اخلاق را از پیامبر رحمت بیاموزیم؟/ ضرورت مدارا برای اصلاح جامعه

ویژگی‌های اخلاقی و سیره و سلوک اخلاقی و اجتماعی پیامبر مکرم اسلام (ص) گمشده ماست. باید این سیره را بیاموزیم. آیا کنش‌های اخلاقی ما از پیامبر اخذ شده است؟

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: اسلام دین عقلانیت و رحمانیت است. حق تبارک و تعالی با ماموریتی که به پیامبر مکرم اسلام (ص) به عنوان خاتم النبیین، جهان را از حوزه اساطیری خارج و به مرحله عقلانیت رساند. رسول گرامی اسلامی نیز منادی عقلانیت و رحمانیت است. او که پیش از بعثت نیز به اخلاق و جوانمردی شهره بود، زعامت قومی را بر عهده گرفت که به قول حضرت جعفر بن ابی‌طالب (ع) «مردمی نادان و بت پرست بودند. از خوردن مردار خودداری نمی‌کردند و از فحشا رویگردان نبودند و با خویشان به نیکی رفتار نکرده و احترام همسایه را نگه نمی‌داشتند و محارم خود را حلال می‌شمردند و زورمندان سعی در نابودی ضعفا داشتند» اما همین قوم متفرق پس از زعامت پیامبر (ص) توانستند قدرتمند و متحد شوند و آنهایی که از این قم راه پیامبر را ادامه داده و به او تاسی کردند در زمینه‌های مختلف علم و اخلاق شهره شده و آثارشان ماندگار شده است.

سیره اخلاقی پیامبر ورای زمان و مکان است. گمشده مهم این دوران نیز سیره پیامبر است.

متنی که در ادامه می‌خوانید گزارشی است که به مناسبت میلاد نبی اکرم نوشته شده و به فرازهایی از اخلاق پیامبر رحمت (ص) می‌پردازد. نویسنده این محمد جواد گودینی است. او مدرک دکتری زبان و ادبیات عرب از دانشگاه تهران دارد. او پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد دانشگاه و نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه» (تالیف مشترک با مجتبی زارعی)، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)»، «تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسگری (ع)»، «چهل حدیث در فضائل حضرت فاطمه زهرا (س)»، «واکاوی زندگانی و سخنان عمربن‌عبدالعزیز» است.

این گزارش را در ادامه بخوانید:

توصیف پیامبر در قرآن

پیامبر اسلام (ص) انسانی برجسته، آسمانی و والامقام است که خداوند بلند مرتبه در قرآن کریم او (ص) را «رحم للعالمین» توصیف فرموده که بسان خورشیدی عالمتاب برای همه جهانیان موجب خیر و رحمت است. پیامبر اکرم (ص) در طول تاریخ آنچنان برجسته و دارای روحی بزرگ و جایگاهی والا و بی همتا بوده است که با گذر سده‌ها و حتی هزاره‌ها از زمان حضور بشر بر کره زمین نمی‌توان مانندی برای پیامبر خدا (ص) یافت و کسی را همتای او (ص) بویژه در مکارم اخلاقی و رفتار انسانی دانست.

رسول خدا (ص) که برای هدایت همه بشریت (همه مکان‌ها و زمان‌ها) از سوی خداوند ماموریت داشته است تا دین جهانی ش را به مردم عرضه کند، در طول بیست و سه سال دوران رسالتش کوشش بسیاری در راه رهنمون کردن توده‌های مردمی به راه راست و درست کرداری و درست رفتاری و آزاد سازی انسان از یوغ جباران، ستمگران و طاغوتیان، مبارزه با شرک و بت پرستی،رویارویی با خرافات، باورهای ناصواب و رسوم جاهلی، همچنین تربیت صحیح و وحیانی انسان‌ها و ابلاغ وحی الهی به انجام رساند و در راه دین خدا و گسترش آیین انسان ساز اسلام سختی‌ها، مشقت‌ها و ناملایمات فراوانی را متحمل شد. پیامبر اسلام (ص) آن چنان در راه تربیت معنوی پیروانش و رویارویی با زشتی‌ها و پلشتی‌ها سختی و رنج را بر خویش هموار می‌ساخت که از جانب خداوند دستور آمد: «ای طه [ای پیامبر]؛ ما قرآن را بر تو نازل نکرده‌ایم که خود را به رنج و سختی بیاندازی.» (1)

رسول خدا (ص) در کنار فضیلت‌های وحیانی، معنوی، علمی و... در فضیلت‌های اخلاقی و برخورداری از مکارم اخلاقی نیز انسانی والا و بی مانند بوده است. قرآن کریم، پیامبر اسلام (ص) را اسوه و الگوی نیکویی برای مومنان معرفی کرده است و از این رو سزاوار است همه مومنان، از اخلاق والا و برجسته آن پیامبر رحمت (ص) الگوبرداری کرده و از او (ص) که اخلاق، منش و رفتارش مورد تایید خداوند متعال قرار گرفته است، تاسی کرده و بکوشند از دریای حسن اخلاق پیامبر اکرم (ص) برخوردار شده و از آن بهرمند شوند.

ویژگی‌های اخلاقی پیامبر در لسان امیرالمومنین‌(ع)

پیامبر گرامی اسلام (ص) در فضیلت‌های اخلاقی همانند راستگویی، امانت داری، خوش رفتاری، حسن خلق، شجاعت، حق طلبی، قیام در راه خدا، پاکدامنی، ادب، فروتنی، زهد و بی رغبتی به دنیا، آخرت گرایی، حلم و بردباری، گذشت، ایستادگی در راه استوار الهی، مهربانی، خیر خواهی برای دیگران، عدالت، مصلحت اندیشی و... یگانه همه روزگاران بوده است. (2)

از مولای متقیان علی بن أبی طالب (ع) به عنوان برجسته‌ترین شاگرد پیامبر اسلام (ص) که تربیت یافته شخص پیامبر (ص) بوده و از کودکی در دامان پرمهر خاتم پیامبران (ص) تربیت یافته، در توصیف اخلاق رسول اکرم (ص) چنین روایت شده است: «پیامبر اکرم (ص) گشاده‌دست‌ترین مردم بود و سینه‌اش از همگان دلیرتر و زبانش از دیگران راستگوتر و از همه مردم باوفاتر به عهد و پیمان و نرم خوتر [از همگان] بود و در خوش رفتاری [و حسن معاشرت با دیگر انسان‌ها] نیز از همگان بالاتر بوده است... من مانند رسول خدا (ص) را هرگز ندیده‌ام.» (3)

یکی از ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری پیامبر خدا (ص)، فروتنی بوده است؛ رسول خدا (ص) به تصریح روایات بسان بردگان بر زمین می‌نشست و هرگز فخر فروشی نکرده و از رفتارهای خودپسندانه بدور بوده است؛ به روایت ذیل توجه کنید:

امام جعفر صادق (ع) در توصیف جدش رسول خدا (ص) چنین فرموده است: «پیامبر خدا (ص») بسان بردگان غذا تناول می‌فرمود و همانند بردگان روی زمین و با خاکساری می‌نشست و می‌دانست که بنده است.» (4)

از سعید بن جبیر (یکی از تابعان برجسته) نیز در روایتی چنین نقل است: «پیامبر خدا (ص) بر زمین می‌نشست و روی زمین غذا می‌خورد [و از هر گونه تکبر، خود برتر بینی و خود پسندی پاک و مبرا بود و از زندگی ساده‌ای برخوردار و بسیار متواضع بود]... و خواسته بردگان را اجابت می‌فرمود. (5)

نماز که از برترین فرائض الهی بوده، آن چنان محبوب پیامبر (ص) بوده که درباره علاقه فراوانش به این فریضه الهی، چنین فرموده است: «خنکی دیده من در نماز و روزه قرار داده شده است.» (6)

همچنین روایت است پیامبر خدا (ص) که اشتیاق بسیاری به نماز داشته، در انتظار وقت نماز می‌ماند و شوق آن حضرت (ص) با نزدیکی وقت نماز فزونی می‌یافت و هنگامی که زمان آن فرا می‌رسید، به موذنش بلال می فرمود: ای بلال، ما را آسوده کن و با اذان، به ما راحتی و آرامش بخش. (7)

اقامه نماز (به عنوان ستون دین، یکی از پایه‌های مستحکمی است که اسلام بر آن استوار بوده و از اهمیتی ویژه در آیین اسلام برخوردار است؛ به گونه‌ای که چنانچه پذیرفته شود سایر اعمال و کردار انسان نیز پذیرفته می‌شود و اگر مردود شود، سایر کارها نیز پذیرفته نخواهد شد) در کنار دیگر فضیلت‌ها و خوبی‌ها همانند نیکی و احسان به دیگران، از سفارش‌های رسول خدا (ص) به پیروانش بوده است؛ از عبدالله بن مسعود روایت است که رسول خدا (ص) فرمود: «محبوبترین کارها نزد خداوند، نماز، نیکی و جهاد در راه خدا است.» (8)

پیامبر گرامی اسلام (ص) که از حسن اخلاق، گذشت و بردباری شگفت انگیزی برخوردار بود، همواره مردم را به اخلاق نیک و مدارا کردن با دیگران فراخوانده است؛ از رسول خدا (ص) روایت است که فرمود: «مدرا کردن با مردم، نیمی از ایمان است و همراهی با آنان [دوستی، محبت و نزدیکی به مردم] نیمی از زندگی [و خوشی‌های زندگی] است. (9)

بانوان که حدود نیمی از افراد هر جامعه را شکل می‌دهند، در سیره رسول گرامی (ص) از اهمیت و احترام بسزایی برخوردار بوده‌اند. دین آسمانی اسلام به زنان و دختران اعتبار بسیاری بخشید و پیامبر اسلام (ص) در محیط تاریک و بدور از تمدن شبه جزیره عربستان که زنان و دختران را ارج ننهاده و به دیده کالا به آنان می‌نگریستند، زنان را گرامی داشته و مردان را به خوش رفتاری و خوش گفتاری با همسرانشان تشویق می‌فرمود.

از پیامبر خدا (ص) که منادی احترام به بانوان و بزرگداشت جایگاه همسران، مادران و دختران بود، در اهتمام به مقام زنان و بزرگداشت آنان چنین روایت شده است: «آگاه باشید بهترین شما کسانی هستند که برای زنانشان بهترین باشند [و رفتار و گفتارشان با همسرانشان نیک و پسندیده باشد] و من برای زنانم بهترین هستم و بیش از دیگران به همسرانم نیکی کرده و آنان را تکریم می‌کنم. (10)

از دیگر ویژگی‌های آراسته پیامبر اسلام (ص)، انجام کارهای خویش به دست خود بوده است. پیامبر اسلام (ص) همواره می‌کوشید کارهای خود را به دستان مبارک خویش به انجام رسانده و باری بر دوش دیگران نباشد و این ویژگی خاتم پیامبران (ص) برای همگان درس آموز است. در این راستا حکایت ذیل تقدیم می‌شود:

در یکی از سفرهایی که برای رسول خدا (ص) پیش آمد، قرار شد گوسفندی را ذبح کرده و از گوشت آن حیوان غذایی تهیه شود. یکی از اصحاب پیامبر (ص) گفت: من آن را ذبح می‌کنم. دیگری گفت: من نیز پوست آن را می‌کنم. در این هنگام پیامبر اسلام (ص) فرمود: من نیز هیزم جمع می‌کنم. اصحاب گفتند: ما به جای شما کار می‌کنیم.

پیامبر اسلام (ص) فرمود: می‌دانم شما مرا کفایت می کنید [و به جای من کارهای تهیه غذا را انجام خواهید داد] اما من دوست ندارم از شما جدا باشم [و متمایز شوم و کاری انجام نداده و تنها نظاره‌گر باشم.] آنگاه پیامبر اسلام (ص) برخاستند و به جمع آوری هیزم مشغول شدند. (11)

سخن را در این نوشتار کوتاه با حدیثی زیبا از امام العارفین علی بن أبی طالب (ع) در تبیین اخلاق نیکو و مهربان پیامبر اکرم (ص) به پایان می‌بریم؛ از امیر مومنان علی (ع) روایت است که فرمود:

«رسول خدا (ص) همواره تبسم می‌فرمود [و چهره گشاده و مهربانی داشت] خوش اخلاق بود و نرم خو؛ پیامبر (ص) فردی خشن، تندخو، سخت گیر و بد رفتار نبود و فریاد نمی‌زد و دشنام نمی‌گفت و عیب جویی کسی را نمی‌کرد و چاپلوسی کسی را نیز نمی‌فرمود [از این صفات ناپسند اخلاقی همچون ترش رویی، سخت گیری، عیب جویی، مدح و ثنای بی مورد گفتن... دوری می‌فرمود] و از آنچه دوست نمی‌داشت، چشم پوشی می‌کرد... از سه ویژگی خودداری می‌فرمود: جدل کردن [بحث‌های بی مورد و بی فایده]، پرگویی کردن و آنچه به او (ص) ارتباطی نداشت.» (12)

آری، پیامبر والامقام اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) در مکارم اخلاق و آراستگی‌های رفتاری و خلقی، در قله زیبایی‌ها و نیکویی‌های اخلاقی قرار داشته و حتی پیش از دوران رسالت، همگان او (ص) را به پاکی، راستگویی و امانتداری می‌شناختند و پس از دوران رسالت نیز اخلاق والا و آسمانی رسول خدا (ص) [در کنار حقانیت اسلام، معجزات پیامبر اسلام، شیوایی و رسانی قرآن کریم و...] نقش مهمی در گسترش آیین اسلام و شیفتگی مردم به اسلام داشته است؛ به گونه‌ای که خداوند متعال نرم خویی و مهربانی رسول خدا (ص) را یکی از نعمت‌های پروردگار دانسته و فرموده است: «فبما رحم من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک.» (13)

ترجمه آیه چنین است: «از میان رحمت های خداوند بر تو [ای رسول نیکی و مهربانی] این است که با آنان [مردم] نرم و مهربان هستی و اگر خشن و تندخو بودی، از پیرامونت پراکنده می‌شدند.»

پی‌نوشت‌ها

1. سوره طه /2 -1

2. چهل حدیث در اخلاق پیامبر رحمت (ص)، ص5- 2

3. بحار الأنوار، ج16 ص231

4. همان، ص225

5. همان، ص222

6. سنن النبی (ص)، ص323

7. همان، ص275

8. وسائل الشیع، ج4 ص40

9. تحف العقول، ص94

10. سنن النبی (ص)، ص203

11. هج المحافل و بغی الأماثل، ج2 ص309؛ منتهی الآمال، ج1 ص32

12. مکارم الأخلاق، ص11

13. سوره آل عمران / 159

فهرست منابع

1- قرآن کریم

2- ابن شعب حرانی، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، تهران، نشر بین الملل 1387

3- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیع، قم، مؤسس آل البیت (ع) لاحیاء التراث 1414ق

4- طباطبائی، سید محمد حسین، سنن النبی (ص)، قم، انتشارات تهذیب 1383

5- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، بیروت، دار المرتضی 2008

6- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، انتشارات هلال 1376

7- گودینی، محمد جواد، چهل حدیث در اخلاق پیامبر رحمت (ص)، تهران، انتشارات نظری 1397

8- مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، مؤسس الوفاء 1983

9- محمد بن أبی بکر العامری الیمنی، بهج المحافل و بغی الأماثل، بیروت، دار الکتب العلمی 1996