داستان روزی که برای همیشه در تاریخ ایران جاودان شد

باشگاه خبرنگاران جوان؛ محمدحسین نیک‌خوی متین - 74 سال پیش در چنین روزی درست یک روز قبل از آغاز سال نو شمسی یکی از بزرگترین روز‌های تاریخ ایران رقم خورد. روزی که ملت ایران به حقی رسیدند که سال‌ها در اختیار خارجی‌ها بود و خودشان حق استفاده از آن را نداشتند.

29 اسفند 1329 روز ملی شدن صنعت نفت در کشورمان است. قانون ملی‌شدن صنعت نفت در واقع پیشنهادی بود که به امضای همه اعضای کمیسیون مخصوص نفت در مجلس شورای ملی ایران در 17 اسفند 1329 به مجلس ارائه شد و در 24 اسفند 1329 در مجلس شورای ملی تصویب گردید.

این متن قانونی بود که در آن کمیسیون و در نهایت در مجلس شورای ملی تصویب شد:

«به‌نام سعادت ملت ایران و به‌منظور کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شود؛ یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرارگیرد.»

در نهایت در 29اسفند 1329، مجلس بدون رأی مخالف طرح را تصویب و نفت را ملی اعلام کرد. بنا بر این مصوبه، تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری از نفت در دست دولت ایران قرار گرفت.

اما داستان ملی شدن نفت در ایران به همین سادگی‌ها نیست و برای به دست گرفتن این حق طبیعی کشورمان اتفاقات تلخی افتاد. حاشیه‌هایی از جنس حاکمان نالایق که افتخارشان این بود که مستعمره‌ای از کشور‌های دیگر باشند و تنها بتوانند از این استعمار پول دربیاورند.

زمانی که اولین چاه نفت در ایران در بیش از یکصد سال قبل در منطقه مسجد سلیمان در استان خوزستان توسط یک شرکت انگلیسی کشف شد، دولت وقت ایران هیچ آگاهی و درکی از این اتفاق مهم نداشت.

اما کاشفان آن به خوبی می‌دانستند به چه ثروتی در ایران دست یافته‌اند و پایه‌های استعمار خود در ایران را با قرارداد‌های استثماری استخراج، تولید و فروش نفت خام ایران بنا نهادند. شرکت‌های خارجی سال‌ها سرمایه مردم ایران را به تاراج بردند و دولت‌های وقت ایران هیچ گونه تلاش و توجهی برای احقاق حقوق مردم انجام ندادند.

استخراج نفت از سال‌1905 آغاز شد و اولین پرداختی به ایران در سال‌1914 در حدود هزار لیره بود و پس از آن تا سال‌1919 که در میانه جنگ جهانی و اوج بازار نفت جهانی بود، دریافتی ایران از 10 میلیون لیره بیشتر نشد و این در حالی بود که عایدات شرکت به بیش از 200 میلیون لیره رسیده بود و قاعدتا باید سهم ایران چیزی در حدود 32‌میلیون لیره می‌بود. تقریبا پس از جنگ جهانی اول یعنی در همان حوالی سال‌1298 اعتراضات به این قرارداد چه در سطح نخبگان و مسئولان و چه در سطح عوام آغاز شد. رضا پهلوی از سال‌1307 از طریق وزیر دربار خود یعنی تیمورتاش تلاش کرد که قرارداد را اصلاح کند ولی انگلیسی‌ها حاضر به اصلاح نمی‌شدند.

نخستین اتفاق مرتبط با نفت در کشورمان تاریخ امضای امتیازنامه ویلیام ناکس دارسی، سرمایه دار یهودی الاصل استرالیایی تبعه انگلیس در تهران در خردادماه سال 1280 بود. دارسی به موجب این امتیاز حق اکتشاف، استخراج، حمل و نقل، پالایش صدور نفت و گاز را در سراسر ممالک محصوره ایران به جز پنج ایالت شمالی به مدت 60 سال به طور انحصاری به دست آورد. بعد از آن در مردادماه همان سال طرح احداث خط لوله نفت در ایران به امضای تزار نیکولای دوم رسید.

در تمامی این سال‌ها نفت ایران بی حاشیه در اختیار خارجی‌ها بود، اما در آذر 1323 جرقه‌های ملی شدن صنعت نفت در کشورمان جدی‌تر شد.

بعد از سرنگونی رضاخان، مجلس دوره چهاردهم، به پیشنهاد دکتر مصدق طرحی را به تصویب رسانید که به موجب آن، دولت‌ها از مذاکره درباره اعطای امتیاز نفت به خارجیان منع شده و در صورت تخلف، به سه تا هشت سال حبس و انفصال از خدمات دولتی محکوم می‌شدند. یک سال بعد از آن تولید نفت خام ایران به نوزده میلیون تن رسید و در سال 1329 از 31 میلیون و 700 هزار بشکه تجاور کرد.

پیشنهاد ملی شدن نفت برای نخستین بار توسط عباس اسکندری در 30 مرداد سال 1327 در مجلس مطرح شد و در 18 اسفند همان سال محمد ساعد، نخست وزیر، شخصا وارد مذاکرات نفت شد و خواستار قبول اصل پنجاه_پنجاه از طرف شرکت نفت انگلیس و ایران شد.

4 آذر 1329 پیشنهاد ملی کردن نفت برای نخستین بار در خانه نریمان توسط نمایندگان جبهه ملی به تصویب رسید و در 8 آذر 1329 مصدق، حائری زاده، صالح، مکی و شایگان پیشنهادی به کمیسیون نفت در مورد ملی شدن نفت در تمام نقاط ایران دادند. همان سال رزم آرا لایحه نفت را از مجلس پس گرفت و حدود دو هفته بعد گزارش کمیسیون نفت در مخالفت با لایحه گس_گلشاییان در مجلس تایید شد.

4 اسفند 1329 سفیر بریتانیا در ملاقات با رزم آرا اعلام کرد انگلستان با هرگونه طرحی که متضمن ملی شدن صنعت نفت باشد مخالف است و آمادگی شرکت برای مذاکره درباره برقراری تصنیف عواید را مطرح کرد و در 12 اسفند مصدق در نامه ایی به رزم آرا نوشت: ملت ایران مطمئن است که در همان سال اول ملی شدن صنعت نفت بیش از این‌ها بفروشد و عواید کسب کند.

17 اسفند 1329 مصدق پیشنهاد ملی شدن نفت را در کمیسیون صنعت مخصوص نفت به رای گذاشت و به اتفاق آرا و 24 اسفند گزارش کمیسیون نفت مبنی بر ملی شدن صنعت نفت به اتفاق آرا در مجلس شورای ملی تصویب شد. 10 روز بعد از آن دین اچسن، وزیر امور خارجه امور خارجه امریکا، در تلگرافی به سفیر آن کشور در تهران از عدم مخالفت آمریکا با ملی کردن نفت در ایران به منظور جلوگیری از افتادن این کشور در دامان شوروی خبر داد.

با عنوان شدن ملی کردن صنعت نفت در سراسر کشور، آیت‌الله کاشانی طی اعلامیه مفصلی، کوشش در این راه را تکلیف دینی و وطنی ملت مسلمان اعلام کردند. پس از آن، علما و مجتهدین بزرگی، نظیر آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری، بهاءالدین محلاتی، عباسعلی شاهرودی، سیدمحمود روحانی قمی و کلباسی با صدور اعلامیه‌هایی و نیز در پاسخ به استفتائات مردم، بر لزوم ملی کردن صنعت نفت و حمایت از آیت‌الله کاشانی تاکید کردند.

در نهایت در 29 اسفند 1329 گزارش کمیسیون نفت در سنا به تصویب رسید و صنعت نفت در ایران ملی شد.