جلسات دینی زنانه از اوج معنویت تا رواج عرفان‌های انحرافی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، به طور معمول وقتی یک ویژگی در جامعه پررنگ می‌شود، خطر آسیب‌پذیر شدن آن هم افزایش می‌یابد. در جامعه ایران هم به دلیل وجه مذهبی مردم و حضور پررنگ دین در زندگی، امکان وقوع آسیب در این زمینه زیاد است. یکی از آسیب‌های نامحسوس در نگاه مذهبی نگاه سیاه و سفید است، یعنی سوژه مورد قضاوت یا حتماً خوب است یا حتماً بد. حال آنکه نگاه صحیح دینی تأکید می‌کند که نقد و بررسی یک موضوع باید با انصاف و دقت صورت گیرد تا نگاهی جامع و مانع به دست دهد. نگاهی که تمام جوانب را ارزیابی می‌کند و میزان صحت و سقم موضوع را تعیین می‌کند.

متأسفانه این آسیب در میان برخی گروه‌های مردمی مشاهده می‌شود و همین امر صحبت از مسائل معنوی را دشوار می‌کند؛ به ویژه آنکه این نگاه نقادانه نیز باشد. یک ذائقه تنبل دوست دارد به جای اینکه دقیقاً جوانب یک موضوع را تبیین و بررسی کند، یک حکم کلی خوب یا بد، درست یا غلط و زشت یا زیبا بدهد و خود را خلاص کند. جالب‌تر اینکه در شنیدن نقد و بررسی‌ها هم همین انتظار را دارد که جوابی صفر و یکی بشنود.

خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با دکتر مریم حاج عبدالباقی؛ استاد حوزه و دانشگاه، به بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای موجود برای جلسات دینی زنانه و روضه‌های خانگی پرداخته است.

محیط مجالس دینی زنانه، از مساجد به خانه ها تغییر کرد

یکی از آسیب‌های مهم که در زندگی دینی زنان و تلاش آنها برای کسب معنویت و به عبارتی در ارائه دین به وجود آمده، پدیده خانم‌جلسه‌ای‌ها و جلسات زنانه است. سابقه این نوع جلسات و روضه‌ها به کدام دوره تاریخ برمی‌گردد؟

در یک نگاه کلی‌نگر تاریخی، سابقه این جلسات به صدر اسلام برمی‌گردد. زنان اهل بیت علیهم السلام در خانه‌ها، محافل زنانه‌ای بر پا می‌کردند و به آموزش مسائل دینی و گسترش مفاهیم اسلامی می‌پرداختند. از دل همین جلسات بود که شیرزنان و مادران نمونه‌ای تربیت شدند که خود، بزرگمردان تاریخ اسلام را پرورش دادند.

در دوران معاصر هم جلسات زنانه سال‌های زیادی است که در خانه‌ها،مساجد و حسینیه‌ها برپا می‌شوند. اما طی سال‌های اخیر آسیب‌هایی به این مراسم وارد شده است، مواردی مانند تغییر پوشش در مجالس دینی، تغییر کارکردهای مجلس روضه، محور قرار دادن سخنران مجلس به جای توجه به اهل بیت علیهم‌السلام و... دلیل این موضوع چیست؟

پیش از این‌ها محوریت مراسم مذهبی زنانه، حول مسجد‌ها و افراد منتسب به مسجد بود. زنان یک محله برای برگزاری مراسم بیشتر در مسجد دور هم جمع می‌شدند. معمولاً همین برنامه‌ها به صورت هفتگی یا حتی چند روز در هفته بود و به ختم انعام، قرائت قرآن، تفسیر قرآن، حدیث، دعای توسل و غیره اختصاص داشت. البته هر از چند گاهی همان گروه و با همان هویت منتسب به مسجد، در خانه هر یک از همسایگان هم برنامه داشتند.

اما به مرور زمان، این مراسم بدون اینکه نظارت را به همراه خود داشته باشد، به خانه‌ها منتقل شد و هویت بخشی به افراد منتسب به مسجد و نهادهای معتبر مذهبی را پشت سر خود جا گذاشت. کم‌کم چهره‌های جدیدی که حرف‌های قشنگ می‌زدند، وارد این عرصه شدند و چه بسیار خانم‌های بانی این مراسم که به صرف ظاهر زیبای کلام و بدون توجه به عمق و محتوا، برای جذب مخاطب بیشتر به این افراد اقبال نشان دادند.

البته خانم جلسه‌ای‌های اصیل و قدیمی همچنان به کار خود ادامه دادند که به طور کلی می‌توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول آنهایی بودند که به روش سنتی و اندوخته ثابت خود اکتفا کردند و درنتیجه به مرور، مخاطب جوان خود را از دست دادند. حرف‌ها و ادبیات این خانم‌ها همچنان حال و هوای کهن خود را حفظ کرده بود و مخاطب امروزی، حرف‌های نو و بیانی متفاوت می‌خواست. بنابراین مخاطب سنتی به این جلسات اکتفا کرد و مخاطب تازه‌پسند که اکثریت هم بودند، به سمت دیگری حرکت کرد.

دسته دوم کسانی بودند که به تدریج با مطلوبات و خواسته‌های جامعه پیش رفتند و با افزایش دانش خود، زبان روز مخاطب را هم پیدا کردند و جایگاه خود را حتی محکم‌تر از قبل کردند. بخشی از مخاطبانی که حرف‌های جدیدی می‌خواستند، به این سمت گرایش پیدا کردند.

رواج عرفان‌های انحرافی در برخی مجالس زنانه

یکی از آسیب‌های موجود در جلسات دینی زنانه، ورود برخی عقاید انحرافی به نام دین به این مجالس است. چگونه باید با رواج این نوع تحریفات مقابله کرد؟

در مجالس دینی که در گذشته برگزار می‌شد، بسیاری از مخاطبان که دانش و بصیرت چندانی در تشخیص سره از ناسره نداشتند، گرفتار همان حرف‌های قشنگ کسانی شدند که یا به دنبال کسب درآمد بودند، یا به دنبال ترویج افکار انحرافی.

البته وقتی گفته می‌شود افکار انحرافی، فکر نکنید این افکار تفکرات شاخ و دم‌داری است که روی پیشانی‌اش نوشته شده باشد: «منحرف». نه. کسانی که به دنبال ارائه تفکرات ساختگی هستند از همان بدیهیات دین اسلام شروع می‌کنند و به تدریج و خیلی نامحسوس به بی‌راهه تغییر جهت می‌دهند. وگرنه چه کسی حاضر می‌شود در بیابان‌های اطراف قم به زیارت خانه خدا و سعی صفا و مروه برود؟

اگر به ما بگویند: امام سیزدهم ظهور کرده، در حد شوخی از کنار آن می‌گذریم. ولی بودند افرادی که به مدعی این حرف پوچ ایمان آوردند و فدایی او شدند! بودند افرادی که ساعت‌های طولانی در روز برای یک خدای نوظهور سجده می‌کردند. یا کسانی که به دنبال حلقه و انرژی کیهانی و از این قبیل بودند تا دردها و مشکلات خود را حل کنند.

این موارد بسیار عجیب و ساده‌لوحانه هستند، اما در میان این افراد فریب‌خورده، حتی افراد دارای تحصیلات بالا هم به چشم می‌خورد. دلیلش هم همان است که این تحریفات و اسرائیلیات به مرور و بسیار ظریف در خلال سایر باورهای ریشه‌دار افراد به آنها تزریق شده است.

سودجویی از یک نیاز فطری

به هرحال نیاز به معنویت و عبادت کردن، یک نیاز فطری است که در همه انسان‌ها وجود دارد، به خصوص زنان به دلیل روحیات لطیف خود به سمت معنویت گرایش زیادی دارند. این میل به اندازه‌ای قوی است که اگر به راه غلط بیفتد، تا حد مثال‌های عنوان‌شده عقل را کنار می‌گذارد.

درست است، اما همین نیاز فطری از یک طرف و سادگی و کم اندیشه کردن مردم از طرف دیگر، باعث شده است تا فرصت‌طلبان زیادی به فکر سودجویی باشند. در آمریکا فردی مدعی می‌شود نم زیر یک پل، شمایل حضرت مریم است و از مردم برای زیارت آن پول می‌گیرد. در کشور خودمان فردی ظاهر خود را تغییر می‌دهد و خود را به عنوان امام زمان معرفی می‌کند.

از دستگیری مدعیان عرفان‌های دروغین، مدعی امام زمان بودن، مدعیان عرفان حلقه و کیهانی و اسم‌های این‌چنینی یا افرادی که به ادعای امام زمان نوظهور به سمت مسجد جمکران نماز می‌خوانند و بسیاری دیگر، فاصله زیادی نداریم. به هر صورت این افراد سودجو با استفاده از نیاز فطری انسان و بهره گرفتن از بستر سنتی مذهبی، شرایط سوءاستفاده خود را فراهم کرده‌اند و با تمام نیرو تلاش می‌کنند تا مردم و به‌خصوص زنانی که احساسات لطیف داشته اما اهل تحقیق و مطالعه نیستند را فریب دهند.

خطر فرصت‌طلبانی در قالب خانم‌جلسه‌ای

چهره دیگر از دینداری ناسالم در برخی افراد که خود را خانم‌جلسه‌ای معرفی می‌کنند، دیده می‌شود. برای مقابله با این پدیده چه تدابیری در حوزه‌های علمیه، سازمان تبلیغات اسلامی و سایر نهادهای مرتبط اندیشه شده است؟

همان طور که اشاره کردید نباید غافل بمانیم که تمام عقاید ناصحیح این اندازه انحرافی نیستند و چهره دیگری از دینداری ناسالم که به‌خصوص در میان زنان ترویج می‌شود، آنهایی است که چیزی اضافه بر مبانی دین اسلام را نمی‌گویند، اما مبانی اسلام را هم به طور کامل عنوان نمی‌کنند.

این دسته افراد که در قالب خانم جلسه‌ای‌ها وارد جمع‌های زنانه می‌شوند، گزینشی با دین برخورد می‌کنند و حرف‌ها و احکام و روایات خوش‌ظاهر و آسان را انتخاب می‌کنند و به مخاطب ارائه می‌دهند. از آنجایی که این افراد معمولاً وجوه آسان دین را ارائه می‌دهند، طبیعتاً با استقبال خوبی مواجه می‌شوند؛ چراکه هم طبع معنویت‌طلبی خانم‌ها را پاسخ می‌دهند و هم طبع راحت‌طلبی انسانی را. این اشخاص مصداق آیه شریفه قرآن هستند که: «تؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض» به بخشی از دین ایمان آورده‌اند و به بخشی کفر می‌ورزند.

به عنوان مثال در این نوع جلسات هرگز اثری از جهاد فرهنگی، انفاق اجتماعی، تفکر سیاسی و به طور کلی فعالیت و تلاش برای جامعه اسلامی به چشم نمی‌خورد. این نوع جلسات و مخاطبان آن‌ها را باید تابعین اسلام عافیت‌طلبانه نامید. آسیبی که اوایل انقلاب در انجمن حجتیه مشاهده شد و هنوز رگه‌های این طیف در همین جلسات دیده می‌شود.

آثار نظارت نهادهای دینی و سازمانی

نقش نهادهای نظارتی در این میان چیست و چه کمکی برای کاهش آسیب ها می‌توان کرد؟

مشخص است که نظارت نهادهای دولتی و مذهبی تا حد زیادی می‌تواند از بروز این نوع آسیب‌ها و رواج عرفان‌های کاذب و فریبکاری‌های دینی پیشگیری کند. از طرف دیگر آموزش همگانی و اطلاع‌رسانی نیز می‌تواند نقش مهمی در روشنگری و آگاه‌سازی مردم برای خودداری از افتادن در این نوع دام‌ها ایفا کند. در هر حال به نظر می‌رسد مهمترین اقدام برای ساماندهی این جمع‌های دینی زنانه، دمیدن مجدد روح مفقوده به کالبد آن است.

از زمانی که این برنامه‌ها با نهادهای معتبر و مطمئن دینی مانند دفتر تبلیغات اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، مسجدها، حوزه‌های علمیه و غیره پیوند خورد، نه‌تنها از آسیب آنها کاسته شد، بلکه پایگاه مستحکمی برای فرهنگ‌سازی و ایجاد تغییرات سازنده در جامعه به دست آمد.

باید تأکید کرد که این سبک جلسات می‌تواند تأثیر بسیاری در فرهنگ و دینداری جامعه داشته باشد و خانم جلسه‌ای‌های باتجربه و دارای دانش صحیح، فرصت‌های بسیار بزرگی برای ترویج دین در میان زنان محسوب می‌شوند که باید اصولی و صحیح از آن استفاده شود.