خدیجه مصدق؛ دختری که قربانی آزادی‌خواهی پدر شد

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - امروز نه 14 اسفند است که به بهانه سالروز درگذشت دکتر محمد مصدق مطلبی بنویسیم یا منتشر کنیم نه 29 اسفند سالروز ملی شدن صنعت نفت تا مثل کاندیدای همیشه حاضر و همیشه ناکام ریاست جمهوری و مد سال های اخیر بگوییم «مصدق نفت را دولتی کرد نه ملی» چرا که می‌دانیم «ملی» در این جا یعنی «خلع ید» و نه 30 تیر است و سالروز قیام ملی و لابد برای شما این پرسش شکل می‌گیرد که پس مناسبت چیست؟ از عنوان پیداست: خدیجه مصدق نه محمد مصدق. پاسخ این است که چهره مورد نظر نه خود مصدق که دخترش خدیجه است و روایتی درباره سرنوشت او. به تازگی به بهانه درگذشت مظلومانه دو خبرنگار محیط زیست آن نقل قول مشهور را آوردم که «جهان سوم جایی است که اگر بخواهی مملکتت را آباد کنی خانه ات را ویران می کنند و اگر بخواهی خانه ات را آباد کنی باید مملکتت را ویران کنی.» نقل قول از دکتر حسابی است و یکی از مخاطبان گفته بود از دیگری است و توضیح دادیم چون به مصدق معطوف است انتساب به وزیر او پذیرفتنی می نماید. آن نقل قول برای این بود که بگوییم «جهان سوم جایی است که آدم ها مفت می میرند» و حالا دوباره سراغ آن نقل قول می روم تا اضافه کنم نه خانه که شاید خانواده را هم ویران کنند. مناسبت آن هم این است که امروز 5 تیر است و 81 سال قبل در چنین روزی بازداشت بی دلیل دکتر محمد مصدق سرنوشت دختر او را تغییر داد و اگر ابراهیم، اسماعیل به باور مسلمانان و اسحاق به روایت یهودیان را به قربانگاه برد، دختر مصدق قربانی استبداد شد. روایت دکتر غلامحسین مصدق فرزند دکتر محمد مصدق (بر گرفته از پروژه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد، جلد 16، به کوشش حبیب لاجوردی) جای هیچ توضیحی باقی نمی گذارد:

«اواخر سلطنت رضاشاه بود، یک روزی آمدند پدر مرا گرفتند بردند حبس. هیچ علتش هم معلوم نشد. تا همین امروز هم ما نفهمیدیم علتش چه بود. یکسال قبل از رفتن رضاشاه بود، سال 1319 بود، روز پنجم تیر، خاطرم هست در شمیران هوا هم گرم بود. آمدند پدر مرا گرفتند و به شهربانی بردند. پدر من هیچ کتاب مهمی نداشت همه کتابخانه اش را چند سال پیش به به دانشگاه حقوق هدیه کرده بود. آنوقت که پدرم را بردند به حبس، عهد سرپاس مختاری بود. شهربانی یک 15 روزی نگه داشتند، آمدند بازدید خانه هر چه بود برداشتند بردند. حتی یادم می‌آید پسر جوانی که بازرس شهربانی بود، جوانکی بود که لیسانسیه حقوق هم بود. پدر من یک کتاب داشت به نام «مرامنامه دموکرات ضد تشکیلی»، یک همچین چیزی بود مال قدیم در دوره مشروطیت بود آن جوان آمد و گفت «زود کتاب را جمعش کنید، قایمش کنید که اگر این کتاب را گیر بیاورند 20 سال حبس برایتان می نویسند.» کتاب برنامه دموکرات و تشکیلات هیچی نبود. موقعی بود که سرپاس مختاری منتهای اقتدار و آدمکشی بود. دیده بودیم تیمورتاش را زدند و خفه کردند، سردار اسعد را کشتند، خانبابا بختیاری را توی دیوار گچ گرفتند. اینها همه کثافتکاریهایی بود که آن موقع در عهد رضاشاه شد. پدرم را گرفتند و بعد به پدر من گفتند که حسب الامر رئیس شهربانی باید شما را به یکی از شهربانی های دور دست در ولایات ببریم. پدر من گفته بود"بنده نمی‌روم برای اینکه تا به حال شما به من مشکوک بودید، قانونا 15 روز هم وقت داشتید مطالعه کردید، خانه مرا گشتید، از من بازپرسی کردید. اگر گناه مرا پیدا کردید به من بگویید گناه من چیست، سر مرا ببرید. بی‌گناه زیر بار هیچ چیز نمیروم. مگر اینکه کت مرا ببندید به زور مرا ببرید اما من خودم نمی روم و نخواهم رفت".

حتی همانجا بود که یک عکس رضاشاه هم بالای سر این رئیس شهربانی بود. پدر من رو کرده بود و گفته بود: سعدی علیه الرحمه فرموده است: ای زبردست زیردست آزار / تا کی گرم بماندت این بازار" این شعری بود که سعدی در آخر می‌گوید: به چه کار آیدت جهانداری / مردنت به که مردم آزاری. اینها از شنیدن این شعر وحشت کردند که چطور همچین جراتی کرده است همچین حرفی بزند، با آن اقتدار رضاشاه این حرف را بزند. روزی آمدند و اتومبیل ما را به زور گرفتند با شوفر خودشان و پدر من را انداختند توی اتومبیل و همانروزی بود که خواهر من، خواهر کوچک من می‌رفتند که غذا ببرند برای پدرم که در شهربانی بود. دید که پدر مرا لوله کرده‌اند و او نمی خواست برود، به زور طناب پیچش کردند و انداختند توی اتومبیل و او را بردند. خواهر من دیوانه شد، هنوز هم در سوئیس است. یک شوک شدید روحی به خواهر من دست داد.

پدر من همیشه همراه خودش یک سری دوا داشت، دوای سردرد، دوای خواب و دوای مسکن داشت. آن وقت ها هرکس را می‌برند به ولایات می کشتندش. مثلا مدرس را بردند کشتند. نصرت الدوله را بردند خفه‌اش کردند در سمنان و... گفت مرا که می‌برند مرا به طرف مرگ می‌فرستند چرا به دست اینها کشته شوم بگذار خودم به دست خودم... تمام این دواها را که داشت همه را خورد و بیهوش شده بود. خدا نخواست که بمیرد در راه پیچ در پیچ مشهد که می‌رفتند فیروزکوه، آنجا حالش به هم خورد و همه را قی کرده بود (بالا آورده بود).» اگر تصور می کنید روایت برادر درباره خواهر خالی از احساس و عاطفه نیست و ممکن است بزرگ نمایی شده باشد از کتاب «ایرانی میهن‌پرست؛ محمد مصدق و کودتای انگلیسی - امریکایی» به قلم «کریستوفر دو بلگ» - هم نقل می کنیم: «روز داغی بود در تابستان1940 (5 تیرماه 1319) بود. مصدق به تهران آمده بود تا گنه گنه خریداری کند. گرگ و میش غروب بود که رئیس پلیس محل وارد دروازه خانه شدند. مصدق به آنها گفت «در ده سال گذشته منتظر شما بوده‌ام.» مصدق را بردند به خیابان کاخ، آنجا پلیس برای تحقیق و تجسس، گنجه‌ای از اسناد و مدارک و تعدادی کتاب را مهر و موم کردند و با خودشان بردند. توی زندان اموال شخصی‌اش را گرفتند و انداختنش توی سلول انفرادی. وقتی پاسبان‌ها برای بردن مصدق آمدند، خدیجه و مجید در خیابان مشغول دوچرخه سواری بودند. بهت زده و مبهوت بودند ناظر بودند که «پاپا» را می‌برند. در زندان مرکزی، مصدق سوال کرد به چه دلیل توقیف شده است. یکی از پاسبان‌ها به اوگفت: «شما کاری نکرد‌ه ای اما باید عجالتا در زندان بمانید.» مردی که دیواری به دور خود کشیده بود تا منزلت و شرافتش محفوظ بماند، اکنون خویشتن را هدف انتقام‌گیری کورکورانه‌ای می‌دید. چند روز بعد‌تر که بهش گفتند آزاد است و می‌تواند برود، این خبر شوم را بهش دادند که قرار شده ببرندش به حصر در قلعه‌ای وسط بیابان، در بیرجند، نزدیک مرز افغانستان. معلوم بود مقامات ناکام از یافتن بهانه‌ای قانونی برای نابود کردنش، تصمیم گرفته‌اند او را از خانواده‌اش و از عامه اجتماع دور نگه دارند. بعد‌تر هم می‌توانستند خبر مرگش را به علت عارضه‌هایی طبیعی اعلام کنند. دکتر مصدق در مجلس شورای ملی - در مورد بازداشتش - می‌گوید: «در سال 1319 مامورین شهربانی برای بازداشت من آمدند. چون امر دولت را مطاع می دانم فورا تمکین کردم و انتظار داشتم که اگرگزارش‌های خلاف واقعی برعلیه من داده شده رسیدگی و روشن شود. ولی بعد از توقف چند روز در زندان مرکزی که معلوم شد اصلا رسیدگی در کار نیست و مقصودشان آزار من است عاصی شدم و روزی که می‌خواستند مرا به زندان بیرجند ببرند مقاومت کردم و در اطاق رئیس زندان با اشاره به عکس رضاشاه این شعر را خواندم: ای زبردست زیردست آزار

گرم تا کی بماند این بازار مصدق از حبسش به سلامت نجست. با عارضه تازه‌ای بیرون آمد، روماتیسم، دیگر هیچ‌وقت نتوانست بی‌عصا مسافتی را راه برود. اندوه شخصی‌تری هم گریبانش را گرفت، اندوهی که تخفیف نمی‌یافت. دستگیری مصدق زخم‌خورده دومی هم به جا گذاشته بود - تاوان جنبی زرادخانه جنون رضاشاه. قربانی این موقعیت خدیجه بود، دختر کوچک و عزیز کرده مصدق...»