سازهای ابداعی، تجربه‌ای شکست‌خورده در موسیقی ایران / سازهای شجریان و ژاله هم به تاریخ پیوستند

عطا نویدی: مبحث سازهای ابداعی حدود بیست سال است که در موسیقی ایران رونق فراوان گرفته. در همه‌ی دوره‌ها سازسازان سعی در ابداع و نو آوری در ساز داشتند اما با ورود محمدرضا شجریان، استاد آواز ایران به مبحث سازسازی و رونمایی از سازهای ابداعی اش فصل جدید از ابداع در سازهای ایرانی آغاز شد.

از شجریان تا ژاله، سازهایی که ماندگار نشدند

اواسط دهه 80 محمدرضا شجریان با استناد به اینکه به واسطه‌ی فعالیت شبانه روزی و اجرای کنسرت‌های فراوان بیش از هرکس متوجه کمبود صدای بم در موسیقی است، دست به چند نوآوری در سازسازی زد. از صراحی و شاه‌صراحی گرفته تا بم‌صراحی، شهرآشوب، شهرآشوب آلتو، بم‌ساز، شهنواز، شهبانگ، کرشمه، باربد، تندر، ساغر، سبو سوپرانو، دل و دل آلتو، دل و دل سوپرانو. این سازها با استقبال اولیه در کنسرت‌های گروه «شهناز» و نمایشگاه‌های تخصصی معرفی شدند و امید فراوانی در دل دوستداران موسیقی ایجاد کردند. اما برخلاف انتظار، این سازها فراتر از آثار استاد شجریان هرگز در ارکسترهای دیگر یا آلبوم‌های مختلف وارد نشدند و به تدریج به فراموشی سپرده شدند. هیچ تولید انبوهی از این سازها شکل نگرفت و نسخه‌های ساخته شده نیز در دست نوازندگان باقی نماندند.

از دیگر سازهای ابداعی که در موسیقی ایرانی توجه ویژه‌ای به آن شده، ساز «شورانگیز» است؛ سازی که بیشتر با نام حسین علیزاده، گره خورده است. علیزاده در بسیاری از کنسرت‌ها و تکنوازی‌های خود از این ساز بهره برده است، اما باید توجه داشت که شورانگیز در اصل ابداع ابراهیم قنبری‌مهر، استاد پیشکسوت و از چهره‌های شاخص سازسازی ایران است. گفته می‌شود این ساز با پیشنهاد علی تجویدی طراحی شده و هدف آن ارائه صدایی بم‌تر نسبت به سه‌تار بوده است؛ کاسه این ساز نیز به لحاظ اندازه و شکل به تنبور نزدیک است.

در کنار شورانگیز، حسین علیزاده سازی مشابه به نام «سالانه» را نیز در کارنامه دارد که ترکیبی از بربط، تنبور و سه‌تار است. اما سالانه نیز همانند بسیاری از سازهای ابداعی دیگر، تنها در یک آلبوم منتشر شده و پس از آن حضور چندانی در صحنه موسیقی نداشته است. شورانگیز هم تنها به واسطه‌ی نوازندگی حسین علیزاده است که تاکنون ماندگار بوده و آینده‌ی این ساز نیز مبهم است.

از دیگر سازسازانی که پیشرو در ابداع سازهای نو بوده محمدرضا ژاله است. ژاله نیز سازهای زیادی ابداع کرد که از میان آنها می‌توان به دلنواز، هما، نرگس، نسیم، مراژ، دل‌آرام، دل‌گشا، دل‌انگیز (سوپرانو، آلتو، باس)، دل‌آویز و... اشاره کرد. با این حال این سازها نیز تنها در چند پروژه محدود استفاده شدند و به یک جریان عمومی در موسیقی ایران تبدیل نشدند.

نوآوری در شکل و فقدان رپرتوار اجرایی و آموزشی

ر میان سازسازان ایرانی، کمتر کسی را می‌توان یافت که ایده‌ای برای ابداع سازهای نو نداشته باشد و شمار این سازهای تازه بسیار گسترده است. اما نکته‌ای که در تمامی این تلاش‌ها به وضوح دیده می‌شود این است که تغییرات اعمال شده بیشتر جنبه ظاهری و شکلی دارند و رنگ صوتی این سازهای نو اغلب بسیار شبیه به هم و به سازهای اصلی است. از سوی دیگر، مشکل اساسی‌تر این است که هیچ یک از این سازهای ابداعی رپرتوار اجرایی و آموزشی مشخص و مستقلی ندارند. در حالی که امروزه بارها مطرح شده که ردیف موسیقی ایرانی برای سازهایی مثل نی، قانون و عود باید بازتعریف و ترجمه شود و رپرتوار سنتی تار، سه‌تار و سنتور برای آنها مناسب نیست، این حجم گسترده از سازهای نو معرفی شده حتی در زمینه تکنیک‌های پایه‌ای مانند مضراب زدن و انگشت‌گذاری هم دچار کمبود و خلأ است و خبری از خلق رپرتوار اجرایی و آموزشی اختصاصی برای آنها نیست. این مسأله بزرگ‌ترین مانع بر سر راه پذیرفته شدن این سازهای ابداعی در میان نوازندگان و استادان موسیقی ایرانی است.

نوآوری در ساز بر اساس اقتضا

بر کسی پوشیده نیست که سازهای ایرانی نقص‌ها بسیاری در خود دارند. مثل تغییر کوک مکرر با تغییر اندک دمای هوا، نامناسب بودن اجرا با سازهای پوستی در مناطق مرطوب که بیشترین انگیزه را به مبدعان برای رفع این نقیصه‌ها داده است و اغلب تجربه‌های موفقی نیز داشته‌اند. مانند ابداع گوشی‌های مخصوص که مانع از رها شدن کوک می‌شود و ساخت پوست‌های مصنوعی برای سازهای کوبه‌ای. همچنین به دلیل محدودیت ساز سنتور برای اجرای تمام مایه‌های موسیقی ایرانی، سنتورهایی نیز ابداع شده که با پرده گردان‌هایی شبیه به قانون در لحظه کوک عوض می‌شود که اجرا را برای نوازنده در ارکسترهای بزرگ یا تمرین ها ساده می‌کند.

فراخوان در جهت تولید فیلِ «شهر قصه»

اخیرا نیز خانه موسیقی فراخوان نوآوری در ساخت ساز اقوام ایرانی را منتشر کرده است. در حالی که می‌دانیم سازهای نواحی ایران هر کدام بر اساس اقتضای صوتی و فرهنگی طی تاریخ بسیار تکامل یافته و به شکل امروزی درآمده است، چگونه امکان نوآوری در آن وجود دارد؟ زیرا هم نوآوری در ساز اقوام دیگر آن ساز را از ماهیت اصلی خویش جدا ساخته و به یک تولید جدید بدل می کند که دارای آن اصالت‌های واقعی نیست. افزودن کاسه، پرده، دسته یا سیم به سازهای نواحی آن را به موجودی دیگر بدل می‌کند. شاید ملموس‌ترین مثال برای آن همان فیلم بخت‌برگشته‌ی نمایش «شهر قصه» اثر بیژن مفید باشد که پس از تغییراتی که از سوی اهالی روی وی اعمال شد می‌گفت من دیگر فیل نیستم.

تجربه‌ی شکست خورده سازهای ابداعی

با تمام اقتضائاتی که از سوی اساتید مسلم موسیقی برای گستره صوتی موسیقی ایرانی و نیاز به سازهای جدید بیان می‌شود و با آنکه اساتید نامداری نظیر قنبری مهر، شجریان، علیزاده و... در این راه قدم گذاشته‌اند، به‌نظر می‌رسد تجربه‌ی ابداع سازهای جدید در موسیقی ایران در حال حاضر شکست خورده است؛ زیرا هیچ کدام از لیست مطول نام سازهایی که ذکر شد در دست نوازندگان فعال و هنرجویان نیست و نه تنها به تولید انبوه نرسیده بلکه برخی از آنها تنها یک نسخه ساخته شده است. با توجه به این نکته که ساز در نهایت باید در دست نوازندگان باشد و از سوی آنها مورد پذیرش قرار بگیرد که تقریبا هیچ ساز ابداعی چنین سرنوشتی پیدا نکرده است.

5959