بررسی نقش سیلاب‌ها در حل بحران آب

طبق آمار مدیر دفتر بهره‌برداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران، سیلاب‌های اخیر حدود 9.5 میلیون متر مکعب به ذخایر آبی استان تهران اضافه کرده است این در حالی است که سخنگوی صنعت آب گفته است سیلاب‌های اخیر و افزایش ذخایر سد‌ها نشان‌دهنده رفع ضرورت صرفه‌جویی و مدیریت مصرف آب نیست و 54 درصد ظرفیت مخازن سد‌های کشور خالی است.

یک کارشناس محیط زیست گفت: یکی از راهکار‌هایی که توسط برخی از کارشناسان مطرح می‌شود اجرای طرح‌های آبخیزداری است؛ طرح‌های سازه‌ای آبخیزداری (گابیون، سازه‌های ملات سنگی و خشکه چینی) به منظور تاثیرگذاری در رفتار هیدرولوژیکی حوضه آبریز و آرام سازی حوضه در قبال بارش ورودی و مدیریت وضعیت هیدرولیکی رودخانه و سیلاب دشت در پایین دست انجام می‌شود.

رضوانی گفت: نکته حائز اهمیت در این پروژه‌های عمرانی آبخیزداری باتوجه به موقعیت حوضه آبریز و ویژگی‌های آن، اینجاست که این سازه‌ها بعد از مدتی از رسوبات انباشته شده و نیاز به تخلیه رسوب دارند، عملاً کارکرد مهم این سازه‌ها در ایجاد تاخیر حجم ورودی سیلاب به پایین دست است و تا زمانی در کنترل سیلاب کارایی دارند که از رسوبات پُر نشده باشند.

او ادامه داد: نگاه تک بُعدی به مسئله سیل و طرح راهکار‌های مدیریت فیزیکی سیلاب (مثل طرح‌های عمرانی آبخیزداری) نه تنها منجر به مواجه درست با مسئله سیل در کشور نمی‌شود، بلکه مسئله سیل را به یک مسئله پایدار تبدیل می‌کند برای مثال نقش مدیریت کاربری اراضی، وزن بسیار مهم و جدی در مدیریت سیلاب دارد.

این کارشناس افزود: تغییر کاربری اراضی و تصرفات حریم و بستر رودخانه‌ها وقتی با دوره بازگشت بالاتر سیلاب روبرو می‌شود، می‌تواند خسارت جدی را به همراه داشته باشد؛ تغییر کاربری اراضی به خصوص تصرف حریم و بستر رودخانه در کشور ما ریشه در مباحث اجتماعی و اقتصادی دارد.

رضوانی گفت: مسئله زمین و ارزشمندی آن، همواره فرصتی برای دست درازی به این منابع طبیعی که به عنوان انفال شناخته می‌شوند، ایجاد می‌کند؛ همچنین در خصوص مشارکت مردمی و به خصوص کشاورزان در حوزه آبخیزداری، مشکلات مهمی وجود دارند که منجر به افزایش خطرات سیلاب می‌شوند.

این فعال محیط زیست تصریح کرد: اقدامات به ظاهر ساده از قبیل شخم زمین در جهت شیب که اکثراً در اراضی دیم موضوع رخ می‌دهد، منطقه را مستعد سیلاب می‌کند.

او گفت: مسئله سیل در کشور ما یک مسئله اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاست‌گذاری و فنی و عمرانی است؛ اگر جنس مسئله درست تشخیص داده نشود در مواجه با آن دچار مشکل خواهیم شد و راهکار‌های امروز به معضلات فردا تبدیل خواهند شد. شاید به جرئت بتوان گفت آنچه که بعد از سیلاب 1953 میلادی هلند به عنوان راهکار مطرح شد و تا به همین امروز مشغول مطالعه روی آن هستند، تحلیل نهادی مسئله سیلاب بوده است.

باوجود بارش های سیلابی هنوز هم مشکل کم آبی داریم

رضوانی درباره علت کمبود آب علی‌رغم بروز سیلاب‌ها گفت: در مسئله مدیریت آب در جهان تا سال 1990 میلادی یک الگوی فکری غالب تحت عنوان ماموریت هیدرولیکی (مدیریت فیزیکی و سازه‌ای آب) وجود داشت، اما بعد از آن و در 30 سال اخیر در جهان اتفاقات جدی در زمینه مدیریت آب صورت گرفت.

این کارشناس افزود: آنچه در کشور ما هنوز به عنوان مدیریت آب مورد توجه قرار می‌گیرد، نگاه ابزار محور برای مدیریت آب است.

این فعال محیط زیست ادامه داد: دکتر فرهادی (جامعه شناس) بر این باور است آنچه از دوران امیرکبیر تاکنون به عنوان عقب ماندگی در کشور ما مطرح شده است، استفاده از ابزار‌ها و نداشتن چاه آرتزین تا تراکتور، کمباین و چاه‌های عمیق و نیمه عمیق است، درحالی که آنچه امروزه در کشورمان شاهد هستیم با فراهم شدن این ابزارها نه تنها توسعه اتفاق نیفتاد بلکه بنیاد توسعه هم بر باد رفت و بحران آب، بحران اول جامعه ما قرار گرفت.

رضوانی گفت: آنچه که امروز در حال وقوع در موضوع مدیریت آب در جهان است توجه به ابعاد اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و نهادی آب است؛ بعد از وقوع سیل 1953 هلند در کنار توجه به ابعاد تکنیکال و عمرانی برای مدیریت سیلاب، به ابعاد میان رشته‌ای این موضوع هم توجه شد.

او افزود: هلند در آن بازه زمانی سعی کرد به سئوال متولی سیلاب کدام نهاد باید باشد پاسخ دهد؛ سوال‌هایی از این قبیل در کشور ما وجود دارد که هنوز پاسخ داده نشده است. حدود 10 سال است در کشورمان این پرسش مطرح است که آیا باید سازمان محیط زیست و جنگل و مراتع و آبخیزداری ادغام شوند یا خیر؛ چند سالی است که عده‌ای طرح می‌کنند قرار است دولت طرح جامع آبخیزداری را تقدیم مجلس کند همه این موارد نشان می‌دهد هنوز مسئله و جنس مسئله تشخیص داده نشده و مستقیماً سراغ راهکار می‌رویم.

این کارشناس گفت: عده‌ای راهکارِ نجات آبخوان و مدیریت سیل را آبخیزداری می‌دانند، عده‌ای سدسازی و عده‌ای دیگر برای حل مشکلات تامین آب راهکار را شیرین سازی آب دریا و چاه ژرف می‌دانند، برخی دیگر توجه به دانش بومی و احیای قنات را از ضروریات می‌دانند.

رضوانی تصریح کرد: ابتدا باید جنس مسئله با توجه به آن مورد خاص تشخیص داده شود و بعد باتوجه به ابعاد مسئله آن را حل کنیم در غیر این‌صورت دچار پدیده‌ای به اسم مسئله در مسئله خواهیم شد ودائم در سردرگمی به سر خواهیم برد و مشکلات سیل، تامین آب و سایر مشکلات حل نخواهد شد.

او یادآوری کرد: ایران در بحث مدیریت آب کشور غنی است و از دانش بومی بسیار خوبی برخوردار است؛ توجه به این دانش بومی و ابتکارات محلی، نه تنها عقبگرد محسوب نمی‌شود بلکه می‌تواند پلی برای پیشرفت پایدار در کشورمان هم باشد.

این کارشناس درباره مهار سیلاب در سازه‌های آبی شوشتر گفت: سازه‌های آبی شوشتر، قنات قصبه گناباد وسایر موارد از این نوع دانش بومی هستند که گذشتگان ما به عنوان ابزاری برای مدیریت آب از آن استفاده می‌کردند.

به گفته رضوانی، آنچه در تحلیل مدیریت آب در گذشته وجود داشته، نباید فقط ما را به جنبه ابزاری مدیریت آب رهنمود کند. آنچه از گذشته باقی مانده نیاز به مطالعه بیشتر دارد و فقط خلاصه در سازه‌های آبی نخواهد بود. به طور مثال آبیاری هفت پی آشتیان یک نظام سنتی تخصیص آب بین کشاورزان بود که مانع از ایجاد مناقشه بر سر کمبود آب و رقابت بین آببران شده است.

سخنگوی صنعت آب پیش‌تر اعلام کرده بود سیلاب‌های مردادماه در مجموع 7 میلیارد مترمکعب آب تولید کرد که از این رقم، 350 میلیون مترمکعب در سد‌ها ذخیره شد و 220 میلیون مترمکعب توسط تغذیه مصنوعی، در راستای احیای منابع‌آبی زیرزمینی هدایت شد.