بحران «سالمندان تنها» در 2 دهه آینده / چگونگی مواجهه دولت آتی با این موضوع

حسام‌الدین علامه در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه در سال 1398 سهم جمعیت سالمندان ایران از مرز 10 درصد گذشت، گفت: ایران در یکی از منحصر به فردترین شتاب سالمندی جمعیت در جهان، در سال 1420 جمعیت سالمندی‌اش دو برابر می‌شود و به 20 درصد می‌رسد و بعد از آن افزایش جمعیت سالمندی تا بیش از یک سوم جمعیت (33 درصد) در سال 1435، ادامه خواهد یافت.

وی با بیان اینکه بحران سالمندی پیش روی کشور، احتیاج به عزم ملی و حاکمیتی دارد، گفت: در دولت‌های گذشته، این عزم وجود نداشته فلذا کاری پیش نرفته است. ساختار کارآمد و متناسبی برای نظام حکمرانی علمی حوزه سالمندی شامل اندیشه‌ورزی، سیاستگذاری، تنظیم‌گری، برنامه‌ریزی، اجرا، نظارت و ارزیابی عملکرد وجود ندارد؛ این خلاءهای اساسی جز با عزم ملی و حاکمیتی قابل حل و فصل نخواهد بود.

لزوم توجه دولت آینده به زیرساخت‌ها و مواجهه با بحران سالمندی طی دو دهه آینده

وی ادامه داد: در حال حاضر ما با برخی بحران‌های مهم مانند مسائل اقتصادی، تورم و اشتغال مواجه هستیم. هرچند در حال حاضر هم موضوع سالمندی نیازمند توجه دولتمردان است، اما باتوجه به اینکه باید زیرساخت‌هایی آماده شود تا بتوانیم با شتاب رشد جمعیت سالمندی در سالهای آتی مواجه شویم، نیازمندیم که دولت آینده به صورت ویژه به زیرساخت‌ها و ملزومات مواجهه با بحران سالمندی در دو دهه آینده توجه کند. بنابراین به عزمی ملی هم در بین دولت و سایر قوا و نهادهای حاکمیتی و هم سمن‌ها و مردم احتیاج است تا کشور بتواند برای مواجهه با بحران سالمندی در سال‌های آینده آماده شود.

رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان اظهار کرد: واقعیت این است که علی رغم اینکه در برنامه سوم توسعه و مصوبه سال 1383 هیات دولت به تشکیل شورای ملی سالمندان و ساماندهی امور سالمندان و بندهای درست دیگر اشاره شده، اما در 16 سال گذشته هیچگاه عزم جدی در هیات دولت برای پرداختن به موضوع سالمندی شکل نگرفته لذا به عزمی ملی احتیاج است. این عزم هم در حوزه سیاست‌گذاری، نهادسازی و تامین برنامه برای اجرای برنامه‌های سالمندی در دولت و هم به قوانین حمایتی، لایحه جامع حقوق سالمندان و لایحه انتظامی و امنیتی برای حمایت از مشارکت اجتماعی سالمندان در فضاهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و تعاملات مالی نیاز دارد. همچنین به توجه شوراهای شهر و روستاها و شهرداری‌ها به عنوان اصلی‌ترین متولی برنامه‌های محیطی، شهری، فرهنگی و اجتماعی سالمندان احتیاج دارد.

علامه با اشاره به این موضوع که در بسیاری از کشورها امور اجرایی سالمندی اعم از تکریم و منزلت سالمندان، مناسب‌سازی محیطی سالمندان و حمایت از برنامه‌های تفریحی و رفاهی این قشر با کمک شهرداری‌ها و حوزه رفاهی دولت شکل می‌گیرد، بیان کرد: انتخابات آینده هم از نظر توجه کاندیداهای ریاست جمهوری به بحران سالمندی و هم از نظر توجه احزاب و گروه‌های ارائه دهنده لیست در انتخابات شورای شهر و روستا مهم است؛ امری که به عنوان رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان شاهد توجه جدی به این موضوع در برنامه‌های کاندیداهای ریاست جمهوری و شوراهای شهر و روستا نبودم.

 بحران بزرگ سالمندان تنها در 2 دهه آینده

وی با تاکید بر اینکه ایران در دو دهه آینده با بحران بزرگ سالمندی جمعیت مواجه خواهد شد، برخی از این بحران‌ها را عنوان کرد و گفت: در راس این بحران‌ها، بحث «سالمندان تنها» است که در خانواده‌هایی با بعد خانوار کم زندگی می‌کنند. افزایش آمار طلاق به عنوان آسیب اجتماعی شایع در دوران میانسالی و همچنین پدیده تک‌فرزندی در دوران میانسالی باعث می‌شود که ما در 20 سال آینده سالمندان تنهای ناشی از تجرد قطعی و آسیب اجتماعی طلاق و فوت همسر را داشته باشیم و لازم است بحث بیمه مراقبت طولانی مدت از سالمندان و مدل‌سازی بومی برای نگهداری از سالمندان تنها در درون اجتماع مبتنی بر خدمات داوطلبانه و سرویس‌های در منزل برای سالمندان تنها فراهم شود. همچنین سمن‌های سالمندی را در محلات به وجود آوریم تا بتوانیم با این پدیده بحرانی مواجه شویم.

رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان در پاسخ به این سوال که در حال حاضر وضعیت رفاهی - اجتماعی - بهداشتی و... سالمندان را چطور ارزیابی می‌کنید؟ اظهار کرد: زمانی که تعداد سالمندان کم است و فرهنگ نگهداری سالمند را در خانواده و اجتماع داریم و سالمندان کنونی در خانواده‌هایی زندگی می‌کنند که بیش از چهار فرزند دارند، به صورت موردی و محدود احتیاج به خدمات حمایتی برای گروه‌های آسیب‌پذیر به وجود می‌آید که مجموعه‌هایی مانند بهزیستی، کمیته امداد، وزارت بهداشت و معاونت رفاه اجتماعی وزارت رفاه به این گروه‌های کم‌برخوردار سرویس‌های حمایتی حداقلی را ارائه می‌کنند و خانواده‌ها نیز حمایت خوبی را برای سالمندان ایجاد می‌کنند؛ اما ما اکنون با سریع‌ترین رشد جمعیت سالمندی در جهان در حال حرکت هستیم که ویژگی این سالمندان نیز در حال تغییر است.

علامه ادامه داد: باتوجه به این حجم از افزایش جمعیت سالمندی، دیگر نمی‌توان به صورت موضوعی به موارد حمایتی پرداخت؛ زمانی که گروه سالمندی سهم زیادی از جمعیت را پیدا می‌کند، ویژگی‌های خاص این گروه سنی در جامعه نمایان می‌شود و خود را نشان می‌دهد و از سوی دیگر از نظر ترتیبات زندگی و ویژگی‌های جمعیتی هم مشخصات سالمندان در آینده تغییر می‌کند. ایجاد زیرساخت‌ها برای مدیریت کردن این حجم از سالمندان با آن ویژگی‌های خاص به حداقل 10 سال کار روی زیرساخت‌های کشور نیاز دارد.

در حال حاضر تنها 0.2 درصد سالمندان در مراکز نگهداری زندگی می‌کنند

لزوم افزایش ظرفیت مراکز نگهداری با توجه به افزایش سالمندان دهه‌های آتی 

وی معتقد است که در حال حاضر تنها 0.2 درصد سالمندان در مراکز نگهداری زندگی می‌کنند و اگر ما تعداد سالمندان تنها و آسیب‌پذیرمان به ده‌ها برابر این رقم در 20 سال آینده برسد، آیا نباید ظرفیت نگهداری سالمندان را افزایش دهیم؟ از سوی دیگر نسبت تکفل اقتصادی افزایش پیدا می‌کند و بار اقتصادی افراد بازنشسته و سالمند به اقتصاد کشور زیاد می‌شود؛ باتوجه به اینکه پنجره جمعیتی باز قبل از سال 1425 بسته می‌شود، آیا از اکنون نباید صنعت بیمه را برای مواجهه با این میزان از سالمندان آماده کنیم؟. بنابراین منکر مشکلات سالمندی فعلی نیستم.

علامه تصریح کرد: به غیر از حدود سه دستگاه که ساختار اختصاصی سالمندی دارند، در دستگاه‌های اجرایی کشور هیچگونه ساختار کارآمد و اختصاصی برای خدمات‌دهی به سالمندان وجود ندارد و این موارد از ضعف‌های فعلی است. اما آنچه موجب نگرانی است عدم توجه به اصلاح زیرساخت‌ها و آمادگی تدریجی کشور و بسترسازی مناسب اقتصادی، بیمه‌ای، حوزه سلامت و اجتماعی و حوزه ارتباطات برای مواجهه با سونامی سالمندی جمعیتی ایران در دو آینده است.

پیشنهادی به دولت آینده برای برقراری بیمه مراقبت طولانی مدت و توانبخشی سالمندان 

رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان درباره سیاست‌گذاری‌هایی که دولت آینده باید در حوزه سالمندی درنظر بگیرد، گفت: در راس سیاست‌گذاری‌ها، بحث بیمه مراقبت طولانی مدت مطرح است که باید راه‌اندازی شود. در حال حاضر حدود 83 درصد از سالمندان سالم، 5 درصد دچار بیماری شدید و 12 درصد دچار بیماری‌های مزمن هستند؛ در مجموع حدود 20 درصد از سالمندان در طول دوران سالمندی خود به مراقبت احتیاج دارند. یکی از کارهایی که در این زمینه در دنیا انجام می‌شود، برقراری بیمه مراقبت طولانی مدت از سالمندان است؛ یعنی هر فرد شاغلی، طی دوران اشتغال و کار که برای او بیمه رد می‌شود، از او بیمه مراقبت هم کم شود تا در دوران سالمندی شرکت‌های بیمه بتوانند به آن دسته از سالمندانی که به مراقبت احتیاج پیدا می‌کنند سرویس‌های مراقبت ارائه دهند.

وی گفت: موضوع دیگر پوشش بیمه‌ای برای خدمات درمانی و توانبخشی در منزل است. باتوجه به مشکلات رفت و آمدی سالمندان در مراجعه به مراکز درمانی، از لحاظ گوناگون برای اقتصاد کشور به صرفه است که سالمندان خدمات درمانی و توانبخشی‌شان را در منزل دریافت کنند. بنابراین اینکه برای سالمندان پوشش بیمه‌های تکمیلی به وجود آید تا این بیمه‌ها سرویس‌های توانبخشی در منزل را پوشش دهند از نکات مهمی است که باید به آن توجه شود.

رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان در ادامه به تغییرات تکنولوژی اشاره کرد و افزود: امروز شبکه‌های اجتماعی و مجازی در آگاهی‌بخشی، اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی، مقوله خودمراقبتی و سواد سلامت و سالمندی نقش فعال و موثری را ایفا می‌کنند. سالمندان نیازمند این هستند که اپلیکیشن‌های متناسب با ویژگی‌های شناختی سالمندان برایشان ایجاد شود. لذا نرم‌افزارهای کاربردی دوستدار سالمند به وجود آوریم تا سالمندان از نظر آیتم‌های متناسب با قوه شناختی و بحث‌های مربوط به شروع سالمندی بتوانند از آن استفاده کنند. لازم است این اپلیکیشن‌ها از نظر فونت و صدا متناسب با ویژگی‌های سالمندان باشد.

وی در ادامه به موضوع خانه‌های هوشمند اشاره کرد و گفت: همچنین باتوجه به پیشرفت تکنولوژی و استفاده از هوش مصنوعی در آنلاین‌سنترهایی که می‌توانند وضعیت سالمند را از نظر میزان فعالیت، تغییرات علائم حیاتی و وزنی و پیشگیری از سقوط و امداد و کمک‌رسانی در مواقع اضطراری مدیریت کنند، لازم است که در این حوزه نیز به سالمندان سرویس‌های خوبی ارائه شود.

علامه در ادامه به سهم رسانه‌ها، مطبوعات و صدا و سیما در حوزه سالمندی اشاره و تاکید کرد: تاکنون هیچ برنامه اختصاصی برای سالمندان نداشته‌ایم. باتوجه به ویژگی‌های خاصی که سالمندان دارند، اما صدا و سیما هیچ برنامه اختصاصی متناسب‌سازی شده‌ای برای سالمندان ندارد، لذا حوزه فرهنگ و رسانه نیز باید به موضوع سالمندی ورود کند.

رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان یکی دیگر از مواردی که باید در دولت آینده به آن پرداخته شود را تامین منابع مالی پایدار برای اجرایی‌سازی سند ملی سالمندان عنوان کرد و افزود: امسال برای اولین بار برای اجرای سند ملی سالمندان بودجه قابل قبولی در نظر گرفته شده و ما نحوه عملیاتی شدن سند را در دستگاه‌های اجرایی در سال 1400 جلو می‌بریم تا در سال 1401 برای اولین بار دستگاه‌های اجرایی برنامه اختصاصی مبتنی بر سند ملی سالمندان را داشته باشند. لازم است سازمان برنامه و بودجه با همکاری کمیسیون تلفیق مجلس برای برنامه‌های سالمندی که از سال 1401 آغاز می‌شود فکری برای منابع مالی پایدار و متناسب داشته باشد.

لایجه جامع حقوقی سالمندان به تصویب مجلس برسد

علامه یکی دیگر از مواردی که باید مورد پیگیری قرار گیرد را لایحه جامع حقوقی سالمندان دانست و گفت: سالمندان گروه خاصی هستند و هرچه سنشان بالا برود آسیب‌پذیری‌هایی برایشان ایجاد می‌شود؛ باید برای حمایت حقوقی و قانونی از سالمندان لایجه جامع حقوقی سالمندان به تصویب مجلس برسد. ما این لایحه را تا پایان تابستان آماده خواهیم کرد. فاز اول آن انجام شده و پیش‌نویس متن آن را می‌نویسیم تا در قالب لایحه به مجلس ارسال شود.

وی تاکید کرد: لازم است کمیسیون‌های مختلف مجلس از برنامه‌های سالمندی حمایت کنند. همچنین لازم است که سند ملی سالمندان علاوه بر رسمیت برنامه‌ای، رسمیت قانونی هم پیدا کند. لذا درخواست داریم که دولت آینده در برنامه هفتم توسعه با همکاری مجلس شورای اسلامی به بازآرایی ساختاری و سیاستگذاری در عرصه سالمندی اقدام کند و شورای ملی سالمندان را با حضور رئیس جمهور یا معاون اول رئیس جمهور به ثمردهی بهتر و بیشتر نزدیک کنند.

نیازمند تاسیس سازمان ملی سالمندانیم 

علامه در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه سند ملی سالمندان باید به الزام قانونی و حقوقی دستگاه‌های اجرایی کشور تبدیل شود، اظهار کرد: مواجهه منطقی با موج پرشتاب سالمندی نیازمند تأسیس سازمان ملی سالمندان است تا نقش هماهنگ‌کننده امور بین بخشی و اجرای امور فرابخشی حوزه سالمندی را انجام دهد.

رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان با اشاره به اینکه برای تحقق اهداف گام دوم انقلاب در امور خانواده و مسائل اجتماعی نیاز مبرم به تجمیع نهادهای مرتبط و تأسیس وزارتخانه خانواده، جمعیت و امور رفاهی و اجتماعی داریم، افزود: سازمان ملی سالمندان باید ذیل مستقیم چنین وزارتخانه‌ای قرار بگیرد.

وی با اشاره به اینکه سالمندان از مهمترین حافظان ارزش‌ها، سنن و فرهنگ یک مملکت محسوب می‌شوند که معمولا درصد مشارکت بالاتری در انتخابات، نسبت به سایر گروه‌های سنی دارند؛ گفت: بنابراین کاندیدای ریاست جمهوری باید به نیازها و برنامه‌های سالمندان توجه جدی‌تری داشته باشند. در روزهای باقیمانده سالمندان و انجمن‌های سالمندی، برنامه‌های اختصاصی کاندیداهای ریاست جمهوری را با دقت بیشتری رصد خواهند کرد تا کاندیدای مطلوب و واجد برنامه در زمینه سالمندان را انتخاب کنند. البته علاوه بر سالمندان، انبوه جمعیت میانسالان کشور هم دغدغه توجه به زیرساخت های مواجهه با سونامی سالمندی را دارند و برای میانسالان هم برنامه سالمندی کاندیداهای ریاست‌جمهوری از اهمیت بالایی برخوردار است.