تهدید هواپیمای مسافری ایران توسط جنگنده‌های آمریکایی از منظر قواعد هوانوردی
آیدین مولازاده
روز پنج‌شنبه دوم مردادماه بود که هواپیمای مسافربری ایرباس شرکت ماهان در آسمان سوریه مورد تهدید جنگنده‌های آمریکایی قرارگرفته و به‌دلیل احتمال تصادم یا بروز هرگونه آسیب جانی ومالی، طبق قواعد هوانوردی، مجبور به کاهش سریع ارتفاع می‌شود که در این بین صدماتی جانی و روانی به مسافران وارد می‌شود
جدا از زشت وغیراخلاقی بودن این اقدام در منظرجهانی (که‌البته برای کشور آمریکا وبه‌خصوص ترامپ، این مسائل افسانه‌ای بیش در کتاب‌ها نیست)، تهاجم هواپیمای جنگنده به‌یک هواپیمای مسافربری ازمنظر حقوق بین‌الملل و قواعد هوانوردی نیز محل ایراد وقابلیت پیگرد حقوقی در مراجع بین‌المللی دارد
اولین جرقه‌های ایجاد سازمانی فراگیر وبین‌المللی برای تنظیم مقررات پروازی، بعد از جنگ‌جهانی دوم درسال 1944 میلادی که با پیروزی متفقین همراه بود و استفاده ازهواپیما را برای مقاصد غیرنظامی اجتناب ناپذیر می‌نمود، زده‌شد در این سال به دعوت ایالات متحده آمریکا تعدادی از کشورهای جهان در اجلاسی در شیکاگو جهت گفتگو وتهیه منشور هوانوردی بین‌المللی جمع‌شده و در مدت پنج‌هفته، پیش‌نویس پیمانی در 22 فصل و 96ماده را آماده کردند که مقرر شد درصورت تصویب وامضاء حداقل 22 کشور این پیمان رسمیت یافته و از این پس جایگزین مقررات قبلی شده و همه کشورهای عضو متعهد به اجرای آن گردند
این پیمان بین‌المللی در کشورمان نیز در 30تیرماه سال1328 طی ماده واحده‌ای به تصویب مجلس شورای ملی وقت رسیده و به دولت اجازه داد که اسناد آن‌را به دبیرخانه سازمان هواپیمایی بین‌المللی تقدیم نماید در اینجا باید توجه کرد که این قوانین صرفا مربوط به هواپیماهای "کشوری" بوده وشامل هواپیماهای اصطلاحا دولتی (حاکمیتی) که عمدتا هواپیماهای نظامی هست، نمی‌شود لذا نام این سازمان را به نام سازمان هواپیمایی کشوری بین‌المللی یا همان "ایکائو" نام‌گذاری کردند ایکائو یا سازمان بین‌المللی هوانوردی کشوری یا همان غیرنظامی که به انگلیسی International Civil Aviation Organization نوشته شده و به‌صورت مخفف ICAO نام دارد، یک نهاد تخصصی سازمان ملل است که مأموریت آن هماهنگ‌سازی استانداردهای بین‌المللی پروازی ومدیریت خطوط هوایی درسطح جهان است.
بر این اساس، رفتار هواپیماهای جنگنده در قبال پرواز 1152 هواپیمایی ماهان وایجاد مزاحمت برای هواپیمای مسافربری در خاک کشور ثالث، نقض آشکار امنیت هوانوردی وتخلف از اصل آزادی پرواز هواپیماهای غیرنظامی است و این اقدام درمغایرت با مواد 3مکرر و 44 پیمان هواپیمایی کشوری بین المللی (کنوانسیون شیکاگو) وضمیمه‌های مربوطه وکنوانسیون مونترال 1971 ونیز زیرپا گذاشتن اصول مسلم حقوق بین الملل است در بند الف ماده 3 مکرر در توصیف شرایط هوانوردی ایمن آمده است: منع‌توسل به‌نیروی اسلحه علیه هواپیمای غیرنظامی: هیچ‌یک ازکشورهای متعاهد نباید علیه هواپیماهای غیرنظامی یا کشوری (مربوط به‌کشور صاحب پرچم وبا هدف مسافربری و..) درحال پرواز بر فراز قلمروشان به نیروی اسلحه متوسل شوند و در صورت رهگیری هواپیما، جان سرنشینان آن و ایمنی هواپیما نباید دچار مخاطره گردد و این مقررات نباید به هیچ وجه، به‌حقوق و الزامات کشورها که در منشور ملل متحد مقرر شده، خدشه‌ای وارد کند.
این اقدام علاوه بر نقض صریح و آشکار پیمان بین‌المللی شیکاگو وضمائم مختلف آن پیرامون امنیت پرواز، نقض مقررات سارپ (SARP) (هنجار‌ها و رویه‌های توصیه ای / Standards and Recommended Practices) سازمان هواپیمایی کشوری (ایکائو) و اسناد مختلفی چون گاسپ (GASP) (برنامه‌جهانی امنیت هواپیمایی / Global Aviation Safety Plan) را به همراه داشته که مسئولیت بین المللی آمریکا را به موجب حقوق بین‌الملل و اصول مسلم آن به دنبال خواهد داشت. همچنین براساس بند (ط) ماده (44) کنوانسیون، "ارتقای امنیت پروازهای هوایی بین‌المللی" یکی ازاهداف راهبردی ایکائو برشمرده شده است.
کنوانسیون مونترال به جلوگیری از اعمال غیرقانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری اشاره دارد که در سال 1971 میلادی، مشتمل بر یک مقدمه و 16 ماده تهیه و در تاریخ 23 سپتامبر 1971 در مونترال منعقد و ایران نیز در سال 1352 شمسی (1973 میلادی) به آن ملحق شد هدف از تصویب این کنوانسیون در مقدمه آن به خوبی منعکس شده است که گفته: [...] اعمال غیرقانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری، امنیت افراد و اموال را به مخاطره انداخته و بهره‌برداری سرویس‌های هوایی را شدیدا مختل و اعتماد مردم جهان را نسبت به امنیت هواپیمایی کشوری متزلزل می‌سازد... بند 1 ماده 1 این کنوانسیون بیان می‌دارد: هرکس برخلاف قانون وعامدا مرتکب اعمال زیر گردد مجرم شناخته می‌شود: الف - علیه سرنشین هواپیمای در حال پرواز به عمل عنف‌آمیزی مبادرت کند که طبیعت آن عمل امنیت هواپیما را به مخاطره افکند که در اینجا باتوجه به اعتراف صریح «بیل اوربان» سخنگوی ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا در غرب آسیا (سنتکام) مبنی بر مزاحمت برای پرواز ماهان، می‌توان آن‌را اعتراف صریح به ارتکاب جرم در نظر گرفته و بر اساس کنوانسیون مونترال نیز نسبت به پیگرد حقوقی ماجرا اقدام کرد.
درنهایت با توجه به توضیحاتی که به صورت خلاصه مطرح گردید ونیز با عنایت به توجیهات غیرمنطقی وخلاف واقع آمریکا در این زمینه که نتوانسته افکار عمومی را هم قانع کند، می‌توان نتیجه گرفت که اقدامات صورت گرفته توسط این جنگنده‌ها موجب مسئولیت بین المللی دولت متبوع آن‌ها (دولت صاحب پرچم) بوده وقابلیت تعقیب حقوقی را در شورای ایکائو و دادگاه دادگستری بین‌المللی می‌تواند به دنبال داشته باشد.
* کارشناس ارشد حقوق بین‌الملل