آغاز قدرت نمایی ایران با 10 پروژه کلیدی AI

به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران، هوش مصنوعی امروز به یکی از محورهای اصلی رقابت علمی و فناورانه در جهان تبدیل شده است و کشورها برای تثبیت جایگاه خود در این عرصه تلاش گسترده‌ای می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد چین بیشترین سهم را در حجم مقالات علمی این حوزه دارد و به‌عنوان پیشتاز در رشد انتشار پژوهش‌های هوش مصنوعی شناخته می‌شود. آمریکا با وجود رقابت تنگاتنگ، همچنان در تولید مقالات با تأثیر علمی بالا و استنادات گسترده جایگاه ویژه‌ای دارد.

در همین حال، کشورهایی مانند هند و برخی دیگر از کشورهای آسیایی با سرعت چشمگیری در حال افزایش سهم خود هستند و سایر کشورها از جمله عربستان سعودی، کانادا و کشورهای اروپایی نیز در میان پیشتازان علمی این حوزه قرار دارند. ایران نیز با قرار گرفتن در رتبه 13 جهانی، حضور قابل توجهی در تولید و انتشار مقالات علمی هوش مصنوعی داشته و مسیر خود را برای ارتقای جایگاه علمی در عرصه بین‌المللی ادامه می‌دهد. این در حالی است که ایران در حوزه کاربردی سازی بین 70 تا 75 است و برنامه‌های متعددی برای ارتقا این رتبه در دستور کار متولیان قرار گرفته است.

همچنین بر اساس آخرین گزارش منتشر شده ایران در شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت در سال 2024 از بین 188 کشور جهان در رتبه 91 قرار دارد که نسبت به سال 2023، 3 رتبه بهبود داشته است.

همزمان با گسترش روزافزون این فناوری متحول کننده در دنیا، توسعه هوش مصنوعی در دولت چهاردهم به‌عنوان یکی از اولویت‌های ملی در دستور کار معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری قرار گرفت. در همین راستا، برنامه‌ای جامع برای توسعه این فناوری پیشرفته در حوزه‌های آموزش، پژوهش و کاربردی سازی تدوین شد تا مسیر بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های علمی کشور در این حوزه هموار شود.

معاونت علمی در این دوره مجموعه‌ای از برنامه‌ها و پروژه‌های کلیدی را اجرایی کرده است که شامل یکپارچه‌سازی داده‌ها، توسعه حکمرانی و ظرفیت‌های نهادی، ارتقای زیرساخت‌های پردازشی، کاربردی‌سازی هوش مصنوعی در صنایع مختلف، گسترش تعاملات بین‌المللی و حمایت مستمر از شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های فعال در این حوزه می‌شود.

گزارش پیش رو عملکرد معاونت علمی در حوزه هوش مصنوعی در بازه زمانی شهریور 1403 تا مهر 1404 را بررسی می‌کند و تمرکز آن تنها بر بخشی از دستاوردهای کلیدی، پیشرفت‌های زیرساختی و اجرای برنامه‌های آموزشی و پژوهشی است تا تصویر روشن و مستندی از اقدامات و برنامه‌ها را در تقویت جایگاه علمی و فناورانه کشور در حوزه هوش مصنوعی ارائه دهد.

روند اجرای پروژه سکوی ملی هوش مصنوعی از مهر 1403 تا مهر 1404

راه‌اندازی «سکوی ملی هوش مصنوعی» به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های فناورانه کشور در حوزه هوش مصنوعی در دولت چهاردهم توسط معاونت علمی پیگیری شد. در مهر 1403، طراحی کلان زیست‌بوم کسب‌وکار هوش مصنوعی انجام و دموی آزمایشی سکوی ملی راه‌اندازی شد. همچنین زیرساخت ابری مبتنی بر سخت‌افزارهای پردازشی و سرورهای نسل جدید ایجاد شد. در فروردین 1404، زیرساخت شبکه یکپارچه 400 گیگابایتی برای سرورهای پردازشی نسل جدید آماده و آزمون‌های عملیاتی آن انجام شد. اردیبهشت ماه نیز، همکاری با 13 شرکت دانش‌بنیان منتخب و توسعه دستیارهای هوشمند برای 13 دستگاه دولتی آغاز شد. تیرماه، انتقال کدها و ابزارهای توسعه یافته انجام و زیرساخت‌های تیم‌های توسعه و ارزیابی راه‌اندازی شد.

توسعه بیش از 20 مدل زبانی با داده‌های فارسی

مرداد 1404، آزمون‌های عملیاتی شبکه یکپارچه تکمیل شد و شهریورماه، یکپارچه‌سازی زیرساخت ذخیره‌ساز با زیرساخت نرم‌افزاری برای تسریع عملیات داده و توسعه بیش از 20 مدل زبانی با داده‌های فارسی و تخصصی انجام گرفت. در مهر 1404، ارائه خدمات آزمایشی محدود به شرکت‌ها و دانشگاه‌های منتخب آغاز شد و خدمات LLM serving به بیش از 10 مدل پرکاربرد گسترش یافت.

ارائه نسخه کامل سکوی ملی AI تا پایان 1404

نسخه نخست این سکوی ملی هم‌اکنون خدمات آزمایشگاهی و پردازشی به دانشگاه‌ها، پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه می‌دهد و امکان توسعه و اجرای پروژه‌های هوش مصنوعی در محیطی بومی و امن را فراهم می‌کند. بهره‌برداری از این زیرساخت از اردیبهشت 1404 آغاز شده و تا پایان سال یا اوایل اردیبهشت سال آینده، سطح بار کامل آن فعال خواهد شد. به این ترتیب، نیاز پژوهشی کشور برای چند سال آینده برطرف می‌شود. این سکو می‌تواند حتی در صورت قطع ارتباط با اینترنت جهانی به‌صورت درون‌سازمانی (اینترانت) فعالیت کند.

این سکوی هوشمند با ارائه توان پردازشی بالا، پشتیبانی از توسعه مدل‌های هوش مصنوعی و اجرای پروژه‌های ملی مانند مدل‌های زبانی و تحلیل تصاویر پیچیده، به هسته اصلی هوش مصنوعی کشور تبدیل شده است. با تکمیل فاز بهره‌برداری و واگذاری بخشی از خدمات به بخش خصوصی، انتظار می‌رود سکوی ملی هوش مصنوعی به بستری برای ارتقای نوآوری، توسعه محصولات فناورانه بومی و تقویت زیست‌بوم شرکت‌های دانش‌بنیان تبدیل شود.

ظرفیت پردازشی کشور به 400 پتافلابس می‌رسد

ظرفیت فعلی زیرساخت حدود 10 پتافلاپس (واحد اندازه‌گیری قدرت پردازشی رایانه‌ها و سوپرکامپیوترها) است اما پیش‌بینی شده با مشارکت بخش خصوصی این ظرفیت تا سال آینده به 300 تا 400 پتافلاپس افزایش یابد که می‌تواند نیاز پژوهشی کشور را برای چند سال آینده تأمین کند و اجرای پروژه‌های پیشرفته هوش مصنوعی را ممکن می‌سازد.

دستیار هوش مصنوعی وزرا و رئیس جمهور وارد فاز اجرا شد

در ماه‌های اخیر، پروژه «دستیار هوش مصنوعی وزرا و رئیس جمهور» یکی از مهم‌ترین طرح‌های راهبردی در توسعه هوش مصنوعی کشور بوده است که با پشتیبانی و هدایت معاونت علمی عملیاتی شده است. نسخه اولیه این سامانه هوشمند رونمایی شده و وارد فاز اجرا شده است. هدف اصلی آن افزایش کیفیت تصمیم‌گیری، بهبود مدیریت اطلاعات و تسهیل پیگیری اجرای برنامه‌ها در سطوح عالی دولت است. این ابزار به وزرا و رئیس‌جمهور امکان می‌دهد با تحلیل داده‌های کلان و ارائه گزارش‌های تحلیلی در زمان واقعی، تصمیم‌های راهبردی سریع‌تر و دقیق‌تری اتخاذ کنند و در موضوعاتی مانند تغییر سیاست‌ها، تعرفه‌ها و اولویت‌های اجرایی از آن بهره‌برداری کنند.

یکی از ویژگی‌های مهم این پروژه، همکاری نزدیک با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی است. در فاز اول، 13 دانشگاه منتخب برای مشارکت در توسعه مدل‌ها، تحلیل داده و بومی‌سازی ابزارها تعیین شده‌اند. این اقدام نقش دانشگاه‌ها را در تولید دانش کاربردی و توسعه فناوری افزایش می‌دهد. معاونت علمی اعلام کرده است که مدل‌های زبانی و ابزارهای تحلیلی تا حدود 70 درصد بومی‌سازی شده‌اند و دانشگاه‌هایی که همکاری فعال نداشته باشند، از پروژه کنار گذاشته می‌شوند.

طراحی دستیار هوش مصنوعی برای 10 وزارتخانه و دستگاه اجرایی

پروژه دستیار هوش مصنوعی از اردیبهشت 1404 برای 10 وزارتخانه و دستگاه اجرایی کلیدی کشور آغاز شده و قرار است برای وزارتخانه‌های بهداشت، اقتصاد، صنعت، ارتباطات، انرژی و جهاد کشاورزی نیز طراحی و عملیاتی شود. نسخه اولیه این دستیارها در مرداد امسال مورد بررسی قرار گرفت و مقرر شد اصلاحاتی در برنامه محتوایی آنها اعمال شود. این گستره اجرایی نشان‌دهنده نقش سامانه در تقویت حکمرانی هوشمند و مدیریت داده‌محور در سطح ملی است. سامانه دستیار هوش مصنوعی بخشی از زیرساخت داده‌ای ملی محسوب می‌شود و می‌تواند به توسعه تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر داده و افزایش بهره‌وری در مدیریت کلان کشور کمک کند.

20 طرح توسعه AI در سلامت و صرفه‌جویی ارزی 40 میلیون دلاری

هوش مصنوعی در سال‌های اخیر به ابزاری تحول‌آفرین در نظام سلامت کشور تبدیل شده است و پروژه‌های متعددی در این حوزه اجرایی شده‌اند تا این فناوری بتواند به‌عنوان دستیار پزشک عمل کند. معاونت علمی اعلام کرده است که حوزه سلامت در صدر مأموریت‌های هوش مصنوعی اش قرار دارد و در همین راستا برای هوشمندسازی نظام ارجاع، شورایی مشترک با وزارت بهداشت ایجاد شده است.

این برنامه در دو لایه اجرایی می‌شود: نخست، سطح بهداشت و خودمراقبتی خانواده که با ارائه مشاوره‌های هوش مصنوعی در بیماری‌های شایع، خدمات پیشگیرانه و آموزشی فراهم می‌کند؛ دوم، سطح درمان برای سه بیماری با بیشترین بار اقتصادی و اجتماعی، شامل بیماری‌های قلبی، سرطان و کلیوی. اجرای آزمایشی این پروژه در یک یا دو استان آغاز شده و در صورت موفقیت، به تدریج در سراسر کشور توسعه خواهد یافت.

در سال 1404، 20 طرح توسعه فناوری در حوزه سلامت کلید خورده است که از جمله آن‌ها می‌توان به پروژه داروی SMA، کیت‌های تشخیصی سرطان گوارش و محصولات حوزه سلامت اشاره کرد. هدف این طرح‌ها صرفه‌جویی بیش از 40 میلیون دلار ارزی اعلام شده است. فناوری‌های هوش مصنوعی در نظام سلامت، علاوه بر افزایش دقت و سرعت تشخیص، زمینه کاهش هزینه‌ها و ارتقای عدالت در دسترسی به خدمات را فراهم می‌کنند. این سیستم‌ها می‌توانند به‌عنوان دستیار تشخیصی در رادیولوژی، پاتولوژی و سایر حوزه‌های مرتبط عمل کنند و در بخش مراقبت‌های ویژه، سرعت و دقت تصمیم‌گیری را افزایش داده و ریسک‌ها را کاهش دهند.

با استقرار سامانه‌های هوشمند، علائم حیاتی بیماران به‌صورت لحظه‌ای پایش می‌شود و در صورت بروز اختلال، هشدار فوری به پرستاران ارسال می‌شود. این قابلیت به پرستاران امکان می‌دهد همزمان چندین بیمار را مدیریت کرده و توصیه‌های درمانی فوری برای عبور بیماران از شرایط بحرانی ارائه دهند. مسئولان اعلام کرده‌اند که استفاده از هوش مصنوعی در نظام سلامت نه تنها توان مدیریتی بیمارستان‌ها را ارتقا می‌دهد، بلکه می‌تواند هزینه‌های کلان را 30 تا 40 درصد کاهش دهد.

کاربردی سازی هوش مصنوعی از صنعت نفت و گاز تا برق

در راستای عملیاتی‌سازی هوش مصنوعی در کشور در یکسال اخیر این فناوری به سرعت در صنایع و خدمات مختلف به کار گرفته شد تا نمونه‌های موفق به‌عنوان الگو معرفی شوند. در حوزه انرژی و نفت و گاز، فاز دوم مرکز مدیریت یکپارچه چاه و مخزن و تأسیسات نفتی (WRFM) راه اندازی شد و براساس آن با مدیریت هوشمند و عملیات اصلاحی در 2 میدان نفتی «سپهر» و «جفیر»، به طور میانگین تولید نفت به میزان 12 هزار و 500 بشکه در روز افزایش یافت.

راه اندازی سامانه هوشمند نیروگاه برق شریعتی مشهد یکی دیگر از پروژه‌های کاربردی هوش مصنوعی در کشور به شمار می‌رود. این سامانه هوشمند با هدف افزایش بهره‌وری و پایداری شبکه برق راه‌اندازی شد که با استفاده از سنسورها و فناوری‌های هوش مصنوعی امکان پایش آنلاین تجهیزات نیروگاه، تحلیل داده‌های لحظه‌ای و پیش‌بینی وضعیت دستگاه‌ها قبل از بروز خطا را فراهم می‌کند. به‌واسطه این فناوری، خاموشی‌های ناگهانی کاهش یافته و مدیریت واحدها در مدار بهینه‌سازی شده است. علاوه بر این، سامانه قابلیت ارائه هشدارهای زودهنگام و مانیتورینگ مستمر را دارد و به تیم‌های فنی اجازه می‌دهد تا تصمیم‌های سریع و داده‌محور اتخاذ کنند.

در حوزه مالیاتی نیز، سیستم‌های هوشمند به کار گرفته شدند تا اظهارنامه‌های مالیاتی به صورت خودکار تکمیل و پردازش شوند و رفتار مؤدیان مالیاتی تحلیل شود. این اقدام، علاوه بر تسهیل فرآیندها، به شناسایی تقلب و بهینه‌سازی سیاست‌های مالیاتی کمک کرده و نمونه‌ای از استفاده کاربردی هوش مصنوعی در خدمات عمومی است.

در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی، معاونت علمی نقش محوری در بهره‌گیری از هوش مصنوعی ایفا کرد. با راهبری این معاونت، پروژه‌های هوشمندسازی طراحی و پشتیبانی شدند تا بهره‌وری و دقت در مدیریت زنجیره تأمین افزایش یابد. به طور مشخص، در جهاد کشاورزی، زنجیره تأمین مرغ با استفاده از سامانه‌های هوشمند مدیریت شد؛ این سامانه‌ها توانستند جریان تولید، حمل‌ونقل و توزیع را بهینه کنند، ضایعات را کاهش دهند و تصمیم‌گیری‌های کلان مدیریتی را بهبود بخشند.

پردازش زاویه مفاصل و تکنیک‌های ورزشی در ورزشکاران با AI ایرانی

در حوزه ورزش، هوش مصنوعی برای تحلیل جامع عملکرد ورزشکاران و بهینه‌سازی برنامه‌های تمرینی به کار گرفته شد. این فناوری ابتدا در رشته کشتی و سپس در شمشیربازی پیاده‌سازی شد و به همت معاونت علمی و با همکاری دانشگاه‌ها و فدراسیون‌های ورزشی، مرکز نوآوری هوش مصنوعی ورزش تأسیس شد. این مرکز با بهره‌گیری از دستگاه‌های پوشیدنی، حسگرهای حرکتی، دوربین‌های با کیفیت بالا و الگوریتم‌های پردازش داده، داده‌های لحظه‌ای ورزشکاران را ثبت و پردازش می‌کند. سیستم‌های هوش مصنوعی قادرند حرکات و تکنیک‌های ورزشی، الگوی خستگی، سرعت و شتاب، زاویه مفاصل و وضعیت ضربان قلب ورزشکاران را به‌طور دقیق ارزیابی کنند.

با استفاده از این اطلاعات، مربیان می‌توانند برنامه‌های تمرینی شخصی‌سازی‌شده، پیش‌بینی آسیب‌های احتمالی و اصلاح تکنیک‌های حرکتی ورزشکاران را انجام دهند. به گفته کارشناسان، این فناوری نه تنها باعث افزایش بهره‌وری تمرینات و کاهش خطاهای انسانی می‌شود، بلکه امکان پایش بلندمدت عملکرد ورزشکاران و ارتقای سطح رقابتی تیم‌ها را نیز فراهم می‌آورد.

آموزش هوش مصنوعی به 100 هزار معلم و یک میلیون دانش آموز

در یکسال اخیر برنامه‌ای جامع برای گسترش آموزش هوش مصنوعی در دانشگاه‌های کشور طراحی و اجرا شد به طوری که آموزش‌های هوش مصنوعی از بهمن 1403 در 20 دانشگاه کشور برای مقاطع تحصیلات تکمیلی از سر گرفته شد. هدف اصلی این برنامه، انتقال آموزش از دانشکده‌های کامپیوتر و برق به سایر رشته‌ها و ایجاد فرصت برای فعالیت اساتید نخبگان بود. در این مدت، بیش از 20 طرح آموزشی در دانشگاه‌های مختلف کشور عملیاتی شد؛ شامل 12 طرح در علوم پزشکی، 8 طرح در علوم فنی و مهندسی، 10 طرح در علوم پایه و کشاورزی و بیش از 50 سرفصل آموزشی در رشته‌های هنر و علوم انسانی که به صورت ضبط شده آماده ارائه در دوره‌های بعدی آماده شدند.

همچنین زیرساخت غیرفعال کلاستر توسعه و استیج مبتنی بر سرورهای پردازشی نسل جدید آماده‌سازی شد و فرایند آموزش هوش مصنوعی به یک میلیون دانش‌آموز از خرداد 1404 آغاز گردید. از مهرماه نیز آموزش هوش مصنوعی به صد هزار معلم کشور در دستور کار قرار گرفت تا دانش و مهارت‌های پایه‌ای در این فناوری در میان معلمان ارتقا یابد.

12 دانش‌آموخته برتر هوش مصنوعی هیئت علمی دانشگاه شدند

در دوره جدید حمایت از پژوهش‌های هوش مصنوعی با همکاری بنیاد ملی علم به‌طور قابل توجهی افزایش یافت تا مسیر تبدیل تحقیقات دانشگاهی به فناوری‌های کاربردی و صنعتی هموار شود. در 1403، هشت طرح دکتری تخصصی در حوزه هوش مصنوعی تصویب و همزمان ده هسته پژوهشی جدید در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی راه‌اندازی شد. این هسته‌ها علاوه بر تولید دانش علمی، بر توسعه مدل‌ها و ابزارهای کاربردی برای صنایع و خدمات کشور تمرکز داشتند و با هدف تسریع کاربردی‌سازی پژوهش‌ها در محیط واقعی طراحی شدند.

در سال جاری نیز 24 طرح پژوهشی، 18 طرح پسادکتری، 14 رساله دکتری، یک طرح بین‌المللی و سه کرسی گرنت پژوهشی در حوزه هوش مصنوعی مورد حمایت قرار گرفت. علاوه بر این، 25 طرح پژوهشی با هدف تولید محصولات آموزشی هوش مصنوعی و جذب 12 نفر از دانش‌آموختگان برتر این حوزه برای عضویت در هیئت علمی دانشگاه‌ها عملیاتی شد.

پایان و چند سوال

با کنار هم قرار دادن این اقدامات، تصویر روشنی از تلاش برای عبور از مرحله تولید علم به سمت کاربردی‌سازی و حکمرانی هوشمند شکل می‌گیرد؛ تلاشی که از توسعه زیرساخت‌های پردازشی و سکوی ملی هوش مصنوعی آغاز شده و تا آموزش نیروی انسانی، ورود به صنایع راهبردی، سلامت، کشاورزی، ورزش و مدیریت کلان کشور امتداد یافته است.

با این حال، پرسش‌های اساسی همچنان باقی است: آیا این پروژه‌های هوشمند به یک جریان پایدار و خود تقویت شونده در اقتصاد و صنعت کشور تبدیل خواهند شد؟ پرسش دیگر اینکه آیا مجموعه سیاست‌ها و سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده می‌تواند شکاف تاریخی میان تولید علم و کاربرد واقعی آن را کاهش دهد و رتبه ایران را در شاخص‌های جهانی هوش مصنوعی، به‌ویژه در حوزه شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت، اجرا و کاربردی سازی به‌طور معنادار ارتقا دهد یا خیر؟