افزایش زمان حضور ایرانی‌ها در فضای دیجیتال به میانگین 7 ساعت و 10 دقیقه

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ حجت‌الاسلام و المسلمین میثم غلامی، سرپرست پژوهشگاه فضای مجازی مرکز ملی فضای مجازی، در مراسم افتتاحیه چهارمین کنفرانس ملی فضای سایبر اظهار کرد: از سمت مدیران و نهادهای بالادستی خدمات فضای مجازی دچار چالش اساسی نیست، اما مسئله مهم‌تر آن است که اهمیت واقعی این خدمات هنوز در تصمیم‌سازی‌های کلان ادراک نشده است.

وی گفت: برای نمونه شرکت فولاد مبارکه بیش از سی‌وسه هزار کارگر و کارمند دارد و حدود پنجاه میلیون دلار سود سال گذشته را به ثبت رسانده؛ اما در مقابل، یک پلتفرم کتاب‌خوانی داخلی با تنها بیست‌ودو کارمند، هنگام چالش‌های اجتماعی مانند موضوع حجاب، واکنشی چندبرابر گسترده‌تر در جامعه ایجاد می‌کند.

غلامی افزود: وقتی چنین پلتفرم‌هایی که مردم به‌طور روزمره با آنها سروکار دارند، دچار اختلال می‌شوند، حجم زیادی از جامعه درگیر می‌گردد. بنابراین حاکمیت باید به پیوست خدمات دیجیتال توجه ویژه‌ای داشته باشد، زیرا فقدان این پیوستگی در تصمیم‌سازی‌ها بحران‌آفرین خواهد بود.

وی با اشاره به داده‌های پژوهشگاه گفت: بر اساس مطالعات اخیر، 61 درصد مردم از فیلترشکن‌های رایگان استفاده می‌کنند. این آمار برای پژوهشگران بسیار مهم است، زیرا بخشی از این فیلترشکن‌ها ارتباط مستقیم با نهادهای امنیتی خارجی دارند. برای مثال، برخی از فیلترشکن‌های مشهور مانند سایفون به‌صورت علنی اعلام کرده‌اند که تحت نظارت وزارت دفاع آمریکا فعالیت می‌کنند، چون باید منشأ مالی خود را اعلام کنند.

غلامی تصریح کرد: در واقع، سبد مصرف کاربران ایرانی در حوزه فیلترشکن رایگان از شاخص‌های راهبردی است و نباید آن را کم‌اهمیت دانست. حتی در کشورهایی مانند افغانستان، درصد استفاده از شبکه‌های اجتماعی و ابزار غیرشفاف اینترنتی بسیار بالاست؛ این مقایسه نشان می‌دهد ایران نیز در مسیر مشابه قرار دارد.

وی ادامه داد: در پیمایش جهانی روی بیش از پنج‌ونیم میلیارد نفر، میزان استفاده روزانه از صفحه‌نمایش (اسکرین) بررسی شده است. میانگین جهانی حدود شش ساعت است، در حالی‌که در ایران این رقم 7 ساعت و 10 دقیقه گزارش شده است. یعنی بخش عمده زمان روزانه مردم صرف فضای مجازی می‌شود.

غلامی افزود: اگر نسبت زمان کاربران به فضای مجازی در کشور نادیده گرفته شود، در آینده دچار چالش‌های فرهنگی و اجتماعی عمیق خواهیم شد؛ زیرا محور زندگی روزمره مردم به پلتفرم‌ها منتقل شده است.

وی گفت: مطالعات نشان می‌دهد میان میزان استفاده از تلفن‌همراه و استریم محتوا با وضعیت خدمات شهری و اجتماعی همبستگی وجود دارد؛ در کشورهایی که پارک‌ها و فضاهای شهری مطلوب دارند، میزان استفاده از فضای مجازی کمتر است.

غلامی نسبت به رشد اعتیاد اینترنتی هشدار داد و تصریح کرد: داده‌های جهانی نشان می‌دهد اعتیاد به اینترنت در ایران از میانگین منطقه‌ای و جهانی بالاتر است. این موضوع نیازمند تمهیدات جدی است. یکی از علل این وضعیت ابعاد اقتصادی و مدیریت ناکارآمد سبد مصرف دیجیتال است.

وی تأکید کرد: لازم است مدیران این حوزه بتوانند سبد مصرف مردم را تعدیل کنند و نگاه علمی و اجتماعی نسبت به پدیده مصرف فضای مجازی داشته باشند، نه صرفاً سیاسی.

غلامی گفت: در روزهای آینده احتمالاً خبرهای تازه‌ای از این حوزه منتشر خواهد شد؛ باید امیدوار باشیم که این تحولات به صلاح کشور باشد.

وی گفت: مصرف فعلی در شبکه‌های اجتماعی نباید افزایش یابد و در عین‌حال باید مراقب بود که پیام‌رسان‌های داخلی آسیب نبینند. این موضوع نیازمند برخورد علمی و دور از نگاه سیاسی است.

سرپرست پژوهشگاه فضای مجازی مرکز ملی فضای مجازی، در بخش دوم سخنان خود گفت: دانشگاه‌های ما امروز کارهای خوبی انجام می‌دهند، اما در این «غلط مصطلح» فضای مجازی، کلمه درست‌تری حتماً وجود دارد، هرچند آن واژه نیز فارسی نیست. در گذشته دوستی پیشنهاد کرده بود اصطلاح «فضای رایانه» جایگزین شود، ولی در نهایت همان اصطلاح فضای مجازی به کار رفته است.

وی افزود: در دانشگاه‌های ما، فضای سایبر کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و وقتی عنوان «فضای سایبر» گفته می‌شود، برداشت عمومی بیشتر به سمت شبکه‌های اجتماعی می‌رود؛ در حالی که آنچه من دیدم در محورهای مطرح‌شده کنفرانس، بخش‌های مختلف امنیت سایبری، فضای دیجیتال، فضای کسب‌وکار و حوزه محتوایی (کانتنت) به‌درستی تجمیع و ارائه شده بود و این کار ارزشمند است.

وی با تأکید بر اهمیت این تجمیع گفت: در بسیاری از بخش‌ها، این کار به‌صورت پراکنده انجام می‌شود، اما این تجمیع، اقدامی ارادت‌برانگیز است.

غلامی اظهار کرد: ما اکنون در دوران پسا‌جنگ هستیم که اقتضائات خاصی دارد. چند روز پیش مقاله‌ای از یک اندیشکده اسرائیلی خواندم که تحلیلی انتقادی درباره عملکرد آنها در برخی نقاط ایران ارائه کرده بود. در آن مقاله آمده بود که اسرائیل نتوانسته «بدنه اجتماع» ایران را همراه کند. آنها تصور داشتند که در صورت وقوع حادثه‌ای، مشابه سوریه پس از باز شدن زندان‌ها، زندانیان به خیابان بریزند و این حرکت جرقه‌ای برای یک جنبش اجتماعی شود؛ اما این اتفاق در ایران نیفتاد.

وی گفت: در تحلیل آن اندیشکده، دلیل اصلی این بود که شبکه‌های اجتماعی ایران در اختیار آنها نیست و ذهنیت جامعه ایرانی را در دست ندارند. در ادامه مقاله، پیشنهادهای عملی برای تغییر این وضعیت ارائه شده بود که باید مورد توجه ما باشد.

غلامی خاطرنشان کرد: در دوران پساجنگ، فهمیدن این‌که در ذهن مردم و عموم جامعه چه تصویری وجود دارد بسیار مهم است. اگر از شما بپرسم چند درصد مردم در فضای خرید اینترنتی نقش دارند، اعدادی که در ذهنمان می‌آید احتمالاً متفاوت از آمار واقعی است.

وی افزود: طبق آمار بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، از میان 29 میلیون کاربر ایرانی، سه میلیون نفر بالای سه ساعت در روز بازی می‌کنند. این گروه عمدتاً در سنین 17 تا 27 سال هستند و حجم بالایی از درگیری آنها در این بستر شکل می‌گیرد. این نقطه، یکی از نقاط آسیب‌پذیر جدی است.

سرپرست پژوهشگاه فضای مجازی گفت: سبدهای دیگری نیز وجود دارد که برای بحث و مباحثه باید باز شود. فضای ذهنی ما از جامعه شاید با واقعیت موجود متفاوت باشد و داده‌های واقعی با برداشت‌های ذهنی فاصله دارند.

وی با اشاره به ساختار فضای مجازی افزود: ما در فضای مجازی پنج لایه جدی داریم؛ نه این‌که این لایه‌ها منحصر به این حوزه باشند، ولی اگر کسی روی آنها اشراف پیدا کند، می‌توان گفت نسبت به کل فضای مجازی شناخت دقیق‌تری پیدا کرده است. این لایه‌ها قابل توسعه هستند و هرکس از آنها عبور کند، می‌تواند به درک عمیقی برسد.

غلامی توضیح داد: یکی از این لایه‌ها دسترسی و زیرساخت است؛ مسئله‌ای که خصوصاً در روزهای قطعی برق، پرسش‌های مهمی ایجاد می‌کند. دیگر لایه‌ها شامل سبک زندگی و انگیزه‌های استفاده از فضای مجازی، قرائت‌پذیری، خدمات پایه و خدمات کاربردی است. شناسنامه این بخش‌ها در محور «دسترسی به اینترنت» تعریف می‌شود.

وی با بیان یک آمار مهم گفت: یکی از پرسش‌های جدی این است که چرا بخش بزرگی از جامعه، اتصال به اینترنت ندارد. پیمایش ما نشان می‌دهد 23 درصد از جمعیت بالای 15 سال کشور حدود 15 میلیون نفر هیچ استفاده‌ای از اینترنت ندارند. این یافته، تحلیلگران و پژوهشگران را به نتایج مهمی درباره وضعیت دسترسی و شکاف دیجیتال در ایران می‌رساند.

سرپرست پژوهشگاه فضای مجازی مرکز ملی فضای مجازی، در ادامه سخنان خود گفت: برخی داده‌ها در این روزها از سوی نهادهای دولتی مطرح می‌شود که البته من آن را تأیید نمی‌کنم، اما بر اساس این داده‌ها گفته می‌شود 85 درصد مردم از وی‌پی‌ان‌ها، فیلترها یا ابزارهای عبور از پالایش استفاده می‌کنند.

وی افزود: شما به‌عنوان پژوهشگر باید این رقم را در یک ماتریس تحلیلی تقاطع‌گیری کنید. وقتی از 85 درصد جامعه سخن گفته می‌شود و در بخش قبل دانستیم که حدود 15 میلیون نفر اتصال مستقیم به اینترنت ندارند، باید این دو داده را کنار هم تحلیل کنیم تا به واقعیت نزدیک شویم.

غلامی تصریح کرد: هدف من از ارائه این بخش این است که داده‌ها باید دقیق روایت شوند. اگر توانسته باشم این جمله را در ذهن شما نهادینه کنم، احساس می‌کنم در این نشست موفق بوده‌ام. نباید از کنار نسبت‌های عددی و داده‌های کمی ساده عبور کرد.

وی در ادامه اظهار داشت: در بررسی رفتاری کاربران، نمونه‌هایی از میان افرادی که سواد کمتری دارند، نشان می‌دهد آنها زمان بیشتری را در صفحات طولانی و پراکنده صرف می‌کنند. ترکیب این داده با سنین مختلف نشان می‌دهد 15 میلیون نفر از کاربران با چه سنی بیشترین دسترسی به اینترنت را دارند. بیشترین ضریب دسترسی مربوط به افراد زیر 58 سال است و کمترین سطح دسترسی مربوط به گروه‌های سنی بالاتر است.

غلامی تأکید کرد: این داده بسیار مهم است، زیرا جمعیت کشور ما به سمت پیری جمعیت پیش می‌رود. اگر برای قشر سالمند امکان دسترسی و آموزش کار با اینترنت فراهم نشود، بخش مهمی از خدمات عمومی و اجتماعی به آنان ارائه نخواهد شد.

وی درباره نتایج افکارسنجی کیفیت اینترنت گفت: در نظرسنجی‌های انجام‌شده، میزان رضایت کاربران از اینترنت در کشور پایین است. البته باید توجه داشت که این تصویر نباید مطلق دیده شود، چون داده‌ها در بخش‌بندی دقیق‌تر، تفاوت‌هایی را نشان می‌دهند.

وی افزود: بر‌اساس داده‌های به‌دست‌آمده، حدود 2/4 درصد مردم «بسیار راضی»، 17 درصد «تا حدی راضی» هستند؛ در مقابل، 41 درصد «چندان راضی نیستند» و 38 درصد «اصلاً راضی نیستند»؛ در حالی که تنها 2 درصد پاسخ نداده‌اند. این آمار گویای آن است که بخش بزرگی از مردم از کیفیت اینترنت ناراضی‌اند، هرچند در برخی بخش‌ها رضایت نسبی وجود دارد.

سرپرست پژوهشگاه فضای مجازی درباره میزان استفاده از فیلترشکن‌ها نیز اظهار کرد: طبق پیمایش انجام‌شده، خانوارها مبالغ مشخصی بابت خرید و استفاده از فیلترشکن پرداخت می‌کنند که خود نوعی «هزینه پنهان فناوری» به شمار می‌آید. نتایج نشان می‌دهد 10 درصد کاربران «تقریباً همیشه فیلترشکنشان روشن است»، 53 درصد «اغلب خاموش ولی برای برخی مصارف روشن می‌کنند» و 14 درصد از مردم «اصلاً استفاده نمی‌کنند».

وی گفت: این ارقام نشان می‌دهد کیفیت پایین اینترنت در کشور تا حدی به دلیل استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها و اختلالی است که این ابزارها در فرآیند انتقال داده‌ها ایجاد می‌کنند.

غلامی تأکید کرد: این واقعیت باید در سیاست‌گذاری‌ها دیده شود؛ چراکه تداوم استفاده بالا از ابزارهای عبور از فیلتر، نه‌تنها روی سرعت و کیفیت اتصال کاربران اثر منفی دارد بلکه موجب تحریف داده‌های آماری ملی و ایجاد تصویر نادرست از وضعیت واقعی دسترسی نیز می‌شود.

غلامی گفت: در بخشی از داده‌ها، نسبت استفاده از فیلترشکن‌ها به صورتی است که دو سوم ظرفیت پر و یک سوم خالی است؛ این نسبت باید به‌گونه‌ای مدیریت شود که تصمیم‌گیران و پژوهشگران بتوانند با نگاه دقیق‌تری پیشنهاد سیاستی ارائه کنند.

وی افزود: وقتی 53 درصد مردم «اغلب خاموش‌اند و تنها برای برخی مصارف فیلترشکن را روشن می‌کنند»، این یعنی بخشی از خدمات موردنیاز مردم در داخل کشور تأمین نشده است.

غلامی تصریح کرد: نمونه روشن این خدمات داخلی، پلتفرم‌های خرید آنلاین مانند دیجی‌کالا یا خدمات حمل‌ونقل اینترنتی مانند اسنپ هستند؛ در کنار آنها، استفاده روزمره از شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام یا تلگرام نیز جای دارد. در حوزه تخصصی‌تر، ابزارهای برنامه‌ریزی یا خدماتی که برای عبور از تحریم‌ها طراحی شده و نیازمند فیلترشکن است، از جمله مواردی هستند که نبود یا اختلال در آنها، مردم را به سمت استفاده از ابزارهای غیرایمن سوق می‌دهد.

وی با خطاب قرار دادن پژوهشگران گفت: اگر خدمات موردنیاز مردم را به‌صورت ایمن و داخلی فراهم کنید، بخش بزرگی از کاربران نیازی به ابزارهای عبور از فیلتر نخواهند داشت؛ در غیر این صورت، این وابستگی ادامه می‌یابد و ممکن است در آینده شرایط را بحرانی کند.

غلامی به نمونه‌ای از تهدیدات فناوری اشاره کرد و گفت: به‌عنوان مثال، اتفاقی که دیشب رخ داد را بررسی کنید: یکی از پژوهشگران آمریکایی در ویدئویی که در یوتیوب منتشر کرد، نشان داد که شرکت مادر سازنده یک جاروی رباتیک ابعاد منزل او را به پایگاه داده مرکزی خود ارسال کرده است. این انتقال اطلاعات برای هر خانه‌ای که این دستگاه دارد، انجام می‌شود.

وی ادامه داد: این موضوع صرفاً به یک مدل یا برند خاص محدود نیست؛ نمونه‌هایی از محصولات شرکت «شیائومی» نیز با همین الگوی انتقال داده عمل می‌کنند. این یعنی ما در سطح گسترده ممکن است با تهدیدات مختلف امنیتی و حریم خصوصی مواجه شویم.

سرپرست پژوهشگاه فضای مجازی خاطرنشان کرد: فرض کنید روزی پلتفرم‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای مانند اوبر که در کشورهای مختلف استفاده فراوان دارند، وارد بازار ایران شوند ولی مدیران آنها ترکیب هیئت‌مدیره‌ای داشته باشند که می‌تواند تبعات امنیتی یا اقتصادی جدی برای کشور ایجاد کند.