ایران در آستانه کمبود مطلق آب؛ «فقط 850 مترمکعب آب برای هر ایرانی»/ نیمی از چاه‌های آب ایران غیرمجازند

الهه جعفرزاده: بحران آب در ایران وارد مرحله‌ای بحرانی و چندلایه شده است. از کاهش شدید منابع تجدیدپذیر تا فرونشست زمین و تهدید امنیت غذایی، نشانه‌های هشدارآمیز در سراسر کشور دیده می‌شود.

دکتر مهدی زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی، در گفت‌وگو با خبرآنلاین، به ارزیابی دقیق وضعیت منابع آب ایران در سال آبی جاری می‌پردازد و می‌گوید: «برآورد می‌شود که در سناریوی بدبینانه خشکسالی پیش رو، کل آب تجدیدپذیر می‌تواند به حدود 70 میلیارد متر مکعب کاهش یابد و سرانه آب به حدود 750 متر مکعب برای هر نفر یا کمتر برای ساکنان ایران برسد.»

متن کامل این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:

زارع، زلزله‌شناس

ساختار حوضه‌های آبریز ایران چگونه است؟

ایران به شش حوضه آبریز اصلی تقسیم شده است. شش حوضه آبریز اصلی دارای 32 زیرحوضه هستند. دو روند منفی شدید در تغییرات ذخیره آب‌های زیرزمینی در ایران وجود دارد که در حوضه فلات مرکزی، اطراف تهران، دریاچه نمک و کویر مرکزی هستند.

فرونشست زمین در اطراف تهران چه پیامدهایی دارد؟

حداقل 25درصد از جمعیت ایران پیرامون تهران زندگی می‌کنند که فرونشست زمین به دلیل کاهش چشمگیر ذخایر آب‌های زیرزمینی، پتانسیل رسیدن به حدود یک متر را تنها در عرض چند سال دارد. تخلیه آب‌های زیرزمینی همچنین بر محیط زیست اثر می‌گذارد و منجر به افزایش شوری خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شود. شوری بر حاصلخیزی خاک اثر منفی می‌گذارد و امنیت غذایی بلندمدت را به خطر می‌اندازد. فرونشست زمین می‌تواند مسیرهای جریان سطحی و زیرسطحی را تغییر دهد و باعث کاهش عمده و برگشت‌ناپذیر ظرفیت سفره آب شود.

منابع آب تجدیدپذیر ایران در گذشته چه وضعیتی داشته‌اند؟

حدود 25 سال قبل منابع آب تجدیدپذیر داخلی بر اساس میانگین سال‌های 1356 تا 1380 حدود 128 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شد. از این میان حدود 98 میلیارد متر مکعب رواناب سطحی بود و حدود 5.5 میلیارد متر مکعب از پمپاژ سفره‌های آب زیرزمینی تأمین می‌شد. تغذیه آب‌های زیرزمینی حدود 50 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شد که حدود 13 میلیارد متر مکعب از نفوذ در بستر رودخانه حاصل می‌شود و آن نیز باید کسر شود.

ایران چه میزان آب از کشورهای همسایه دریافت می‌کند؟

ایران در سال نرمال باید حدود 6 میلیارد متر مکعب آب سطحی از پاکستان و مقداری آب از افغانستان از طریق رودخانه هیرمند دریافت کند. جریان رودخانه ارس، در مرز با آذربایجان، حدود 4 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود. رواناب سطحی به دریا و سایر کشورها حدود 55 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود.

سرانه آب در ایران چگونه تغییر کرده است؟

سرانه آب در دسترس تا سال 1355 حدود 4500 متر مکعب بود. اما در سال 1387 این رقم به کمتر از 2000 متر مکعب رسید.

برداشت آب در دهه‌های گذشته چه روندی داشته است؟

کل برداشت آب در سال 1372 حدود 70 میلیارد متر مکعب تخمین زده می‌شد که در سال 1382 به حدود 93 میلیارد متر مکعب افزایش یافت. این مقدار معادل 51درصد از منابع آب تجدیدپذیر موجود وقت بود. اما برداشت سالانه از سفره‌های آب زیرزمینی حدود 57 میلیارد متر مکعب در سال 1372، حدود 53 میلیارد متر مکعب در سال 1382 و در سال 1392 بیش از میزان برداشت ایمن تخمینی 46 میلیارد متر مکعب بود.

وضعیت دشت‌های ممنوعه در ایران چگونه است؟

بر اساس گزارش مدیریت منابع آب، تا پایان اسفند 1397 تعداد کل محدوده‌های ممنوعه کشور 405 اعلام شد. 21 محدوده به دلایلی مانند شرایط مرزی، وجود آبخوان‌های جداگانه، تأمین آب شرب شهری و روستایی به طور کامل ممنوعه اعلام نشده بودند. در حوزه عمل شرکت‌های آب منطقه‌ای گیلان و کهگیلویه و بویراحمد تا پایان سال 1397 دشت ممنوعه وجود نداشت.

روند بلندمدت ذخیره آب‌های زیرزمینی چه می‌گویند؟

بین سال‌های 1380 تا 1396 روند منفی ذخیره آبخوان‌های ایران شدت گرفت. در برخی مناطق تا بین 4 تا 5 میلیارد متر مکعب کسری مشاهده شد. این تخمین‌ها نشان‌دهنده تغییر در آب و هوا و برداشت اضافی برای مصارف کشاورزی است. تخلیه‌شده‌ترین زیرحوضه، کویر مرکزی ایران است. تخلیه آب‌های زیرزمینی بزرگ‌ترین عامل مؤثر در روند منفی مشاهده‌شده است که بخش مهمی از آن پس از خشکسالی سال 1386 رخ داده است.

دشت‌های بحرانی چه تعریفی دارند؟

مطالعات تا ابتدای سال 1404 حدود 422 دشت ممنوعه و بحرانی را نشان داده است. 359 دشت از مجموع دشت‌های ممنوعه، بحرانی و با مشکل فرونشست مواجه هستند. وقتی برداشت از میزان تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر می‌شود، دشت را ممنوع اعلام می‌کنند. اگر رعایت نشود و دشت به مرحله بدتری برسد، نام «ممنوعه بحرانی» روی آن گذاشته می‌شود. دشت آزاد دشتی است که برای برداشت بیشتر آب یا احداث چاه ممنوعیتی ندارد، اما اکنون تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از دشت‌های آزاد نداریم.

منابع آب تجدیدپذیر در سال آبی جاری چقدر تخمین زده می‌شود؟

میانگین بلندمدت منابع آب تجدیدپذیر داخلی ایران در پایان سال آبی 1403-1404 حدود 80 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود. خشکسالی، تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری بیش از حد باعث کاهش مؤثر این رقم شده‌اند. سرانه دسترسی به آب بسیار پایین‌تر از آستانه تنش آبی است.

وضعیت بارندگی و سدها چگونه است؟

سطح بارندگی به طور قابل توجهی پایین‌تر از میانگین بلندمدت کاهش یافته است. بسیاری از سدهای بزرگ با ظرفیت‌های تاریخی بسیار پایین فعالیت می‌کنند. برداشت ناپایدار از آب‌های زیرزمینی منجر به تخلیه عمده سفره‌ها و فرونشست شدید زمین شده است.

سرانه آب ایران اکنون چقدر است؟

سازمان ملل متحد "بحران آب" را سرانه کمتر از 1000 متر مکعب تعریف می‌کند. تخمین زده می‌شود که سرانه آب ایران به حدود 1000 متر مکعب به ازای هر نفر در سال کاهش یافته است. این رقم به طرز خطرناکی نزدیک به آستانه کمبود مطلق است.

بارندگی‌های اخیر چه تأثیری داشته‌اند؟

وقتی باران می‌بارد، اغلب شدیدتر و کم‌فایده‌تر است و به جای تغذیه آب‌های زیرزمینی، منجر به سیل و رواناب سریع می‌شود.

وضعیت چاه‌ها و استخراج آب زیرزمینی چگونه است؟

ایران یکی از بالاترین نرخ‌های تخلیه آب‌های زیرزمینی در جهان را دارد. حدود یک میلیون چاه در ایران در حال بهره‌برداری است که حدود نیمی از آن غیرمجاز تخمین زده می‌شود. سفره‌ها سریع‌تر از آنکه تغذیه شوند، استخراج می‌شوند و عملاً منبع تجدیدپذیر را به منبع تجدیدناپذیر تبدیل می‌کنند.

سهم مصرف آب در بخش‌های مختلف چگونه توزیع شده؟

به غیر از کلان‌شهرهایی مانند تهران، کشاورزی بیش از 90درصد از آب ایران را مصرف می‌کند و اغلب از روش‌های آبیاری غرقابی قدیمی و ناکارآمد برای محصولات پرآب مانند گندم، یونجه و هندوانه استفاده می‌کند. البته در مناطق کلان‌شهرهایی مانند تهران و مشهد، بیشترین برداشت آب زیرزمینی مربوط به مصرف آب شهری است.

با توجه به جمعیت ایران در سال 1404، سرانه آب چقدر خواهد بود؟

از کل آب تجدیدپذیر که حدود 80 میلیارد متر مکعب در سال آبی جاری تخمین زده می‌شود و حدود 94 میلیون نفر ساکنان ایران در سال 1404 (حدود 87 میلیون جمعیت و حدود 7 میلیون نفر مهاجران مجاز و غیرمجاز تخمینی مقیم ایران)، سرانه حدود 850 متر مکعب برای هر نفر، ایران را در کمبود مطلق آب قرار می‌دهد.

در سناریوی بدبینانه خشکسالی، چه وضعیتی پیش‌بینی می‌شود؟

برآورد می‌شود که در سناریوی بدبینانه خشکسالی پیش رو، کل آب تجدیدپذیر می‌تواند به حدود 70 میلیارد متر مکعب کاهش یابد و سرانه آب به حدود 750 متر مکعب برای هر نفر یا کمتر برای ساکنان ایران برسد.

آیا بحران آب در سراسر کشور یکنواخت است؟

بحران آب در سراسر ایران یکنواخت نیست. مناطق بحرانی در فلات مرکزی تحت شدیدترین فشار قرار دارند. دامنه‌های شمالی کوه‌های البرز و برخی از مناطق شمال غربی هنوز آب قابل اعتمادتری دارند، اما همچنان سرانه آب در همان مناطق نیز در حال کاهش است.

چه عواملی ساختاری در تشدید بحران نقش دارند؟

مشکلات ساختاریاستخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی و استفاده ناکارآمد از کشاورزیهمچنان پابرجا هستند. بدون تغییرات تحول‌آفرین در سیاست‌های مدیریت آب و شیوه‌های کشاورزی، ایران در مسیر کمبود شدیدتر آب قرار دارد که پیامدهای عمیقی برای اقتصاد، انرژی و امنیت غذایی خواهد داشت.

آیا منابع جایگزین می‌توانند کمکی کنند؟

تمرکز بر منابع آب غیرمتعارف، مانند نمک‌زدایی، به‌ویژه در مناطق ساحلی، برای کمک به منابع تجدیدپذیر رو به کاهش است. البته مقدار واقعی سرانه آب به شدت به بارندگی سال آبی پیش رو بستگی خواهد داشت، اما روند بلندمدت منابع آب تجدیدپذیر داخلی، کاهش شدید و آسیب‌پذیری بالا به دلیل سوء مدیریت مداوم آب و تغییر اقلیم را نشان می‌دهد.

47232

کد خبر 2129819