بازخوانیِ یک اتهام تاریخی درباره ارتباط شهید بهشتی با آمریکا

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مراسم رونمایی از کتاب «آیت‌الله بهشتی به روایت اسناد آمریکایی» با حضور نویسنده اثر، سمانه داودی، و جمعی از پژوهشگران حوزه تاریخ انقلاب اسلامی در مجموعه فرهنگی سرچشمه برگزار شد. این کتاب حاصل چندین سال پژوهش و بررسی دقیق اسناد تاریخی مرتبط با شخصیت و اندیشه‌های شهید بهشتی از منظر منابع آمریکایی است. سمانه داودی در ابتدای سخنان خود گفت: از سال 1394 فعالیت پژوهشی خود را آغاز کردم و تسلط به منابع انگلیسی‌زبان سبب شد تا در حوزه ترجمه و تحلیل اسناد تاریخی با تیم‌های پژوهشی مختلف همکاری کنم. نخستین همکاری‌های من با گروه پژوهشی آقای روزی‌طلب از سال 1398 و با محوریت پروژه‌های مرتبط با تاریخ انقلاب اسلامی آغاز شد. وی افزود: در جریان یکی از پژوهش‌ها، گزارشی از شبکه بی‌بی‌سی درباره وجود ارتباط پنهان بین شهید بهشتی و مقامات آمریکایی منتشر شده بود که برای اثبات آن به اسناد منتشرشده در وبگاه ویکی‌لیکس استناد می‌کرد. من با بررسی دقیق این منابع متوجه شدم که این برداشت نادرست و جهت‌دار بوده و واقعیت تاریخی با آنچه ادعا شده، تفاوت اساسی دارد. داودی تصریح کرد: در بررسی بیش از شصت سند از آرشیو ویکی‌لیکس مشخص شد که ارتباطات مورد اشاره در واقع از سوی طرف آمریکایی پیگیری می‌شده و تلاش آنان برای شناخت مواضع دولت و نیروهای انقلابی ایران بوده است، نه نشانه‌ای از ارتباط محرمانه از سوی شهید بهشتی. او به حضور نیافتن شهید بهشتی در دیدار رسمی با مقامات آمریکایی اشاره کرد و گفت این نکته به روشنی در اسناد آمده است. به گفته این پژوهشگر، در یکی از اسناد وزارت خارجه آمریکا آمده است که پس از انقلاب، نماینده سفارت آمریکا در ایران برای ادامه گفت‌وگوها درخواست دیدار تازه‌ای با شهید بهشتی کرده، اما ایشان شرط کرده بودند که این جلسه صرفاً در منزل شخصی خودشان برگزار شود. در همان دیدار، شهید بهشتی با صراحت مواضع مستقل ملت ایران را تبیین کرد و ادامه روابط را منوط به قطع ارتباط آمریکا با رژیم پهلوی دانست. داودی در بخش دیگری از سخنانش گفت: در جمع‌آوری و ترجمه این اسناد، دقت بر اصالت متن، امانت در ترجمه و مستند کردن هر بخش از گزارش‌ها برای ما اصل بوده است. در این مسیر برای نخستین بار مجموعه‌ای از اسناد وزارت خارجه آمریکا و مرکز اسناد ملی ایالات متحده آمریکا "NARA" نیز بررسی و به متن کتاب افزوده شد تا تصویر کاملی از نگاه آمریکایی‌ها به شهید بهشتی ترسیم شود. وی افزود: این اثر صرفاً ترجمه نیست، بلکه حاوی کار پژوهشی گسترده است. برای حفظ اصالت اسناد و پرهیز از تغییر در متن اصلی، توضیحات تکمیلی و شروح پژوهشی در قالب پاورقی به کتاب افزوده شده‌اند تا مخاطب بتواند چهره تاریخی و سیاسی شهید بهشتی را از زاویه منابع غربی به‌درستی درک کند. نویسنده کتاب در پایان از همکاری آقایان روزی‌طلب، محمودی، اسلامی، مؤمنی و نشر سرچشمه قدردانی کرد و گفت: اخلاق‌مداری و دقت حرفه‌ای این نشر در تولید آثار تاریخی مثال‌زدنی است. او ابراز امیدواری کرد که انتشار این کتاب بتواند شناخت عمیق‌تری از نقش شهید بهشتی در تحولات انقلاب اسلامی و نیز نحوه بازنمایی او در اسناد آمریکایی برای مخاطبان فراهم آورد.

محبوبی: خاستگاه تاریخی روایت اتهام

محمد محبوبی، نویسنده کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» در ادامه مراسم رونمایی از کتاب «آیت‌الله بهشتی به روایت اسناد آمریکا» ضمن تشریح زمینه تاریخی اثر، گفت: این کتاب به یکی از مهم‌ترین مقاطع تاریخ انقلاب اسلامی می‌پردازد؛ دوره‌ی تثبیت انقلاب، زمانی که هنوز نهادهای انقلابی شکل نگرفته و ساختارهای رسمی استقرار نیافته بود. به گفته‌ی محبوبی، نبودِ این نهادها در نحوه‌ی روابط و تصمیمات آن زمان تأثیر مستقیم داشت.

وی افزود: حدود چهل روز پس از تسخیر سفارت آمریکا در تهران، شیخ‌علی تهرانی از چهره‌های شناخته‌شده سیاسی و از خویشاوندان مقام معظم رهبری نامه‌ای سرگشاده به امام خمینی (ره) نوشت که در آن اتهامی علیه برخی رجال سیاسی کشور از جمله شهید بهشتی، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی مطرح شد. او مدعی بود نام این افراد در اسناد سفارت آمریکا به‌مثابه‌ی ارتباط با آمریکا ذکر شده است.

 بازتاب اجتماعی و اثرگذاری اتهام

محبوبی تأکید کرد: این ادعا در فضای پس از پیروزی انقلاب، حساسیت فراوانی برانگیخت؛ زیرا هم‌زمان اسناد مربوط به عباس امیرانتظام از اعضای نهضت آزادی شامل مکاتبات و گزارش‌های اطلاعاتی سازمان سیا منتشر شده بود و جامعه نسبت به هرگونه ارتباط با آمریکا واکنش جدی داشت. با طرح آن ادعا، برای نخستین‌بار میان امیرانتظام و شهید بهشتی رابطه‌ای هم‌عرض ترسیم شد.

به گفته‌ی محبوبی، روایت «آمریکایی بودن شهید بهشتی» نخستین بار از همان نامه آغاز شد و بعدها توسط چهره‌هایی چون مهندس بازرگان تکرار شد.

او افزود: نکته تاریخی مهم اینجاست که حتی گروه‌های انقلابیِ غیرهمسو با شهید بهشتی نیز در برابر این هجمه سکوت کردند و همین سکوت، مظلومیت تاریخی او را رقم زد؛ سکوتی که زمینه‌ساز تداوم اتهام از سوی گروهک منافقین در زمستان 59 شد. محبوبی یادآور شد: شهید بهشتی در پاسخ به این شبهات دو موضع صریح داشت. نخست آنکه اعلام کرد: «هرچه از من هست، اگر چیزی دارید، با رعایت امانت منتشر کنید؛ هیچ ابایی ندارم.» اما با وجود این شفافیت، اسناد مرتبط با او تا دهه‌ها منتشر نشد. تنها در سال 1387 بود که مؤسسه‌ی مطالعات و پژوهش‌های سیاسی برای نخستین‌بار مجموعه‌ای از اسناد ارتباطات شهید بهشتی با آمریکایی‌ها را منتشر کرد. در بخش دوم سخنان خود، محبوبی به دیدگاه‌های فکری شهید بهشتی درباره‌ی آمریکا اشاره کرد و گفت: شهید بهشتی در سخنرانی معروف خود با عنوان «خط امام و خط سازش» در نوزدهم بهمن 1358، دو جریان سیاسی را از یکدیگر تفکیک کرد؛ «خط امام» که پیرو امام خمینی و رویکرد ضداستکباری او بود، و «خط سازش» که گرایش به مصالحه با قدرت‌های خارجی از جمله آمریکا داشت. به گفته‌ی محبوبی، شهید بهشتی در همان سخنرانی سه نوع برداشت از مبارزه را برشمرد: مبارزه‌ی آرام و سیاسیِ مصلحت‌جویانه (خط سازش)، مبارزه‌ی مسلحانه، و مبارزه‌ی فرهنگی فکری که امام خمینی (ره) آن را مسیر اصیل بیدارسازی مردم می‌دانستند. او ضمن رد دو مسیر نخست، خط سوم را راه حقیقی انقلاب معرفی کرد. محبوبی در پایان خاطرنشان کرد: از دیدگاه شهید بهشتی، راهبرد کلان انقلاب اسلامی مبارزه‌ی هم‌زمان با استبداد داخلی و استعمار خارجی است. این اندیشه بر نفی هرگونه سازش با شاه و آمریکا تأکید داشت و «استقلال‌طلبی و صلابت در برابر سلطه» را شاخص اصلی خط امام می‌دانست؛ خطی که خود او تا واپسین روزهای حیاتش بر آن استوار ماند.

در انتهای مراسم، از این کتاب رونمایی شد.