زلزله و فرسایش میراث؛ ضرورت بازاندیشی در حفاظت از آثار تاریخی و طبیعی

سمنان - در شرایطی که فرونشست‌ها، زلزله‌ها و سیلاب‌ها آثار تاریخی و طبیعی کشور را تهدید می‌کنند، کارشناسان بر لزوم تقویت مطالعات، اجرای پدافند غیرعامل و تأمین زیرساخت‌های حفاظتی تأکید دارند.

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - ندا شمس*: در سال‌های اخیر با تشدید پدیده‌هایی نظیر زلزله، سیلاب، رانش زمین و به‌ویژه فرونشست‌های گسترده در نواحی مختلف ایران، تهدیدهای جدی متوجه آثار تاریخی و زیست‌محیطی کشور شده است. ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه، برداشت بی‌رویه از منابع آبی، تخریب پوشش گیاهی، و کاهش تاب‌آوری زیست‌بوم‌ها تنها بخشی از زنجیره معضلاتی است که در کنار کم‌توجهی به اصول پدافند غیرعامل، می‌تواند فجایعی همچون نابودی میراث ملی را رقم بزند.

در این میان، استان‌هایی چون سمنان، که به سبب موقعیت جغرافیایی در پهنه‌ای زلزله‌خیز، خشک و آسیب‌پذیر قرار دارند، بیش از پیش نیازمند تدابیر پیشگیرانه‌اند. کارشناسان حوزه مدیریت بحران و پدافند غیرعامل معتقدند بدون توجه به برنامه‌های مقاوم‌سازی، مستندسازی دقیق آثار و مداخلات حفاظتی علمی، در صورت وقوع زلزله، پیامدهایی جبران‌ناپذیر در انتظار این مواریث است.

بافت‌های تاریخی، سازه‌های سنتی، مسیرهای قناتی و زیستگاه‌های طبیعی در معرض تهدید

پژوهشگر حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر ضمن بیان اینکه زلزله یکی از اصلی‌ترین مخاطرات طبیعی در ایران است که نه‌تنها جوامع انسانی، بلکه بافت‌های تاریخی، سازه‌های سنتی، مسیرهای قناتی و حتی زیستگاه‌های طبیعی را نیز در معرض تهدید مستقیم قرار می‌دهد، افزود: بسیاری از آثار ثبت‌نشده تاریخی، با کوچک‌ترین لرزش در خطر ریزش یا تخریب قرار می‌گیرند، در حالی که هیچ‌گونه نقشه یا مستند علمی دقیقی از آن‌ها وجود ندارد. در چنین شرایطی، حتی مرمت پس از حادثه نیز امکان‌پذیر نیست.

هانی رستگاران، با اشاره به لزوم گنجاندن اصول پدافند غیرعامل در برنامه‌ریزی‌های مرمتی و توسعه‌ای افزود: در استان سمنان، با وجود ظرفیت بالای تاریخی، شاهد فرسایش خاموش بسیاری از آثار هستیم.

وی تصریح کرد: حتی آثاری که ثبت ملی یا در حال ثبت جهانی هستند نیز به دلیل کمبود زیرساخت، نبود مطالعات ژئوتکنیکی و عدم تخصیص منابع کافی، در معرض آسیب‌های پنهان هستند. زلزله فقط تخریب نیست؛ زلزله یک هشدار برای بازاندیشی در شیوه‌های نگهداری از میراث است.»

ضرورت ایجاد بانک دیجیتال آثار تاریخی

در همین راستا، کارشناسان پدافند غیرعامل و اعضای سازمان هلال احمر استان سمنان تاکید دارن که باید لایه‌های امنیتی حفاظتی در برابر بلایای طبیعی، از جمله آموزش نیروی انسانی بومی، ایجاد بانک دیجیتال آثار تاریخی، پوشش بیمه‌ای و نیز نصب حسگرهای هوشمند در برخی نقاط آسیب‌پذیر به‌صورت جدی پیگیری شود.

محمد جهانشاهی، دبیر کمیته طبیعت‌گردی و گردشگری سبز وزارت میراث فرهنگی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: زلزله می‌تواند چرخه زیستی یک منطقه را به‌کلی متحول کند.

وی با بیان اینکه در بسیاری از نقاط کشور، ما در شرایطی قرار داریم که از قبل آبستن افزایش ضریب خسارت ناشی از بلایای طبیعی هستیم، گفت: برای مثال، سال‌ها خشکسالی، منجر به خشک شدن پوشش گیاهی و افزایش آتش‌سوزی‌ها شده به طوری که در بهاری که گذشت شاهد افزایش گاهاً تا 700 درصدی آتش سوزی‌ها در جنگل‌ها و مراتع کشور باشیم، یا برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی، خسارت‌های فرونشست را به شکل خطرناک‌تری تشدید کرده است.

وی تصریح کرد: در کنار اینها، کاهش پوشش گیاهی در مراتع و جنگل‌ها باعث افزایش روان‌آب‌ها شده که قدرت تخریبی بالایی در زمان وقوع بارش دارند و خسارت‌های بارندگی را بسیار بیشتر از منافع این فاکتور مهم رقم می‌زنند.

بی توجهی به محیط‌های طبیعی و چرخه زیستی

دبیر کمیته طبیعت‌گردی و گردشگری سبز وزارت میراث فرهنگی با تاکید بر کم‌توجهی به محیط‌های طبیعی در مطالعات بلایا به ویژه زلزله، افزود: متأسفانه ما تمرکز زیادی بر جوامع انسانی داریم که طبیعی است، ولی محیط‌های طبیعی که بخشی از چرخه زیستی ما هستند و از جنبه دیگری ارزش‌های میراثی دارند، در اولویت بررسی قرار نمی‌گیرند.

جهانشاهی تصریح کرد: در شرایط بحرانی، عمده منابع و انرژی به سمت جوامع انسان‌ها هدایت می‌شوند و بخش طبیعت معمولاً مغفول می‌ماند، در حالی که زلزله در این محیط‌ها نیز باعث رانش‌، شکست، لغزش و... که آثار متنوعی از جمله مرگ و میر گونه‌های جانوری می‌شود؛ به‌ویژه حیات‌وحشی که کندرو است و یا با اخلال در زنجیره غذایی، تبعات جدی بر جای می‌گذارد و این خسارت‌ها می‌تواند در بخش‌های انسانی چرخه زیستی نیز اثرگذار باشد.

وی با اشاره به تجربه‌های جهانی، به پارک ملی یلواستون در آمریکا اشاره کرد و گفت: این پارک که سالانه به طور متوسط هزار و پانصد زلزله را تجربه می‌کند، با بیش از هشتصد میلیون دلار درآمد سالانه و بیش از هشت هزار شغل در اقتصاد محلی، یکی از مهم‌ترین مقاصد ژئوتوریستی دنیاست.

زلزله «بم» تنها یک فاجعه انسانی نبود

دبیر کمیته طبیعت‌گردی و گردشگری سبز وزارت میراث فرهنگی همچنین خاطرنشان کرد: حال اگر در چنین منطقه‌ای زلزله، صدمات زلزله جدی شود نه تنها زیستگاه و کل عرصه طبیعی بلکه اقتصاد محلی نیز به شدت تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.

جهانشاهی افزود: در کشور ما نیز زلزله بم تنها یک فاجعه انسانی نبود؛ بلکه باعث خشک شدن صدها هکتار نخلستان و از بین رفتن دها قنات شد که شریان‌های حیات بخش طبیعی و فرهنگی آن منطقه بودند. بالغ بر هشت هزار هکتار باغ و نخلستان آسیب دیدند که ششصد هکتار از آن‌ها کاملاً از بین رفتند.

وی افزود: این هم آسیب به منظر طبیعی بود و هم میراث فرهنگی و کشاورزی آن منطقه، بنابراین نباید تأثیرات زلزله را تنها در مرگ و میر یا تخریب خانه‌ها خلاصه کرد.

تغییر ساختار زیستی منطقه با بلایای طبیعی

دبیر کمیته طبیعت‌گردی و گردشگری سبز وزارت میراث فرهنگی تأکید کرد: ما نیازمند سرمایه‌گذاری در مطالعات جدی‌تری در حوزه عرصه‌های طبیعی به ویژه زیستگاه‌ها هستیم.

جهانشاهی افزود: بسیاری از آثار طبیعی و حتی مناطق حفاظت‌شده که به عنوان منابع ارزشمند طبیعت‌گردی شناخته می‌شوند، بایست با نگاه پایدار سازی مورد مطالعه و برنامه ریزی قرار گیرند و در این زمینه باید بخشی از منابع ملی به این مباحث اختصاص یابد چرا که تبعات حوادث و بلایای طبیعی به ویژه زلزله می‌تواند ساختار زیستی منطقه را برای دهه‌ها تغییر دهد.

ضرورت تدوین «نقشه ملی خطر زلزله برای میراث»

بررسی گفت‌وگوهای صورت‌گرفته با کارشناسان حوزه میراث فرهنگی، طبیعت‌گردی، پدافند غیرعامل و مدیریت بحران نشان می‌دهد که ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های جدی در برابر زلزله مواجه است.

از فرونشست زمین در مرکز ایران گرفته تا آسیب‌پذیری کوه‌پایه‌ها در شمال و زاگرس، بسیاری از آثار تاریخی و طبیعی بدون مداخله مؤثر، در مسیر نابودی تدریجی قرار دارند.

لزوم تدوین «نقشه ملی خطر زلزله برای میراث» با تمرکز بر استان‌هایی مانند سمنان، کرمان، فارس، تهران و خراسان، از جمله پیشنهادهای فوری کارشناسان است. در این میان، تقویت مشارکت‌های بین‌نهادی، استفاده از ظرفیت مردمی و فناوری‌های نوین (نقشه‌برداری هوایی، اسکن‌های سه‌بعدی، سامانه هشدار سریع و...) می‌تواند افق جدیدی برای حفاظت از میراث در برابر بلایای طبیعی ترسیم کند.