حضور علی نصیریان و جمشید مشایخی در خانه‌ها تکرار می‌شود؟

مهدی یاورمنش: همه‌گیری ویروس کرونا، بیش از 100 روز است که سالن‌های سینما، موسیقی و تئاتر کشور را به تعطیلی کشانده است. اگر این موج بیماری فروکش هم کند، بی‌گمان، اکران فیلم‌ها و فعالیت‌های موسیقی، پیش و بیش از تئاتر شانس بازگشت به شرایط عادی را خواهند داشت.

هنر نمایش، به‌خاطر تماس نزدیک بازیگران با هم در مرحله تمرین و اجرا، و نفس به نفس شدن بازیگران با تماشاگران در سالن، هنگامی می‌تواند فعالیت‌های اجرایی‌اش را از سر بگیرد که کووید 19 به ضعیف‌ترین توانایی بیماری‌زایی خودش برسد.

پس از گرم شدن بازار اکران آنلاین فیلم‌ها و کنسرت‌های موسیقی در دوران کرونایی، مدیران و هنرمندان تئاتر هم برآن شدند تا از فضای مجازی بهره بگیرند و هنرشان را به مخاطبان عرضه کنند. در این راه، فعالان تئاتر با موانعی برخود کردند که توانستند بخشی از آن را پشت سربگذارند و هنوز با بخشی دیگر درگیر هستند. نخستین مانع، صدور مجوز انتشار فیلم - تئاترها در سایت‌ها و «وی. او. دی» ها بود که مجوز سازمان سینمایی را می‌طلبید. این مشکل، با هماهنگی مدیران سینمایی و تئاتری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حل شد و اداره‌کل هنرهای نمایشی، مرجع صدور مجوز نمایش فیلم - تئاترها شد.

اما مشکل دیگر، بحث حقوقی نمایش نسخه تصویری تئاترها در فضای مجازی است که هنوز دارای شیوه‌نامه و رویه مشخصی نیست.

برای هموار کردن ورود آثار نمایشی به فضای وب و «وی. او. دی»‌ها و رفع موانعی پیش رو بود که قادر آشنا، مدیرکل هنرهای نمایشی، در تاریخ 28 اردیبهشت (18 روز پیش)، محسن امیری را مسوول بررسی و پیگیری فعالیت‌های نمایشی در فضای مجازی کرد.

اینک که تئاتری‌ها، در حال برداشتن نخستین گام‌ها برای حضوری طولانی مدت در فضای مجازی هستند، به سراغ محسن امیری که سابقه مدیریت در بخش‌های مختلف اداره‌کل هنرهای نمایشی را داشته است می‌رویم و دغدغه‌ها، موانع و مشکلات این راه را با او در میان می‌گذاریم.

نخست از او می‌پرسیم چه شد که اهالی تئاتر که هنری زنده و وابسته به چشم در چشم شدن بازیگران و تماشاگران است، اینک دست به سوی فضای مجازی دراز کرده و راهی متفاوت را برای پیدا کردن مخاطب جستجو می‌کنند. امیری در پاسخ می‌گوید: «الوین تافلر، در کتاب «موج سوم»، تاریخ زندگی بشری را به سه بخش کشاورزی، صنعتی و پساصنعتی یا الکترونیک تقسیم کرده است. این کتاب در دهه 50 میلادی قرن بیستم نوشته شده است و در گروه آثار آینده‌پژوهی قرار می‌گیرد. پس ورود به جهان دیجیتال، از مدت‌ها پیش قابل پیش‌بینی بود و آینده محتوم عرصه‌های گوناگون زندگی بشری شمرده می‌شد؛ هنرها و از جمله تئاتر هم از این جریان، مستثنی نبودند. در چند ماه گذشته، کرونا، تنها باعث شد ریتم توجه به فضای مجازی بیشتر شود، وگرنه قبل ار این، چند کشور فعالیت‌های تئاتری خود را به این سمت کشانده بودند و ما هم دیر یا زود باید یه ابن سمت حرکت می‌کردیم.»

در ایران، بسیاری از طرح‌ها و برنامه‌ها بوده‌اند که برای مدت زمانی کوتاه پیگیری شده و پس از فروکش کردن ضرورت‌ها، به دست فراموشی سپرده شده‌اند. خیز مدیران و هنرمندان تئاتری کشور به سمت فضای مجازی هم، شاید از آن گروه فعالیت‌ها باشد که پس از سرکوب شدن ویروس کرونا و عادی شدن شرایط، خیلی زود از تکاپو بیفتد؛ نظریه‌ای که امیری با آن موافق نیست و تاکید می‌کند: «برنامه ما، تنها به صرف شیوع کرونا نیست، بلکه یک جریان جدید را در اداره‌کل هنرهای نمایشی بنیان خواهیم گذاشت و ادامه خواهیم داد. برای همین با حکم آقای آشنا، بنده موطف شدم ظرفیت‌سنجی بکنم و برآورد داشته باشیم که چقدر می‌شود فعالیت‌های اداره‌کل هنرهای نمایشی مانند آموزش، اجرا و جشنواره‌ها را به سمت فضای مجازی ببریم. به‌تبع حضور و فعالیت در فضای مجازی، تکاپو و فعالیت هنرمندان بیشتر خواهد شد و امیدواریم از این راه، کسب و کار و درآمد اهالی تئاتر هم افزایش یابد.»

اما این نخستین بار نیست که هنرنمایی اهالی تئاتر از صحنه و اجرای زنده فراتر می‌رود و به عرصه تصویر راه می‌یابد. یادمان نرفته است که تا همین 20 سال پیش، تله‌تئاترها، برای چند دهه، بخشی از تولیدات تلویزیونی بودند که مخاطبان جدی و پر و پا قرص خود را داشتند. ولی هیچ‌گاه معلوم نشد چرا مدیران تلویزیون، پس از سال‌ها، فتیله این چراغ روشن را پایین کشیده و سپس خاموش کردند و از هیچ مسوول تئاتری هم آه افسوسی بلند نشد. با وجود این تجربه تلخ، مسوول تازه نفس پیگیری فعالیت‌های نمایشی در فضای مجازی، با نگاهی به گذشته، به آینده امیدوار است و می‌گوید: «واقعا نمی‌دانم چرا مدیران تلویزیون، این سیاست را دنبال نکردند. من که آن زمان، در دبیرستان، رشته هنر می‌خواندم و می‌دانستم می‌خواهم کنکور هنر شرکت کنم، می‌نشستم و آن برنامه‌ها را نگاه می‌کردم، خیلی‌ها مانند من بودند.»

او ادامه می‌دهد: «حتی در زمان‌های دورتر و در دهه‌های 30 و 40 خورشیدی، بزرگانی چون عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، جمشید مشایخی، محمدعلی کشاورز و... در تلویزیون، تئاتر زنده اجرا می‌کردند؛ یعنی دوربین، مانند چشم تماشاگر بود و هنرمندان، رو در رو با مخاطبان، به صورت زنده بازی می‌کردند و هم زمان برنامه روی آنتن می‌رفت. اینک افزون بر تلویزیون، فضای مجازی هم بستری مناسب برای پیوند بیشتر هنر تئاتر با مردم است که باید از آن بهره گرفت و در این راه ما جدی هستیم و برنامه بلندمدت و راهبردی خواهیم داشت.»

اداره‌کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چه برنامه بلند مدتی برای حضور تئاتری‌ها در فضای مجازی دارد؟ محسن امیری در این باره توضیح می‌دهد: «ما در این عرصه، روی سه گروه از فعالیت‌ها، داریم فکر می‌کنیم. نخست، بخش آموزش است که به دو قسمت تئوریک و عملی تقسیم می‌شود. در بخش تئوریک، آموزش مباحث زیبایی‌شناسی و مبانی نظری مثل گفتمان‌ها، نمایشنامه‌نویسی، نقد و... را می‌توانیم به صورت گسترده در فضای مجازی دنبال کنیم تا آن عزیزی که در نقطه مرزی هم هست، بتواند از این فرصت بهره‌مند شود. شاخه دوم، آموزش عملی مانند بازیگری، کارگردانی و طراحی صحنه است که داریم روی این بخش فکر می‌کنیم.»

او ادامه می‌دهد: «گروه دوم فعالیت‌ها، برمی‌گردد به اجرا. ما در این زمینه، چند شکل از همکاری می‌توانیم داشته باشیم. نخست این‌که تعدادی فیلم از اجراهای گذشته گرفته شده و در واحد سمعی بصری اداره‌کل هنرهای نمایشی موجود است. دوم، دوستانی که قبلا اجرا کرده‌اند و سند تصویری‌اش هم وجود دارد و به لحاظ کیفیت تصویر، نور و صدا، قابلیت پخش در فضای مجازی را دارد. اگر هم سند تصویری نداشته باشند، شاید بخواهند برای فیلم گرفتن، اثر را بازتولید کنند و آن را به اکران آنلاین برسانند. گروه سوم هم، تئاترهایی هستند که در حال آماده شدن و رفتن روی صحنه هستند. در این مورد، باید برویم با هنرمندان بنشینیم و درباره حقوق و چگونگی ضبط تصویری آثار، صحبت کنیم. آن‌ها شاید نظرشان این باشد شب آخر اجرا را به صورت زنده ضبط کنند یا یک روز کامل را برای فیلمبرداری اثر اختصاص دهند و بعد از پایان اجرای صحنه‌ای، آن را در فضای مجازی، به مخاطبان عرضه کنند.»

اشاره این مدیر مرکز هنرهای نمایشی به حق و حقوق پخش فیلم - تئاترها، برآمده از خبرهایی است که در چند روز گذشته به گوش می‌رسد؛ این که کارگردانان و هنرمندانی عنوان کردند در جریان ارائه نسخه تصویری اثر خود قرار نگرفته‌اند و از این راه، پولی به گروه نمایشی نرسیده است. این که فیلم نمایشی که کار گروهی گاه چند ده نفری است، در سایت‌ها و «وی. او. دی»‌ها پخش شود و هیچ بخشی از درآمد به هنرمندان آن نرسد، امری عجیب است که با هدف بهبود بخشیدن به اقتصاد اهالی تئاتر، در تضاد قرار دارد. امیری درباره حل این مشکل توضیح می‌دهد: «بله این مشکل متاسفانه بروز پیدا کرده است. ما با همکاران‌مان دربخش حقوقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درحال رایزنی هستیم تا این مسئله را حل کنیم. منتهی خواهش من ازهنرمندان این است تا زمانی که ما در اداره‌کل هنرهای نمایشی یا در خانه تئاتر و یا در صنف تماشاخانه‌های خصوصی، به‌صورت مکتوب پیشنهاداتی را تنظیم می‌کنیم، خود هنرمندان، قراردادهای‌شان را دقیق‌تر بخوانند و امضا کنند و یا از مشاوره یک کارشناس حقوقی بهره‌مند شوند.»

اما اگر پس از این، نمایش فیلم تئاترها در فضای وب، بخواهد به یک رویه تبدیل شود، با توجه به تفاوت‌های زیاد دو عرصه اجرای زنده و تصویر، هم هنرمندان و هم مسوولان، باید به فکر ارائه آثار برای دو قالب و رسانه متفاوت باشند. مسوول بررسی و پیگیری فعالیت‌های نمایشی در فضای مجازی، در این باره می‌گوید: «بله. پس از این، هنرمندان تئاتر، در شکل اجرا و میزانسن هر نمایشی، حتما نگاهی به سمت فضای مجازی هم خواهند داشت و برای ضبط تلویزیونی هم فکر خواهند کرد. در این راه، ممکن است نسخه تصویری اجرای‌شان، تفاوت‌هایی با اجرای زنده داشته باشد که طبیعی است.»

در این میان، برخی از فعالان هنرهای نمایشی، به طرح تئاتر آنلاین چندان روی خوشی نشان نمی‌دهند و آن را رسانه‌ای می‌دانند که ربطی به هنر تئاتر ندارد. امیری در واکنش به این دغدغه پاسخ می‌دهد: «برای همیشه و همه‌جا، جریان اصلی تئاتر، وابسته به ارتباط مستقیم و نفس به نفس بازیگران با تماشاگران است. در آینده، بی‌گمان، فعالیت اصلی اهالی تئاتر، بازهم اجرای صحنه‌ای خواهد بود. همان‌طور که سینما و تلویزیون نتوانستند تئاتر را از بین ببرند، توجه و رویکرد به فضای مجازی و «وی. او. دی»‌ها هم نه تنها باعث توقف رشد تئاتر زنده نخواهد شد، بلکه به آن کمک هم خواهد کرد. هنرمندان نباید از جریان تئاتر آنلاین نگران باشند. حضور این هنر در فضای مجازی، اگرچه نام تئاتر را یدک می‌کشد، اما با تئاتر زنده و صحنه تفاوت خواهد داشت و خللی در جریان اصلی هنرهای نمایشی کشور ایجاد نخواهد کرد.»

مسوول فضای مجازی در اداره‌کل هنرهای نمایشی، در پایان بار دیگر تاکید می‌کند: «ما دنبال گسترش فعالیت هنری و شغلی تئاتری‌ها هستیم. چه ایرادی دارد تئاتری که 30 شب در تهران اجرا و برای مثال 10 تا 15 هزار تماشاگر داشته است، در معرض دیدگان مشتاق ده‌ها هزار مخاطب دیگر این هنر در گوشه‌گوشه کشور و حتی خارج از ایران قرار بگیرد. چشم‌انداز این برنامه، جدا از نظر فرهنگی، از نظر اقتصادی هم بی تردید به نفع اهالی تئاتر کشور خواهد بود.»

تئاتر آنلاین، هنوز در آغاز راه خود در ایران است؛ باید منتظر ماند و دید آیا ارائه نسخه تصویری نمایشنامه‌های مطرح ایرانی و خارجی، می‌تواند یادآور روزهای اوج این هنر باشد که بازیگرانی چون عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، علی نصیریان، محمدعلی کشاورز، داود رشیدی و... از قاب تلویزیون به خانه‌های مردم می‌آمدند و مخاطبان را با این هنر پیشرو آشنا می‌کردند؟

5757