دلایل فرسایشی شدن پروژه "آب ژرف" در ایران / انتخاب عنوان آب ژرف برای این آب‌ها دقیق نیست!
پروژه آب ژرف در ایران از ابتدا موافقان و مخالفان زیادی داشته و بنابردلایلی این طرح از اهداف اصلی پروژه دور شده است. انتخاب عنوان آب ژرف برای این آب‌ها عنوان دقیقی نیست زیرا تجارب و موارد جهانی نشان داده که این آب‌ها لزوماً در اعماق خیلی زیاد نیستند!
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، بشر همواره در طول تاریخ، علوم و فناوری روز را جهت رفع نیازهای اساسی خود به‌کار گرفته است و اغلب مدیران و مسئولین کشورها بیشترین اهتمام را به توسعه و پیشرفت این گروه از علوم و فناوری را داشته‌اند. البته از اواخر قرن نوزدهم و با توسعه رسانه‌ها، القای نیازهای کاذب به جوامع بشری مسیر حرکت علم و فناوری را نیز تا حدی متأثر کرد اما به‌هرحال علوم و فناوری‌های رافع نیازهای اساسی جایگاه خود را حفظ کرده است.
در کشور ما به‌ویژه در سال‌های پس از انقلاب اسلامی که گزاره‌هایی مثل عدالت جزو شعارها و آرمان‌های اصلی نظام قرار گرفت، علوم و فناوری‌های مرتبط نیز با سرعت و شتاب حیرت‌آوری رشد کرد که آمارهای بین‌المللی به‌خوبی گواه این مطلب است. در این میان علوم و فناوری آب در حوزه‌های مختلف با توجه به نیاز کشور رشد بسیار خوبی داشته که می‌توان به دستاوردهای برجسته‌ای در سدسازی، تصفیه، انتقال و شبکه توزیع آب شهری و روستایی اشاره کرد.
با این حال به علت شرایط جغرافیایی و اقلیمی ایران و بارش متوسط حدوداً یک‌سوم جهان و تبخیر حدوداً سه برابر جهان در شرایطی که 75 درصد بارش در یک‌چهارم از مساحت کشور و در غیر از فصل آبیاری اتفاق می‌افتد، مسائل آب همواره از مهم‌ترین مسائل مردم بوده و مستقیماً بر حیات و معیشت و اقتصاد آنها تأثیرگذار بوده است.
"آب ژرف" به شبکه آب شرب سیستان رسیداین توزیع نامتوازن زمانی و مکانی و میزان بارش و تبخیر که بدان اشاره شد ضرورت مدیریت و اتخاذ تدابیر صحیح راهبردی در راستای سازگاری با این شرایط ذاتی را نشان می‌دهد. علوم و فناوری‌های مختلفی در این سال‌ها به کمک حل مسائل آب کشور در تأمین و توزیع و تصفیه آمده‌اند که در این یادداشت به یکی از پرحواشی‌ترین این فناوری‌ها در زمینه تأمین آب پرداخته می‌شود.
در اوایل دهه نود نخستین زمزمه‌های وجود ظرفیت آب‌های ژرف در کشور شنیده شد. مقوله‌ای که در دنیا سابقه‌ای بیش از 100 ساله داشت و از چین، آمریکا، استرالیا، هند و لیبی تا عربستان و اردن و دیگر کشورها پیش از آن تجارب مختلفی در اکتشاف، حفاری، استحصال، بهره‌برداری و انتقال این آب‌ها داشتند.
از همان ابتدا نیز جبهه‌های موافق و مخالفی نسبت به آن در محافل علمی و سیاسی شکل گرفت. در ابتدای راه گروهی از اساتید اصل وجود این آب‌ها را قبول نداشتند و گروهی استحصال آنها را غیرممکن می‌دانستند. ضمن اینکه حواشی مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز پیرامون آن ایجاد شد. بااین‌حال خروج آب از نخستین چاه آب با عمق بیش از 2000 متر در سیستان که با پیگیری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری حفرشده بود برخی ادعاها و ابهامات اصل وجود آب و امکان بهره‌برداری از آن را برطرف کرد.
در ادامه نیز فعالیت‌هایی برای توسعه این فناوری صورت پذیرفت اما به دلایلی که در ادامه به آن اشاره خواهد شد این مسیر تا حدودی منحرف شد و موجب فاصله گرفتن طرح از اهداف اصلی خود و فرسایشی شدن پروژه شد. درمجموع توجه به موارد زیر حائز اهمیت است:
- به علت ناهماهنگی و اختلاف نظری که میان معاونت علمی و وزارت نیرو به‌عنوان متولی اصلی تأمین آب کشور وجود داشت، نقشه راه و طراحی جامع و شایسته‌ای برای تعریف و جانمایی صحیح تحقیقات و مطالعات آب ژرف در ایران پایه‌ریزی نشد.
- کشور در ابتدای راه به لحاظ فناوری و امکانات موردنیاز جهت، مطالعه، اکتشاف، تحلیل و حفاری، توان و تجربه کافی را نداشت. تجهیزات به‌کارگیری شده در اکتشاف و حفاری مناسب و بهینه‌شده و سازگار به‌منظور میادین و منابع آبی نبودند.
- اطلاع‌رسانی درست درباره آن صورت نپذیرفت و به‌جای آنکه در محافل علمی و صنعتی به‌عنوان یک چالش و موضوع جذاب و جدید جهت نوآوری، پژوهش و نظریه‌پردازی مطرح شود، توسط برخی سیاسیون به عموم مردم اطلاع‌رسانی شد و موجب شکل‌گیری انتظارات جدی و بعضاً غیرواقعی شد.
- ایجاد انتظار حل یک کلان مسئله از یک طرح اکتشافی و تحقیقاتی که برای اولین بار در کشور کلید خورده، موجب اضافه شدن ابعاد جدیدی به این پروژه شد و حساسیت‌های جدی پیرامون آن شکل گرفت که روند عادی آن را به‌شدت متأثر کرد. این درحالی است که در کشورهای پیشرو در حوزه اکتشافات آب، چاه‌های متعدد اکتشافی و بهره‌برداری حفر و مطالعات و تحقیقات جامع و مفصلی پیرامون منشأ، میزان ذخیره، نوع و ابعاد آبخوان، ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آب و... بدون ایجاد حواشی اضافی صورت پذیرفته است. بر وجه مثال فقط در مقاله Salinity of deepgroundwarter in California: water quanity, quality, and protection داده‌های مربوط به 938 چاه مورد بحث و بررسی قرارگرفته است، درحالی‌که تعداد حفاری‌های آب ژرف به ایران هنوز به تعداد انگشت‌های یک دست هم نرسیده است. بنابراین تا تکمیل مطالعات اکتشافی نباید انتظار استحصال حجم قابل‌توجهی آب داشت و حل مسائل و چالش‌های آبی مردم مناطق را به آن گره زد.
- انتخاب عنوان آب ژرف برای این آب‌ها عنوان دقیقی نبوده است. زیرا تجارب و موارد جهانی نشان داده که این آب‌ها لزوماً در اعماق خیلی زیاد نیستند و در برخی از کشورها مثل بنگلادش کمتر از 150 متر و در لیبی کمتر از 500 متر و به همین صورت در بسیاری از نقاط دنیا کمتر از 1000 متر و ندرتاً بیش از آن بوده است. در ایران نیز شواهد و احتمالاتی از وجود این آب‌ها در اعماق کمتر وجود دارد. در مناطقی که دبی چاه‌ها و چشمه‌های موجود با بارش‌های سالیانه و کوتاه‌مدت کنترل نمی‌شوند. بنابراین اطلاق واژه ژرف به‌خوبی معرف این منابع آبی نیست. عباراتی از قبیل آب‌های سازندی، آب‌های قاره‌ای یا آب‌های گسلی بیشتر همخوانی بیشتری دارد.
در پایان این‌گونه می‌توان اظهار کرد که حرکت به سمت اکتشاف و بهره‌برداری از منابع نامتعارف آب و فناوری‌های نوین آبی اقدامی ارزشمند در کشور است که با طراحی درست و ایجاد یک ساختار علمی و صحیح مبتنی بر تجمیع ظرفیت‌ها و هم‌افزایی تمامی دستگاه‌های ذی‌ربط در فضایی آرام و منطقی و به‌دور از حواشی سیاسی نتایج امیدبخشی از آن مورد انتظار است.
در دولت سیزدهم نیز با وفاق ایجادشده میان معاونت علمی، وزارت نیرو و وزارت نفت در کنار حسن توجه و نقش فعال معاون اول محترم رئیس‌جمهور سرعت حرکت منطقی و اصلاح برخی رویه‌های نادرست قبلی در مسیر تکمیل مطالعات، تحقیقات اولیه و مطالعات اکتشافی این منابع آبی ارزشمند در تمامی استان‌ها شتاب گرفته است و دستاوردهای علمی و فناورانه آن به‌زودی مقدمه‌ای برای حرکت به سمت بهره‌برداری اصولی از این منابع را فراهم خواهد کرد.
محمد همت؛ سرپرست ستاد توسعه فناوری آب، اقلیم و محیط زیست معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری