بیوتروریسم «کرونا ویروس» از دیدگاه حقوق بین‌الملل

با این وجود، با توسعه فناروی های الکترونیکی و صنعتی روز جهان نیز، ساز و کارهای جنگ های سنتی به کار و زارهای الکترونیکی و بهره مندی از سلاح های هسته ای، شیمیایی و سایبری تغییر یافت و حقوق بین الملل نیز همراه با این تحولات صنعتی و پسامدرنیسم، بتدریج توسعه یافت و ابعاد حقوقی و بین المللی آنرا مورد مطالعه و توجه قرار داد. شیوع گسترده کرونا ویروس و اخیرا، طرح موضوع " بیوتروریسم کرونا ویروس "، از زمره موضوعات حقوقی و بین المللی است که باید آنرا از دیدگاه حقوق بین الملل مورد مطالعه و بررسی قرار داد.

حقوق بین الملل از پیدایی تا پویائی فنآوری های روز جهانی

حقوق بین الملل همگام با تحولات بشری و پیشرفت شایان توجه تکنولوژی نیز شاهد سلاح های نوینی در عرصه روابط دولتها بوده است که به آنها این اجازه را می دهد که با توجه به عدم تکافوی قواعد موجود به منظور اعمال محدودیتها بر انها، حداکثر صدمه اقتصادی، اجتماعی، درمانی را به دشمن وارد سازد. روزگاری؛ جنگ و خسارت با چوب و سنگ چماق و روزگار دیگر با توپ و اسحله و زمانی نیز با سلاح های ویرانگر هسته ای به صورت سنتی و توسط نرم افزارهای سخت در می گرفت، اما این پایان ماجرا نیست! ظاهرا، پس از نگرانی بشر درباره انواع سلاحهای هسته ای، شبمیایی و سایبری با قابلیت کشتار جمعی نوع دیگری از سلاح جنگی تحت عناوین " جنگ سایبری " (Cyber warfare)، " جنگ الکترونیک" (Electronic Warfare) و "جنگ بیولوژیک" (اBiological warfare) و یا " بیوتروریسم" (Bioterrorism) و " سایبرتروریسم" (Cyberbullying) به صورت تروریسم نرم افزاری بوجود آمد و جهان‌را در آستانه تهدید و نگرانی قرارداده است.

از این رو، یکی از مسائل مورد توجه حقوق بین الملل مدرن، پدیده رو به افزایش حملات " بیوتروریسم" (Bioterrorism) سنتی یا مدرن آن است. نباید از یاد برد که امکان جمع آوری اطلاعات و ترتیب دادن حملات بیوتروریسم در حد بزرگ و انجام این حملات بزرگ، ولو توسط " کشورهای کوچک و ضعفیف و گروهای تروربستی "باعث استقبال روزافزون دولتها در یک جنگ نابرابر از آن شده است. اگر قرن حاضر را عصر " مدرنیسم "بیوتروریسم سبز "در زمینه از بین بردن محصولات زارعی و دامی و "بیوتروریسم " آبی در امر تغییر باران زایی ابرها از طریق باروری مصنوعی آنها با اراده بشر و از بین بردن منابع آب کشورها و بیوتروریسم "سفید" از طریق بیماریهای مختلف مانند کرونا به منظور از بین هزاران انسان گرفتار و پزشکان و پرستاران یار و یاور و منجی آنهادر کمترین زمان و سرآمد آنها، بیو تروریسم نامرئی مدرن جنگ افزاری در کنار سخت افزار سنتی بنامیم، به نظر دور از ذهن نباشد. پیچیده ترین ابزار جدیدی که تاکنون از ان برای اهداف تروریستی بهره برده شده است، بیوتروریسم است. برای درک ان ابتدا به " مفهوم یوتروریسم 'و "جنگ بیولوژیک"و پس از آن، سابقه تاریخی استفاده از این سلاح ویرانگر و اشکال مختلف و پیامدهای حقوقی آن خواهیم پرداخت.

مفهوم بیوتروریسم

این روزها، کرونا ویروس و تعداد کشته های آن، اذهان عمومی کشورهای جهان را به خود مشغول کرده است و گسترش کرونا، آنرا را به " تهدیدات فرامرزی" (Cross-border threats) تبدیل کرده است. این تهدید فرامرزی چیست؟ و ابعاد حقوقی و بین المللی آن چه می باشد و جایگاه آن در حقوق بین الملل چگونه است؟

بیوتروریسم بر اساس تعریف پلیس بین الملل در سال 2007 عبارت است؛ " از منتشر کردن عوامل بیولوژیکی یا سمی با هدف کشتن یا آسیب رساندن به انسان‌ها، حیوانات و گیاهان با قصد و نیت قبلی و به منظور وحشت‌آفرینی، تهدید و وادار ساختن یک دولت یا گروهی از مردم به انجام عملی یا برآورده کردن خواستهای سیاسی یا اجتماعی"

حمله بیولوژیک

حمله بیولوژیک (Biological attack) به معنای حمله به نیرو های نظامی با سلاح های بیولوژیک مثل بمب میکروبی با روش های مختلف که در موارد بسیاری هم استفاده شده است، اما در بیوتروریسم حمله با سلاح بیولوژیک دیده نمی شود که می توانند با ریختن یک قطره سم بیولوژیک در چای یک فرد او را ترور بیولوژیک بکنند. حمله بیوتروریسم بسیار خطرناک است، زیرا فرد موردنظر از حمله آگاهی ندارد و کسی متوجه ترور نمی شود. بیوتروریسم معمولا در صلح صورت می گیرد که ممکن است در غذا در هدایا و در خیلی از عطر ها آلودگی را منتقل کنند. کشف و شناسایی یک حمله بیولوژیکی سخت و دشوار به شمار می‌آید.

آثار حمله بیولوژیک

تاثیرات یک حمله بیولوژیکی نوعا به چهار دسته تقسیم می‌شوند.

1- فیزیکی: بروز بیماری

2- روانی: بروز ترس و وحشت

3- اقتصادی: محدودیت سفر و جابه جایی، متوقف شدن فعالیت‌های اقتصادی و کسب و کار

4- زیست محیطی: آسیب دیدن انسان‌ها، حیوانات، گیاهان، آلوده شدن منابع طبیعی مثل منابع آب

سابقه تاریخی بیوتروریسم

عصر قدیم:

قدمت به کارگیری میکروب‌ها علیه انسان‌ها در جنگ‌های مختلف به هزاران سال قبل یعنی، زمانی که بشر حتی، میکروب را نمی‌شناخت، باز می‌گردد. شاید مشهورترین نمونه بیوتروریسم، هنگام محاصره یک شهر به وقوع می‌پیوست که در آن، دشمن جنازه فردی طاعون زده یا حیوانی متعفن را که محل پرورش میکروبهای مختلف بود، روی یک منجنیق گذاشته و آن را به داخل قلعه یا شهر می‌انداخت تا موجب مریضی و مرگ ساکنین شهر یا نظامیان گردد. نمونه مشابه آنرا در حمله اعراب به ایران در فتح طبرستان تاریخی و شکست اسپهبدخورشید، حاکم باستانی طبرستان با آلوده کرده آب شرب چشمه مشرف به غار اسپهبد خورشید (محل استقرار سپاه وی) و کشته شدن سربازان و خانواده او در اثر آن می توان اشاره کرد. شاید مشخص ترین نمونه ترور بیولوژیکی در جنگ جهانی اول به وقوع پیوسته باشد. مدت کوتاهی بعد از آغاز جنگ جهانی اول، آلمان یک کمپین خرابکاری بیولوژیکی در ایالات متحده، روسیه، رومانی و فرانسه راه انداخت. در آن زمان، یک دانشمند آلمانی به نام آنتون دیلگر در یک روستا در آلمان زندگی می‌کرد اما در سال 1915، به منطقه ای در ایالات متحده فرستاده شد که حامل کشت‌هایی از مشمشه (بیماری بدخیم و کشنده حیوانات و چهارپایان) بود. دیلگر، یک آزمایشگاه در خانه‌اش در مریلند به راه انداخت. او با کار روزانه در لنگرگاه‌ها در بالتیمور، اسب‌ها را در حالیکه برای انتقال به انگلستان منتظر بودند، به مشمشه آلوده می‌کرد. وی تحت سوءظن به عنوان یک عامل کشور آلمان قرار گرفت، اما هرگز دستگیر نشد. سرانجام دیلگر به مادرید اسپانیا فرار کرد و براثر اپیدمی آنفلوآنزا در سال 1918 درگذشت.

عصر جدید:

استفاده از بیوتروریسم در معنای امروزی آن به پس از تصویب کنوانسیون منع سلاح‌های بیولوژیکی مصوب 1973 و به طور مشخص، پس از سال 2001 میلادی به ویژه، بیوتروریسم غیردولتی باز می‌گردد. از این رو، بهتر آن است که گفته شود نظر به تحولات گسترده اخیر و پیدایش گونه‌های نوین سلاح‌های بیولوژیکی، «شروع» استفاده از عامل‌های بیولوژیکی را باید مصادف با «شیوع» آن‌ها دانست. پس از جنگ جهانی دوم نیز دنیا وارد مرحله جدیدی به نام جنگ سرد شد. در این مرحله، انگلستان نیز با جدیت سرگرم انجام پروژه‌های متعددی در زمینه سلاح‌های بیولوژیک، اجرای آزمایش پخش اسپور آنتراکس به وسیله بمب‌های انفجاری در جزیره غیرمسکونی گرینارد در غرب اسکاتلند بود و تا سال 2000 میلادی در خاک این جزیره اسپورهای آنتراکس پیدا می‌شد

برنامه‌های بیولوژیک آمریکا نیز از سال 1941 شتاب گرفت. در سال 1943 در پی برنامه‌های آلمان‌ها و ژاپنی‌ها، سردمداران دولت آمریکا با شدت بیشتری به پیگیری این تحقیقات پرداختند. این کشور برنامه‌های خود را در کمپ دتریک که امروزه فورت دتریک نامیده می‌شود، متمرکز کرد. آمریکا آزمایش‌های مخفیانه‌ای بر روی مناطق پرجمعیت با عوامل کم‌خطر یا بی‌خطر مثل باسیلوس گلوبیجی، سراشیا مارسنس و ذرات خنثی انجام می‌داد. در سال 1979، ساکنان شهر سوردلوسک در شوروی سابق، شاهد یک انفجار بزرگ در تاسیسات نظامی شماره 19 ارتش شوروی بودند. چندین روز بعد در بین مردم این شهر تب و مشکلات تنفسی منتشر گردید تا این‌که تعداد مرگ و میر افراد به حدود 40 نفر رسید. دولت شوروی علت مرگ ساکنان شهر را مصرف گوشت آلوده گاو اعلام کرد. در نهایت، تعداد کل تلفات به یکهزار نفر رسید. در سال 1992 رییس‌جمهور وقت روسیه، بوریس یلتسین، در یک کنفرانس مطبوعاتی اعتراف کرد که ارتش سرخ در آن واحد نظامی به صورت مخفیانه یک برنامه گسترده بیولوژیکی انجام می‌داده است.

در بین سال‌های 1980 تا 990، کاربرد سلاح‌های بیوتروریستی به صورت پراکنده بود که از آن‌ها می‌توان به استفاده شوروی از سم مهلک ترایکوتسن تی‌دو (باران زرد) علیه مجاهدین افغانی، استفاده آمریکا از عامل میکروبی تب خوک علیه انقلابیون کوبا، استفاده رژیم اشغالگر قدس از عامل بیولوژیکی علیه دختران خردسال فلسطینی در سال 1982 میلادی نام برد.

مهمترین رویداد بیوتروریسم در هزاره جدید، پخش نامه‌های حاوی اسپور آنتراکس (عامل مولد سیاه زخم) در آمریکا بود: در روز 18 سپتامبر سال 2001 اولین نمونه آنتراکس پوستی به علت نامه پستی حاوی اسپور آنتراکس مشاهده شد که بیمار با مصرف آنتی بیوتیک بهبود یافت. از این زمان تعداد مبتلایان به آنتراکس پوستی افزایش یافت تا این‌که در دوم اکتبر، 2 مورد آنتراکس تنفسی به عنوان اولین نمونه‌های آنتراکس تنفسی سال‌های اخیر آمریکا گزارش شد و در پی آن روبرت استیونس نتوانست در مقابل این بیماری مهلک دوام بیاورد و اولین قربانی بیوتروریسم در هزاره جدید نام گرفت.

انواع بیوتروریسم:

1- بیوتروریسم کشاورزی یا Agro Terrorism

با هدف سلامتی انسان با به خطر انداختن امنیت زنجیره غذایی کشور از طریق کشاورزی موضوع امنیت زنجیره غذایی بسیار گسترده است و شامل سلامت انسان، گیاهان و مزارع، احشام و طیور و... است. به‌طورکلی، هر عاملی که باعث تخریب اکوسیستم‌ها، کاهش تولید محصولات گیاهی و دامی، آلوده شدن محصولات آن‌ها یا پخش و شیوع عوامل بیماری‌زا توسط گیاهان و احشام و محصولات آن‌ها بشود، امنیت زنجیره غذایی جامعه را به خطر انداخته و جزء اقدامات آگروتروریستی (Agro Terrorism) یا تروریسم کشاورزی طبقه‌بندی می‌شوند.

در مورد کشورهایی که غذای اصلی مردم محصول خاصی (مثلا برنج و گندم) است، دشمن می تواند با دستکاری ژنتیکی در گیاهان، محصولات آن گیاهان را عواملی برای ایجاد بیماریها از جمله سرطان، بدخیمی‌های لاعلاج، بیماری‌های ناشناخته نوظهورمانند اوتیسم و آلزایمر و افزایش ناباروری و نازایی کند. در حوزه اثرات منفی این محصولات، از باب نمونه می توان به محصولات مقاوم به علف کش راند آپ اشاره کرد. واضح است که در اثر وجود علف های هرز، کشاورزان مجبور به استفاده از میزان بیشتری سم گلایفویست هستند که این سم با محصول ارتباط مستقیم دارد. با وجود اینکه سم گلایفوسیت توسط سازمان بهداشت جهانی کارسینو ژن (سرطانزا) شناخته شده است، همچنان فروش آن و همچنین بذرهای مقاوم به آن ادامه دارد.

بعنوان نمونه هارپ HAARP که به طور ویژه توسط ایالات متحده در حال برنامه‌ریزی و انجام است یکی از مرموزترین پروژه‌هایی است که تابحال در دنیا انجام گرفته است. هارپ، مخفف High Frequency Active Auroral Research Program است، که پژوهش در مورد لایه یونوسفر و معادن زیرزمینی با استفاده از امواج رادیویی اصلی‌ترین کار این پروژه است. در حال حاضر، سیستم‌های آنتی موجود در آلاسکا بیش از 180 برج آنتی آلومینیومی به ارتفاع 50/23 متر بر روی زمینی به مساحت 23000 متر مربع وجود دارد. مکانیسم آن بدین صورت است که با فرستادن امواجی با فرکانس 1 تا 20 هرتس به لایه یونوسفر، با برگشت این امواج به زمین می‌تواند تا عمق 35 کیلومتری نفوذ کنند که این موجبات برخی حوادث طبیعی را ترتیب می‌دهد. در ماجرای زلزله سیچوان (Sichuan) چین در سال 2008 سی دقیقه قبل از زلزله، واکنش گداختگی آیونوسفیر در آسمان مشاهده می‌شد و در پی آن زلزله هولناک 8 ریش‌تری در آنجا به وقوع پیوست.

2- بیوتروریسم محیط زیستی / اکوسیستم (Environmental Bioterrorism, Ecosystem)

بحث محیط زیست ارتباط مستقیم بر سلامتی جامعه دارد، چرا که هر گونه اثر تخریبی بر محیط زیست؛ اثر زیانبار بر حیات انسانی دارد و هر گونه اختلال در عناصر سازنده زیست بومها به مانند تغییر در جمعیت حشرات و حیوانات یا گیاهان آن منطقه منجر به تهدیدی برای زندگی انسان و سایر موجودات آن محیط خواهد شد. زنبور عسل و GMO؛ در اثر گرده افشانی گیاهان دستکاری شده ژنتیک حاوی سم BT، حشرات غیر هدف سم BT دچار آسیب شده و اختلال در تعادل تنوع زیستی در محیط زیست می گردد. علاوه براین آثار سویی بر صنایع مختلف کشاورزی بطور مثال تولید عسل خواهد داشت چرا که ثابت شده است این نوع محصولات بر توانایی زنبور برای یافتن شهد گل ها اثر منفی می گذارند

3-  بیوتروریسم پزشکی / ایجاد عوامل بیماریزای مقاوم به درمان (Medical Bioterrorism)

پیشرفت در زمینه علوم سلولی و مولکولی، مهندسی ژنتیک و بیو تکنولوژی از طرفی نگرانی از بابت ایجاد بیماریها را کمتر کرده ولی از طرفی دیگر، توان بالای علمی در زمینه دستکاری های ژنی عوامل بیماریزا، به ساخت سلاحهای بیولوژیکی کمک کرده و احتمال تولید پاتوژنهایی که خصوصیات کاملا منحصر بفردی دارند، جامعه بشری را از طریق الحاق ژن مقاومت به آنتی بیوتیک و یا الحاق ژن بیماریزایی شدیدتر، احتمال ابتلا به اپیدمیهای بسیار بزرگ را در آینده ممکن ساخته است.

الحاق ژن مقاومت به آنتی بیوتیک به باکتریهای پاتوژن سیاه زخم (باسیلوس آنتراسیس) و یا تولید ویرویس نوترکیب ارتو پاکس که به طیف وسیعی از واکسنها مقاوم است و یا فرانسیسلا تولارنسیس نام باکتری است که عامل بیماری تولارمی است و به گونه ای دستکاری شده بود که شدت واگیری و بیماریزایی آن افزایش یابد که در نتیجه میزان خیلی پایین تری از این ارگانیسم هم می تواند باعث ایجاد بیماری شود. عوامل ویروس این دسته خود بر مبنای گزارش مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) این عوامل را در سه گروه (B, A و C) دسته‌بندی شده است:

دسته A- این عوامل خطری برای امنیت ملی هستند و می‌توانند به راحتی منتقل و موجب مرگ و میر بالایی وحشت عمومی را برانگیزند مانند تولارمی، سیاه‌زخم، آبله، سم بوتولونیوم، طاعون خیارکی و تب‌های هموراژیک ویروسی.

دسته B_عوامل این گروه نسبتا آسان منتقل می‌شوند و میزان مرگ و میر پایینی دارند، از قبیل؛ بروسلوزیس (گونه‌های مختلف بروسلا)، توکسین اپسیلون کلستریدیوم پرفرینجنس، تهدیدهای ایمنی غذایی (برای مثال گونه‌های سالمونلا، اشرشیا کلی O157:H7، شیگلا، استافیلوکوکوس اورئوس)، مشمشه (بورخولدریا مالئی)، میلوئیدوز (بورخولدریا سودومالئی)

پسیتاکوز (کلامیدیا پسیتاسی)، تب کیو (کوکسیلا برناتی)، توکسین Ricin از Ricinus communis، توکسین Abrin از Abrus precatorius، انتروتوکسین B استافیلوکوک، تیفوس (ریکتزیا پرووازکی)، آنسفالیت ویروسی (آلفاویروس‌ها برای مثال آنسفالیت اسبی ونزوئلایی، آنسفالیت اسبی شرقی، آنسفالیت اسبی غربی) و تهدیدکننده‌های عرضه آب (مثل ویبریو کلرا، کریپتوسپوریوم پارووم)

دسته C- پاتوژن‌های در حال ظهوری هستند که برای انتشار جمعی مهندسی شده‌اند به دلیل دردسترس بودن آنها، آسانی تولید و انتشار، نرخ بالای مرگ و میر یا توانایی ایجاد اثرات شدید بر سلامت مانند ویروس نیپا و هانتا ویروس.

4- بیوتروریسم انگیزشی‌(Motivational bioterrorism)

طبق نظریه "سیستم انگیزشی مصنوعی" دانشمندان به قدرتی رسیده اند که می‌توانند یک فکر یا تصور مشخص را در ذهن یک فرد مشخص کاشته و آن را پرورش دهند. این قدرت به حدی است که یک دانشمند می‌تواند با کاشت یک فکر و تصور در ذهن شخص، او را مجاب کند که مثلا خودکشی یا انتحاری کند. البته این بحثها هنوز در سطح نظریه است و نگارنده هیچ داده مشخص اثبات شده ای از این عملیات در حد تروریسم بین المللی ندارد.

نتیجه اینکه:

بر خلاف قانون مجازات اسلامی ایران که در مواد متعدد ان صراحتن اقدامات بیوتروریسم را باعناوین مختلف جرم انکاری و برای ان مجازات تعین نموده است، در قوانین و مقررات بین المللی مرتبط با بیوتروریسم، چه آنجا که انسان به وجه غالب و به طور مستقیم موضوع حمله بیولوژیکی است مانند اسناد بین المللی مرتبط با منع سلاحهای کشتار جمعی، اسناد بین المللی مرتبط با بهداشت و سلامت عمومی و نیز امنیت غذایی و چه انسان به طور غیرمستقیم و محیط پیرامونی وی به طور مستقیم نظیر تهدیدهای برضد محیط زیست، آب و حیات جانوری گیاهی آماج آسیبهای بیولوژیکی قرار گرفته اند، هیچ کدام به صراحت اعمال بیوترویسم را با صراحت، جرم انگاری نکرده اند.

با این وجود، برای تطبیق جرایم با مجازات، صرفنظر نظر از توصیف و امکان انتساب ان به یک دولت باید به آرای دیوان بین المللی دادگستری و دیوان بین المللی کیفری در خصوص مجازات دولتهای متخلف مسبب آن در موارد مشابه استناد جست. به نظر، در حال حاضر تمسک به طرح عناوینی نظیر "ویروس چینی" از ناحیه دولت امریکا به چین و ابراز ایجاد توقف در حرکت رو به رشد اقتصا د دولت چین به آمریکا نمی تواند مثبت دولت تولید کننده و منتشر کننده این ویروس در سطح جهان ومجازات وی باشد. امید دولت ما با تجربه از این ویروس مهلک در موارد مشابه در آتی و دادن علم و آگاهی لازم به منظور مبارزه با آن و مجهز کردن خود به مدیریت بحران بهتر و مسلط نمودن به اصول بهتر مبارزه با بیوتروریسم از ایراد خسارت ببشتر به در ابعاد اقتصادی و انسانی و اجتماعی جلوگیری نماید.

*دکترای تخصصی حقوق، وکیل دادگستری و مدرس دانشگاه

47231