقیت در بورس، نه از سرعت، بلکه از فهم چرخه‌ها و صبر در مسیر می‌گذرد.

جمع‌بندی و چشم‌انداز؛ پایان یک چرخه، آغاز فصلی تازه؟

تجربه 34 سال فراز و فرود شاخص کل بورس تهران از شهریور 1369 تا آبان 1403 یک نتیجه روشن دارد: هیچ صعودی بدون اصلاح پایدار نیست و هیچ اصلاحی نیز تا ابد ادامه نمی‌یابد. آنچه از مرور این سه دهه می‌توان آموخت، اهمیت درک ریتم درونی بازار است. هر حرکت بزرگ، چه صعودی و چه نزولی، از درون خود فرصت تولد مرحله بعد را می‌پروراند و تاریخ شاخص کل به‌روشنی نشان داده که بازار سرمایه بیش از آن‌که تابع رویدادهای لحظه‌ای باشد، از منطق «چرخه‌ی بازسازی و انرژی‌گیری» پیروی می‌کند.

از این منظر، اصلاح اخیر نه پایان راه، بلکه شاید پیش‌درآمدی برای آغاز چرخه‌ای تازه از رشد پایدار باشد؛ چرخه‌ای که این‌بار نه با هیجان ناگهانی سال‌های 1398 و 1399، بلکه بر پایه‌ی تجربه، انضباط و صبر شکل گیرد.

پس پرسش کلیدی این است: آیا می‌توان امید داشت که با پایان اصلاح اخیر، از آذر 1403 فصل تازه‌ای از بازار سرمایه ایران آغاز شده باشد. پاسخ نهایی را باید در هفته‌های آینده و در رفتار شاخص جست‌وجو کرد؛ جایی که شاید سرنوشت فصل تازه بورس، میان «ترس» و «تردید» رقم بخورد.