بهترین آثار برای شناسایی تهران قدیم، مربوط به مرحوم شهری است

استاد دانشگاه تهران گفت: مرحوم جعفر شهری در قلمرو شناسایی دار الخلافه، جامعه و روانشناسی اجتماعی مردم تهران و شناسایی تهران قدیم بهترین آثار را برای ما به ارمغان گذاشته است؛

به گزارش خبرگزاری مهر، به کوشش انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و به مناسبت هفته بزرگداشت روز «تهران» مراسم بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی استاد «جعفر شهری باف» نویسنده و پژوهشگر تاریخ اجتماعی تهران را در فضای مجازی شد.

در این برنامه که روز گذشته، دوشنبه نوزدهم مهرماه 1400 برگزار شد، حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، حسن انوری عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نصرالله حدادی تهران شناس، حسین ایمانی جاجرمی دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و کامران صفامنش پژوهشگر تاریخ معماری و شهرسازی سخنرانی کردند.

حسن بلخاری در ابتدای این برنامه گفت: این دویست و هفتمین برنامه بزرگداشت، تجلیل و تکریم مفاخر ایران است که در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران برگزار می شود؛ مراسم بزرگداشت مرحوم جعفر شهری باف که بدون استثنا یکی از برترین تهران پژوهان کشور اند. برگزاری این مراسم با هفته و روز تهران نیز مصادف شده است و به همین دلیل، در این ایام مرحوم جعفر شهری به عنوان یکی از مفاخر برگزیده شده اند تا در این مراسم ما مورد تجلیل و تکریم قرار بگیرند.

وی افزود: این استاد فقید در آثارشان، چهره تابناکی از تهران قدیم را برای ایرانیان به یادگار گذاشتند و درحقیقت فعالیت ایشان در عرصه تهران پژوهی، سبب توجه جدی به تهران که قطعا مهم ترین شهر ایران از لحاظ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است، شده است.

استاد دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود درباره وجه تسمیه «تهران» گفت: تکثر آراء درباب وجه تسمیه تهران، بیانگر این است که هنوز یک رای غالب و مسلطی که بتواند این نام را شرح بدهد، وجود ندارد. ولی اینکه «تهران» روز چهاردهم مهر را در تقویم ملی ما ایرانیان به خود اختصاص داده، این امر به چهارده مهر 1286 شمسی باز میگردد که در اولین دوره مجلس شورای ملی که پس از مشروطیت تشکیل شد و نخستین مجلس شورا در ایران بود؛ در این روز از تهران به عنوان «دارالخلافه» نام برده اند که مبنای پایتخت شدن آن نیز هست. بنابراین انتخاب روز چهاردهم مهر به عنوان روز تهران باز می گردد به نخستین باری که این شهر در قوانین یا در متون رسمی ایران به عنوان دارالخلافه یا پایتخت نامیده شده است. البته در سال 1395 شمسی نیز رسما این روز به پیشنهاد شورای اسلامی وارد تقویم ملی ما شد.

او ادامه داد: ما در هفته تهران به سر می بریم و انتخاب مرحوم جعفرشهری به عنوان یکی از مفاخر کشور و انتشار کتابی در باب زندگی و آثار ایشان و همچنین سخنرانی استادان عزیز دربرنامه انجمن، به مناسبت هفته و روز تهران است.

استاد دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود گفت: جامعه شناسی دانش مسلط نیمه دوم قرن بیستم در اروپا و غرب بود و به نحوی جای فلسفه را نیز گرفت. در این علم که مهم ترین دغدغه اش شناسایی یک جامعه به عنوان کل واحد است و مورد توجه و اقبال متفکران زیادی در غرب و شرق عالم قرار دارد؛ دو رویکرد برجسته را داریم: یکی رویکرد بازتاب و دیگری رویکرد شکل دهی. اولین رویکردی که در جامعه شناسی در نسبت میان هنر، رسانه و جامعه شناسی و جامعه به شدت مورد توجه قرار می گیرد این است که رسانه ها بازتاب خلقیات و تمامی جزئیات و کلیاتی اند که در یک جامعه می گذرد. جامعه شناس در این راستا، مطالعات میدانی را به کار می گیرد و تصویر کامل را از برای جامعه شناسی بسیار دقیق آن جامعه که می تواند مهم ترین ابزار برای حکومت و دولتمردان برای برنامه ریزی باشد را، ارائه می دهد. رویکرد بازتاب در حوزه بررسی رسانه، به نحوی هنر و رسانه را آیینه ای می داند برای ارائه کردن و نشان دادن آنچه که در روی پوست و زیرپوست جامعه درجریان است و ما حقیقتا علم و دانشی مهم تر از جامعه شناسی و در میان رویکردها، رویکردی مهم تر از رویکرد و تئوری بازتاب نداریم.

بلخاری ادامه داد: یکی از مهم ترین و بنیادی ترین رسانه های بشر در تمام ادوار تاریخی به ویژه از زمانی که مسئله کتابت به وجود آمد، کتاب است. شاید کتاب مهم ترین رسانه ای باشد که در تمامی جوامع و ادوار بشری وجود داشته است. مرحوم «شهری» در قلمرو شناسایی دار الخلافه، جامعه و روانشناسی اجتماعی مردم تهران، و در شناسایی تهران قدیم بهترین آثار را برای ما به ارمغان گذاشته است؛ یعنی با استفاده از رسانه بسیار قدرتمند و نیرومندی چون کتاب و بربنیاد رویکردهایی مثل رویکرد بازتاب؛ مبتنی بر عمیق و ژرف ترین تحقیقات میدانی که برجسته ترین متد تحقیقی در جامعه شناسی است؛ این کتاب ها را تألیف و منتشر کرده اند.

اوافزود: مرحوم «شهری» چنان تصویری از تهران قدیم ارائه کرده اند که گویی در تمامی آنچه که روایت کرده‌اند خود حضور بین دارد، وی اخلاقیات و خلق و خوی مردم و فرهنگی که در میان آنها بوده را کاملا آشکار کرده است و این مهم به نحوی اشاره به تحقیقاتی عمیق و میدانی ایشان دارد.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی درادامه گفت: از جمله مهمترین آثار مرحوم جعفر شهری در حوزه تهران شناسی و تهران پژوهشی کتاب «تهران قدیم» است و دیگری هم «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم»؛ البته آثارشان فقط در حوزه تهران پژوهی نیست. مثلا اثری عمیق در رابطه با حضرت امیرالمومنین (ع) دارند که بیان دقیق معارف حضرت و به نوعی تاریخ زندگی ایشان نیز به شمار می رود. همچنین سه گانه ای در حوزه رمان دارند و سفرنامه هایی را هم نوشته اند؛ از جمله سفری که به مکه و فرنگ داشته اند.

او تأکید کرد: قلم مرحوم شهری در این آثار از یک سو بیانگر ایمان بی نظیر ایشان نسبت به معصومین (ع) و پیامبر خدا (ص) است و از سوی دیگر تصویر زیبایی از خانه کعبه و خلوت با حضرت حق را ارائه می دهند؛ البته انتقادهایی هم به امور بی قاعده در آیین های مذهبی دارند.

بلخاری افزود: یکی از نکات بسیار مهم آثار مرحوم شهری علاوه بر روان بودن و جذابیت فوق العاده متن و قلم، نکاتی است که درباره فلسفه نگارش این آثار در مقدمه این کتاب ها به رشته تحریر درآورده اند. به عنوان نمونه درمقدمه کتاب «تاریخ اجتماعی تهران»، نامه ای از امام علی (ع) در نهج البلاغه را آورده اند که نشانگر ارادتی است که به حضرت داشته اند تا مبنایی برای فلسفه تاریخ نگاری ایشان باشد.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان تأکید کرد: انتشار این نامه شریف در آغاز کتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم توسط استاد جعفر شهری، هم بیان فلسفه تاریخ و هم بیانگر تحقیق، تأمل و پژوهش ایشان در حوزه تاریخ است.

اهمیت کتاب تهران قدیم

در ادامه این برنامه، حسن انوری طی سخنان کوتاهی گفت: مرحوم جعفرشهری از جهت اطلاع درباره اصطلاحات زبان تهرانی و هم اطلاع درباره آنچه که زندگی اجتماعی تهران نامیده می شود تبحری فوق العاده داشت. ایشان چند جلد کتاب درباره تهران نوشته اند؛ از جمله کتاب «تهران قدیم» که از بهترین کتاب هایی است که درباره تهران دوره قاجاریه نوشته شده است؛ البته ایشان به زبان «تهرانی» هم احاطه فوق العاده ای داشتند.

اوافزود: بنده وقتی مشغول تدوین «فرهنگ سخن» بودم از ایشان دعوت کردم که هفته ای یک روز مشکلات لغوی ما را درباره اصطلاحات تهرانی حل کنند. ایشان قبول کردند و با کمال میل هفته ای یک روز به دفتر من می آمدند و اشکالات را رفع می کردند.

انوری تأکید کرد: مرحوم «شهری» حافظه بسیار قوی ای داشت و به آنچه که در کتاب هایش نوشته بود، تسلط کامل داشت. یک روز یک اصطلاح مرحوم جمال زاده را از او پرسیدم. بلافاصله گفت که من این اصطلاح را به کار نبرده ام... خدایش او را رحمت کناد و امیدوارم همیشه یادش زنده بماند.

«شهری» زاده رنج بود

در ادامه این نشست نصرالله حدادی به ایراد سخن پرداخت و گفت: اگر آثار استاد جعفر شهری در حوزه تاریخ اجتماعی شهر تهران نبود، قطعا حلقه مفقوده ای در تاریخ ما پیدا می شد. به یقین آثار مرحوم شهری دارای فراز و فرود است. فراز از این نظر که در کتاب تهران در قرن سیزدهم، بیش از 110 شغل مستقیم و 1100 شغل غیرمستقیم را توضیح داده است. این بسیار مهم است که شما همه مشاغل را با همه زوایا در برابر خواننده بگذارید. نکته جالب اینجاست که اکثراین مشاغل را خود مرحوم «شهری» تجربه کرده بود.

اوافزود: سه‌گانه زندگی‌نامه او شکر تلخ، گزنه و قلم سرنوشت - از سویی روایت فراز و نشیب زندگی اوست و از سوی دیگر آینه تمام‌نمای تاریخ اجتماعی سه دهه 1320-1290 شمسی تهران. او چنان در «شکر تلخ»، دو سال مشمشه و قحطی دمپختکی را که مقارن با جنگ جهانی اول 1296-1295 است - را ترسیم می‌کند که براساس آن به خوبی می‌توانیم به ادبار و نکبت حکومت قاجار پی ببریم.

حدادی درادامه گفت: زمانی که با آن مرحوم آشنا شدم از ایشان پرسیدم سال مشمشه یعنی چه؟ اشاره کردند و گفتند که به معنی بیماری آنفولانزا ست که مقارن با سالهای 1295 و 1296 شمسی و جنگ جهانی اول و قحطی و خشکسالی بر ایران عارض شده بود.

او افزود: یک روز با هم از مسیرخیابان انقلاب می گذشتیم. در چهار ولیعصر (عج) لحظه ای توقف کرد و به زمین نگاه کرد. من ایشان را «آقا» صدا می کردم؛ گفتم «آقا» اتفاقی افتاده است. گفت اگر سینه این زمین را بشکافند و 10 الی 15 متر زیر زمین بروند به اسکلت های زیادی برخورد می کنند؛ تعجب کردم. پرسیدم برای چه؟ گفت: وقتی قحطی «دمپختکی» و «مشمشه» آمد دسته دسته مردم تهران به علت گرسنگی و بیماری از دنیا می رفتند و آرامستان های سطح تهران دیگر جا نداشت و مردم برای اینکه خودشان دچار بیماری نشوند، اموات را در گاری های دستی می گذاشتند و در داخل خندق های شمالی تهران رها می کردند. این یک بخش از تاریخ تهران است که فردی که خودش شاهد و ناظر ماجرا بوده، آن را روایت می کند.

حدادی در ادامه گفت: جعفر شهری در شکر تلخ، سرگذشت تلخ زندگی خود، پدر و مادر و برادرش را نقل و سیری را بیان می کند که بر اساس آن با مشاغل مختلف و حرفه هایی که یاد گرفته بود دست و پنجه نرم کرده بود و در طبقات مختلف و زیرین جامعه به کار و فعالیت پرداخته بود.

او تأکید کرد: لایه های زیرین جامعه همیشه خودشان زاینده و مولد اند و زبانشان زایش دارد و عقیم نیستند. به همین خاطر وقتی در آثار مرحوم شهری جست و جو می کنید به یک امر مهمی پی می برید؛ اینکه ضرب المثل ها، کنایه ها، استعاره ها و چیزهایی از این دست را به فراوانی می توانید دراین آثار پیدا کنید. چیزی که در ادبیات ما در میان تمامی آثار بزرگان شعر و ادب فارسی از سعدی تا فردوسی و حافظ وخیام تا برسد به روزگار ما یعنی با استاد ملک الشعرا و استاد شهریار نیز وجود دارد.

حدادی افزود: جعفر شهری، زاده رنج بود و چون به تقدیر اعتقاد داشت، هیچ‌گونه اختیاری را برای بشر قائل نبود و تماما زندگی را در جبر می‌دانست و در برابر تمامی حوادث، تسلیم محض بود، اما لحظه‌ای از کوشش و تلاش دست برنمی‌داشت. او مبدع و مبتکر بود و گاه کارهایی می‌کرد که باعث تعجب می‌شد.

او در پایان تأکید کرد: همواره این سوال برایم مطرح است؛ اگر جعفر شهری درباره طهران نمی‌نوشت، آیا کسی بود که همانند او بتواند این همه گنجینه از فرهنگ عامه و زندگی مردم را از خود باقی گذارد؟ من که از سال 1362 تا واپسین لحظه حیات او، همراهش بودم به ضرس قاطع می‌گویم نه! آنچه که او درباره شغل و کار نوشته، اکثریت قریب به اتفاق آن را خود تجربه نموده بود و مواردی که با ذات او مغایرت داشت، همسرش مددکار او شده بود و تمام زوایای آن شغل و کار را به او آموخته بود. شهری قبل و بعد ندارد و یگانه‌ای بود با تمام نقاط قوت و ضعفی که می‌توان در نوشته‌های او یافت، ولی به ضرس قاطع می‌گویم: شهری اگر نبود و نمی‌نوشت، ما از تهران، اطلاعات زیادی نداشتیم.

«شهر پژوهی» خارج از دانشگاه

چهارمین سخنران این نشست حسین ایمانی جاجرمی بود. او در ابتدا گفت: جعفر شهری را می‌توان شهرپژوهی خارج از دانشگاه نامید که بدون دلمشغولی‌های معمول کارهای پژوهشی همچون تعریف مساله، روش شناسی، مدل نظری، روایی و اعتبار داده ها و بالاخره منابع و ارجاع دهی به آن ها، شرح شخصی خود را از شهر تهران می دهد؛ از پایتخت در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی و جزئیات زندگی آن در دوره ای خاص از تاریخ که بیشتر مصادف با کودکی و نوجوانی نویسنده است.

اوافزود: او را می توان صاحب ذهنی آرشیو گونه دانست که همچون مشاهده گری مستقیم و تیزبین حوزه کارش را زندگی روزمره آدم های معمولی، داستان ها، باورها و مکان های نیست و فراموش شده طهران انتخاب کرده است. او به سبب زیست در میان توده مردم و آشنایی با آداب و رسوم و زبان عامیانه مردم توانست در نوشته های خود «با زبانی صریح و طنز آمیز، پستی های اجتماعی و اخلاقی را به تصویر» کشیده و نقد کند. همین بالندگی در میان توده و جماعت عام به او دیدی یکتا نسبت به شهر تهران بخشیده است که در کمتر نویسنده و پژوهشگری می توان آن را دید.

استاد دانشگاه تهران تأکید کرد: «شهری» در کنار مجموعه پنج جلدی طهران قدیم، شش جلد کتاب دیگر هم با نام «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» نوشته که هر دوی این مجموعه ها را مستقل از هم می داند با این حال آن دو مجموعه را «در عین انفکاک مکمل هم» معرفی می کند که چون به هم پیوسته شوند در مباحت تهران بدل به دایره المعارفی کامل می شوند.

اواضافه کرد: شهری همواره به دنبال نوشتن در باره تهران و ابعاد گوناگون زندگی اجتماعی آن است. در پیشگفتار کتاب قند و نمک می نویسد که «پس از اتمام و چاپ کتاب شش جلدی تهران در قرن سیزدهم هنوز به نظرم می رسید چیزی از تهران بجا مانده که نیامده است و نمی دانستم چه باید باشد، اگر چه دیگر کتاب هایم مانند طهران قدیم، شکر تلخ، گزنه و غیر این ها می توانستند مکمل آن باشند». همین دغدغه است که سبب می شود در سفری به انگلستان برای دیدن پسر، عروس و نوه، به جای دیدار و استراحت و تمدد اعصاب، با دیدن علاقه عروس انگلیسی خود به ضرب المثل های ایرانی، کتاب قند و نمک را با موضوع ضرب المثل های تهرانی به زبان محاوره به رشته تحریر درآورد.

جاجرمی در پایان گفت: در مجموع می توان «شهری» را همچون پرسه زن یا فلانری در طهران قدیم دید که در متن ماجراها و فضاها حضور دارد و آن چه را دیده، شنیده و تجربه کرده بیان می کند. اطلاعاتی که شهری از خاطرات خود از شهر تهران در کتاب ها گردآورده می تواند به عنوان داده های موجود در پژوهش های تاریخی و گذشته نگر مربوط به شهر تهران مورد بهره برداری محققان و پژوهشگران علاقمند قرار گیرد. اهمیت جعفر شهری در حوزه مطالعات شهری بسیار است و قدر کارهای او با گذشت زمان بیشتر شناخته خواهد شد.

شناسنده دقیق «شهر»

در پایان این برنامه، کامران صفامنش طی سخنانی گفت: از اقدام انجمن مفاخر برای بزرگداشت مرحوم «شهری» تقدیر و تشکر می کنم، چراکه این بزرگداشت بسیار نیکو و به موقع است. زمانی که من حدود پنج دهه پیش شروع به کار درباره تهران کردم، مرحوم شهری، مقبول بزرگان و اساتید نبود و بیشتر مورد انتقاد بود؛ یعنی از نحوه موضوعاتی که به آن می پرداخت و مطالبی که در واقع موضوع کار ایشان بود، همیشه مورد بحث قرار می گرفت؛ کسی به درستی دقت نمی کرد که ماهیت فعالیت های ایشان چیست.

او ادامه داد: آثار مرحوم شهری از جمله، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم و تاریخ تهران قدیم، دو کتاب مفصلی اند که برای من ظرف بسیار با ارزشی برای کار درباره تهران به شمار می روند. اطمینان دارم که برای اصلاح بسیاری از اشتباهات رایج درباره تهران و مکان های آن، هنوز هم می شود از کار ایشان بهره گرفت. زمانی که ایشان این کار تحقیقی را انجام می داد و البته دیگر بزرگانی که به تهران توجه داشتند؛ کسی خارج از ظرف زمان به شهر نگاه نمی کرد؛ یعنی کسی که تاریخ شهر را بنویسد و گذشته را بفهمد و آینده را بشناسد و بعد تاریخ اجتماعی شهر را بنویسد.

صفا منش افزود: مرحوم شهری چون در تهران به دنیا آمده بود؛ خودش ظرفی برای پر کردن به نسل های بعدی تحویل داد؛ چه در تاریخ اجتماعی تهران چه در تهران قدیم. شناخت دقیق «شهر» باعث شده بود که ایشان بتواند نگاهی نقادانه و گاهی نگاهی تند نسبت به «شهر» داشته باشد. او این کار را در دوره انتقال انجام داد؛ به دلیل فهم و تجربه زیسته ای که داشت.

او درباره ویژه گی های جعفر شهری نیز گفت: دقت، ریزبینی، پرداختن به جزئیات، حافظه تصویری، به کار بردن اصطلاحات و حفظ لغات، توجه ویژه به مکان ها و آدم ها، شغل ها و حرفه ها و توصیف فضاها و مکان های شهری با مسائل و ساختار آنها بدون اینکه فرمت معین و ثابتی در مورد همه اینها مطرح باشد؛ از جمله ویژه گی های علمی و پژوهشی آن مرحوم بود. بنابر این از دوچرخه مرکب شیطان تا فعالیت مصالح فروشی ها و فتیله باف ها و... در کتاب های او ثبت شده اند؛ چون او نویسنده است و دست به قلم دارد؛ ثبت و ضبط می کند و مطالب را بدون ارجاع مطرح می کند.

او تصریح کرد: جعفر شهری هم داستان نویس و هم سفرنویس است اما مثل نویسندگان و مورخان خارجی به ایران و تهران نگاه نمی کند. در گذشته همیشه در نگاه فرنگیان، تاریخ ما مملو از توصیف حکام و پادشاهان بود که گاهی با قصه ها و اسطوره ها هم مخلوط می شدند؛ اما جعفر شهری به مثابه یک ایرانی اصیل، به سبک خودش کار می کند.

صفا منش تأکید کرد: بحث شناخت پدیده های تاریخی و تاریخ اجتماعی بسیار مهم است. تاریخ اجتماعی شهر مقوله ای است که امیدوارم در تهران به آرامی، شکل مناسب تری به خود بگیرد؛ چه از راه آکادمیک و مستند محور و چه براساس آثار رسمی و تاریخ شفاهی و پژوهش برمبنای مشاهدات؛ یعنی همان کار مهمی که جعفر شهری در طول چند دهه از عمر با برکت خود به آن اهتمام و توجه داشت.