آیا ایران، سوریه می شود؟

ایران کشوری است با ملتی کهن، مرزهای طبیعی، اقوام طبیعی و راستین و حضوری تاریخی در منطقه ای که بحق حوزه نفوذ ایران است و ایران «مادر فرهنگی» آن محسوب می شود. این ملت ریشه دار هرگز از درون تجزیه و چندپاره نشده، بلکه همواره این فشار خارجی بوده که اسباب تجزیه این سرزمین را فراهم ساخته است. حال بگذارید به چند پرسش در این زمینه پاسخ دهم.

1- چرا سوریه «سوریه ای» شد؟

ابتدا باید دید ساختار سیاسی سوریه و نظام حکمرانی در این کشور چگونه است؟ بحران در چه شرایطی شکل گرفت و چه شد که «سوریه ای شدن» به یک «ترم» یا «اصطلاح» در عرصه سیاسی تبدیل شد؟

وقتی جرقه به اصطلاح بهار عربی در خاورمیانه زده شد، بسیاری گمان می کردند موج دموکراسی به خاورمیانه رسیده و زایمان خاورمیانه که محصول آن «دموکراسی» خواهد بود، آغاز شده است. جرقه ای که محمد بوعزیزی در تونس روشن کرد، آتشی بود بر خرمن حکومت های مطلقه عرب؛ حکومت هایی که چنان ریشه دوانده بودند که کسی خواب برکناری چه برسد به سقوط آنها را نمی دید. بااین حال، دومینوی فروپاشی آغاز شد. ابتدا تونس، سپس مصر و سایر دولت‌های عرب، طعم تلخ سقوط یا جنگ داخلی و بحران های پس ازآن را تجربه کردند؛ سقوطی که بعضا با خشونت همراه بود و به تجزیه و فروپاشی و خشونت های درازمدت و گسترده داخلی منتهی شد. برخی مانند بن علی از کشور گریختند؛ برخی مانند صدام و قذافی از لوله‌های فاضلاب بیرون کشیده شدند و برخی دیگر مانند اسد در سوریه ماندند؛ اما جنگ داخلی را به جان خریدند.

در سوریه اما جریان تحولات مسیر دیگری در پیش گرفت. پیش از آن، اسد بسیاری از اعضای گروه‌های تندرو را حبس کرده بود. با توجه به حضور نیروهای آمریکایی در عراق، بشار افسار این تندروها را رها کرد تا به قولی برای گوشمالی دادن به آمریکا، روانه عراق شوند. اما ماری که اسد در آستین پرورانده بود، خودش را گزید. وقتی اعتراضات بهار عربی به سوریه رسید، پاسخ بشار - همچون سایر هم قطاران عربش - اعزام نظامیان به میدان بود. نتیجه، رها شدن افسار بسیاری از تکفیری‌ها بود که در زندان به سر می بردند. آن تعدادی هم که به عراق رفته بودند، به سوریه بازگشتند؛ چراکه بحران در این کشور مشام آنها را تیزتر کرد. ترکیب معترضان داخلی با تکفیری‌ها باعث شد اسد تنها چاره را در سرکوب تمام عیار ببیند. در نهایت، شد آنچه شد. افزون بر این، اگر به تاریخ بنگریم، خواهیم دید که سوریه پس از فروپاشی عثمانی بر اساس تقسیم بندی ها و مرزکشی های استعماری ساخته شد.

سوریه از اولین مناطقِ درون امپراتوری عثمانی بود که سردمدار استقلال شد. از رهبران سوری که در این زمینه فعال بودند، می توان از «زکی ارسوزی» نام برد که پدر بعث عربی، پایه گذار ناسیونالیسم زبانی و هویتی اعراب بود. ارسوزی بر این اعتقاد بود که زبان عربی زبان «ملأ اعلی» و زبان بشریت و زبان ارتباط خداوند با تمام مخلوقاتش است. او اولین پیش قراول سوری - عربی در جهان عرب بود که ندای استقلال اعراب از عثمانی را سر داد. پس از پایان جنگ جهانی اول و آغاز تجزیه عثمانی، بر اساس معاهده سایکس - پیکو بسیاری از بخش‌های منطقه ای که بعدها خاورمیانه نامیده شد، میان فرانسه و بریتانیا تقسیم شد. سوریه غنیمت فرانسه شد و در سال1946 هم از زیر یوغ فرانسه خارج و به استقلال دست یافت. استقلال سوریه موجب شکل گیری یک نظام سیاسی مبتنی بر «نهاد» نشد، بلکه اقتدار این کشور همواره متکی بر فرد بود. در میان تمام رهبران سوریه پسااستقلال، حافظ اسد نامی مهم‌تر است. او تجسم این اقتدار بود. فقط ذکر یک مورد از دوران حکمرانی حافظ اسد کافی است تا پی ببریم که او چگونه با مشت آهنین سوریه را اداره می کرد. بنا بر تخمین عفو بین الملل، در سال1983، حافظ اسد بین هفده هزار تا چهل هزار نفر از اعضای اخوان‌المسلمین را کشت. ازآن پس، هسته‌های اخوانی در این کشور زیرزمینی شدند. بی جهت نبود که برخی اخوانِ سوریه را در زمره خشن ترین اخوان ها می دانستند. اولویت در این کشور «ابتدا ارتش» بود. در حقیقت، نظام سیاسی سوریه با دو چیز شناخته می شد: ارتش و اسد. این وضعیت به فرزندش بشار به میراث رسید. او شیوه حکمرانی پدر را در پیش گرفت. بشار به جای دادن فضای باز و شنیدن صدای معترضان، میدان را به نظامیان سپرد. چنین بود که اعتراض مسالمت‌آمیزی که خواسته اش همان نیازهای اولیه رفاه اقتصادی و باز کردن فضای سیاسی بود با سرکوب عریان از مسیر خود خارج شد و سوریه به جولانگاه گروه‌های تکفیری تبدیل شد. این توضیح را ازاین جهت آوردم تا نشان دهم صبغه و سابقه تحولات سوریه از چه سنخی است. کشوری که همواره در تقلای «بودن» و «شدن» است؛ یک روز زیر یوغ عثمانی است؛ روزی دیگر طوق رقیتِ فرانسه را به گردن می اندازد و سپس بر اساس معاهده ای با قدرت استعمارگر، گام در مسیر «شدن» می گذارد. درحالی که ایران «بود» و نیازی به «شدن» نداشت. این «بود» تاریخی است نه مصنوعی و نیازی به شناسایی این وآن ندارد. به تعبیر سیدجواد طباطبایی، در کشورهایی مانند ایران که پیوسته در صورت های گوناگون ملت بوده اند، ملت نمی میرد بلکه با تحولات تاریخی، صورت بیرونی خود را دگرگون می کند. سبب اینکه در چنین کشورهایی ملت‌ها نمی میرند این است که در میان ملت‌های کهنِ تاریخی نوعی خودآگاهی - یعنی خودآگاهی ملی - تکوین پیدا می کند.

2- فعال شدن داعش در سوریه

داعش در شرایط «امنیت صفر» شکل می گیرد. به عبارت دیگر در جایی که «دولت» وجود ندارد، باید انتظار فعال شدن گروه‌های گریز از مرکز را داشت. «دارون عجم اوغلو» و «جیمز رابینسون» در کتاب جاده باریک آزادی به تاسی از توماس هابز از «چهار لویاتان» سخن می گویند: لویاتان غایب، لویاتان کاغذی، لویاتان مستبد و لویاتان در غل و زنجیر. در لویاتان غایب، چیزی به نام «دولت» وجود ندارد. ابتدایی ترین خدمات هم ارائه نمی شود. در این لویاتان، فقط گروه‌های نظامی، چریکی و جنگ سالاران بر مناطق مختلف کشور حکمرانی می کنند.

در غیاب لویاتان «امنیت» هیچ جایی ندارد. لویاتان غایب، موجب ایجاد جامعه بی هویت و درهم ریخته می شود؛ مانند لاگوس در نیجریه که در آن گروه‌های شبه نظامی بر هست ونیست کشور حاکم هستند. در این جامعه نه دولت قوی وجود دارد و نه جامعه قوی؛ تمام آنچه هست یک جامعه فروپاشیده و متشکل از گروه‌های قدرت طلبی است که در هر بخشی از کشور علم قدرت برافراشته اند. در لویاتان کاغذی، رنگ و لعابی از دولت وجود دارد؛ اما اقتدار آن به سختی از پایتخت یا برخی مناطق خاص فراتر می رود. در اینجا هم نه جامعه قوی است و نه دولت. وجه تمایز لویاتان کاغذی با لویاتان غایب این است که در لویاتان کاغذی، حداقل نشانه‌هایی از «دولت» در پایتخت یا برخی مناطق خاص دیگر به چشم می خورد. وجه اشتراکشان هم این است که در هر دو، گروه‌های شبه نظامی و گروه‌های فرو ملی و گریزازمرکز هستند که بر کل یا بخش‌های زیادی از کشور حاکم هستند. در لویاتانِ در غل وزنجیر، هم جامعه و هم دولت قوی است و هم پای هم به پیش می روند (مانند دموکراسی های غربی)، امکان پیشی گرفتن یکی بر دیگری وجود ندارد و همواره ابزارهایی برای کنترل یکدیگر دارند. در لویاتان مستبد، دولت قوی است؛ اما جامعه ضعیف است. در این جامعه اقتصاد و امنیت داده می شود؛ اما در عوض سیاست و مشارکت مدنی از مردم گرفته می شود؛ مثل چین. در این الگو، دولت همه کاره است و تمام یا بیشتر روزنه‌های تنفس اجتماعی مسدود می شود. بازگردیم به داعش. در شرایطی که کشوری در شرایط «لویاتان کاغذی - غایب» در نوسان باشد، دولت قدرتمندی وجود نداشته باشد، جامعه در وضعیت فروپاشیدگی باشد، قبیله‌ها بر مناطقی از کشور حاکم باشند و جنگ سالاران حاکمان کشور باشند، گروه‌های گریز از مرکز (در اینجا داعش یا القاعده یا گروه‌های مشابه) امکان بقا می یابند. در عوض، در سرزمین هایی که دارای دولت مستقر، ارتش منظم، اقوام طبیعی - تاریخی و مرزهای طبیعی و نه جعلی باشند، داعش و گروه‌های مشابه امکان دوام و بقا ندارند؛ چراکه در چنین سرزمین هایی چیزی به نام «امنیت صفر» وجود ندارد. داعش یک تصادف تاریخی است که محصول تنش های متعدد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در خاورمیانه است. این گروه در ذات خود «نظم ستیز» و «مرز ستیز» است چراکه (الف) نظم مستقر غربی را نمی پذیرد. این گروه شکاف های سرزمینی و نظم تحمیلی به منطقه به دنبال فروپاشی عثمانی را به چالش می کشد (ب) این گروه مرزهای تعیین شده از سوی «سر مارک سایکسِ» بریتانیایی و «فرانسوا ژرژ پیکو» ی فرانسوی را نمی پذیرد. این گروه حتی مفاهیم مدرن حکومت، حاکمیت ملی، هویت ملی و غیره را به چالش کشیده و به دنبال بازگشت به نظم ابتدایی که از دوران صدر اسلام در تصور دارند، با همان سبک و سیاق و بدون اندکی کم وزیاد است.

3- امنیت نظامی، امنیت تک بعدی است

در نگاه کارگزاران نظام، جنبه سخت‌افزاری امنیت یا به عبارت ساده تر، همان امنیت نظامی همواره در اولویت است. اما در نگاه مکتب امنیتی کپنهاگ، امنیت فقط محدود به امنیت سخت‌افزاری، فیزیکی یا نظامی نیست. در این مکتب امنیت مفهوم موسع تری دارد و شامل امنیت زیست محیطی، امنیت حقوقی، امنیت شغلی، امنیت روانی و... هم می شود. تاکید بر یک جنبه از امنیت و نادیده گرفتن ابعاد دیگر آن، خود موجب ناامنی است. درجایی که همواره اولویت بر امنیت نظامی است، بدیهی است که امنیت در ابعاد اقتصادی، زیست محیطی، حقوقی و غیره یا فراموش شده یا زیر سایه امنیت نظامی قرار می گیرد و عملاً چرخه امنیت معیوب می شود. البته این مکتب به هیچ روی منکر امنیت نظامی نیست؛ اما تقلیل امنیت به فقط «امنیت نظامی» محل بحث است. آنچه وجه مشترک مفهوم «امنیت» در ایران و نظام های مشابه است همانا مفهوم «امنیتی ساختن» (securization) است که به فرآیندی گفته می شود که منجر به قرار دادن برخی موضوعات در چارچوب امنیت می شود؛ درحالی که قبلا در این حوزه قرار نداشته است. در این معنا، تمام ابعاد امنیت شامل امنیت اقتصادی، زیست محیطی، روانی و غیره با نگاه امنیتی نگریسته می شود. پس ضمن ارج نهادن به امنیت نظامی و تمامیت سرزمینی کشور و تاکید بر ضرورت وجود آن، اما نکته این است که تقلیل دایره موسع امنیت به «امنیت نظامی» یا فیزیکی خطای فاحشی است که اغلب در کلام کارگزاران دیده می شود.

نتیجه گیری

تفاوت های میان ایران و سوریه تفاوت از زمین تا آسمان است. سابقه دولت - ملت در ایران به قرن ها پیش بازمی گردد. در این مجال، نیازی به تکرار مباحث مربوط به آن نیست؛ اما می توان گفت جامعه مدنی در ایران و طبقه متوسط تحصیل کرده ایران قابل قیاس با سوریه نیست. نفس برگزاری انتخابات در ایران یک سنت سیاسی قوی در ایران به وجود آورده است. تفاوتِ شرایط و بسترهای تاریخی و تحول و تطور مفهوم «ملت» و همچنین محیط منطقه ای دو کشور از زمین تا آسمان است. تنها چیزی که جامعه ایرانی می خواهد رفاه، آزادی و احترام و کرامت است. در این میان ذکر چند نکته لازم است: اول، ایران در آستانه جنگ داخلی نیست که برخی سخن از مداخله خارجی، سوریه ای شدن ایران یا فعال شدن داعش در کشور بر زبان می آورند. دوم، جامعه ایران جامعه ای پویاست که دل در گرو تغییر و تحول دارد. ناآرامی از نوع سوریه و لیبی و... از نوع جنگ داخلی و به تعبیر برخی «چرک و عفونت» است. اصولا جامعه متکثر جامعه ای است که در آن همه نوع انسانی با هر ویژگی ای وجود دارد. سوم، ایران و اقوام موجود در آن «کثرتی» هستند که در یک چیز «وحدت» دارند و آن چیز هم «ایران» است. «سوریه ای شدن» یعنی جنگ داخلی تمام عیار (نیروهای مسلح در برابر خیل مردم) همراه با مداخله خارجی تمام عیار (اعزام نیرو و کمک های مستشاری و تسلیحاتی و اقمار پروری) که مصداقی در ایران ندارد. افزون بر این، بحث سوریه ای شدن توهین به فرهنگ ایرانی و نظام حکمرانی است.

منابع در دفتر روزنامه موجود است.

• ماجرای سه تار ناصرالدین شاه
• تحلیل النشره از سفر امیرعبداللهیان به لبنان و سوریه
• ارتباطی بین انفجار بیروت و تعرض جنگنده های آمریکایی به هواپیمای ایران وجود دارد؟
• فرانسه: هدف ائتلاف مبارزه با داعش است، نه مقابله با ایران
• اظهارات سخنگوی وزارت خارجه فرانسه در مورد ایران