زمانه نیک شناسد زمرد از مینا

در دیباچه گلستان آمده «فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد...» این توصیف سعدی را بسیار خوانده و شنیده‌ایم. اما زمرد تنها به خاطر رنگ سبزش در ادب فارسی جلوه نکرده است.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: زمرد (Emerald) دارای فرمول شیمیایی Be3Al2(SiO3)6Be3Al2(SiO3)6 است، یک کانی از خانواده بریل. این فرمول نشان‌دهنده ترکیب شیمیایی دقیق زمرد است که شامل بریلیوم (Be)، آلومینیوم (Al)، سیلیکون (Si) و اکسیژن (O) است. درواقع زمرد نوعی بریل است که با حضور عناصر کمیاب کروم (Cr) و گاهی وانادیوم (V) رنگ سبز زیبای خود را به دست می‌آورد.

در ساختار بلوری، زمرد دارای ساختار شش‌ضلعی (هگزاگونال) است که این ساختار منظم اتم‌ها در کنار هم باعث شکل‌گیری کریستال‌های زمرد می‌شود. این نظم ساختاری در بلور زمرد باعث شفافیت و درخشندگی خاص آن می‌شود، هرچند که معمولاً زمرد دارای ناخالصی‌هایی هم هست که در تشخیص زمرد طبیعی از مصنوعی بسیار کمک می‌کند. این کانی با درجه سختی 7.5 تا 8 در مقیاس موس، نسبتاً سخت است اما به دلیل ناخالصی‌های بالا شکنندگی زیادی دارد.

ابوریحان بیرونی، هزار سال پیش وزن مخصوص زمرد را 2.75 تعیین کرده بود که با اندازه‌گیری‌های امروزی کاملاً مطابقت دارد. زمرد مرغوب باید بدون خط و شکاف باشد، اما معمولاً دارای ترک‌ها و ناخالصی‌هایی است که حتی با چشم غیرمسلح نیز قابل مشاهده‌اند. هرچند زمرد مرغوب باید بدون رگه‌های سفید، نقاط سیاه، سوختگی، منفذ و فرورفتگی باشد و رنگ آن کاملاً یکنواخت و خالص باشد. اما یافتن زمرد بی‌عیب و نقص بسیار نادر است و این سنگ معمولاً با یکی از این نقص‌های طبیعی همراه است. در واقع، زمرد بی‌عیب به عنوان نمادی از کمال غیرممکن شناخته می‌شود و تبدیل به مَثَل شده است.

در یک سنگ زمرد، اتم‌های بریلیوم، آلومینیوم و سیلیکات در ساختار بلوری‌شان به صورت شبکه‌ای منظم قرار دارند که تحت تأثیر حضور کروم یا وانادیوم رنگ سبز ویژه این سنگ پدید می‌آید. ضریب شکست نور در زمرد بین 1.576 تا 1.582 است؛ این ترکیب و ساختار سبب زیبایی و ارزش بالای زمرد در جواهرات و علوم کانی‌شناسی می‌شود. زمرد در اثر حرارت کدر می‌شود و رنگ آن به زرد تغییر می‌کند، بنابراین باید در نگهداری و استفاده از آن دقت شود. این ویژگی‌ها باعث شده تا زمرد علاوه بر زیبایی، به عنوان یک سنگ حساس و ارزشمند شناخته شود.

فرآیند و شیوه تشکیل زمرد

منشأ پیدایش زمرد به‌طور کلی سه نوع است:

منشأ پگماتیتی: سنگ خام زمرد در پگماتیت‌های غنی از بریلیوم و آلومینیوم ایجاد می‌شود. وجود عناصری مثل کروم یا وانادیوم عامل رنگ سبز آن است. بلورها به‌آرامی از ماگمای مذاب و غنی از این عناصر و زیر فشار و حرارت بالا شکل می‌گیرند.

منشأ هیدروترمال: محلول‌های آبی داغ که مملو از عناصر لازم هستند، به درون شکاف‌ها و رخنه‌های سنگ‌ها نفوذ می‌کنند و طی سرد شدن در ترکیب با عوامل مناسب دما و فشار، بلورهای زمرد را تشکیل می‌دهند.

منشأ ماگماتیتی و دگرگونی: برخی زمردها حاصل واکنش‌های شیمیایی و انتقال حرارت بین سنگ‌های آذرین (مثل گرانیت‌ها و شیست‌ها) و سنگ‌های دگرگونی هستند. در اینجا نیز دما و فشار بالا، به همراه مواد فرار مانند بخارات آبی، تعادل مناسب برای شکل‌گیری این گوهر را ایجاد می‌کنند.

برای تشکیل یک کریستال زمردِ باکیفیت، باید میلیون‌ها سال بگذرد تا عناصر طی این فرآیندهای زمین‌شناسی در ساختار کریستالی منظم قرار گیرند.

معادن زمرد در نقاط مختلف جهان و ایران

معادن زمرد در سراسر جهان پراکنده‌اند و هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. کلمبیا به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زمرد در جهان شناخته می‌شود و معادنی چون موزو و چیوور زمردهای باکیفیت تولید می‌کنند. زامبیا نیز با تولید زمردهای تیره‌تر، یکی از منابع مهم آفریقا به شمار می‌رود. در برزیل، زمردهایی با رنگ روشن و کیفیت مطلوب استخراج می‌شوند.

دره پنجشیر افغانستان به دلیل زمردهای شفاف و باکیفیت شناخته شده است، اما شرایط سیاسی و نبود فناوری مدرن استخراج را محدود کرده است. پاکستان نیز زمردهایی مشابه به زمردهای کلمبیا تولید می‌کند. معادن سانداوانا در زیمبابوه نیز زمردهایی با ساختار بلوری خاص ارائه می‌دهند. همچنین کشورهایی مانند هندوستان، روسیه، اتریش، استرالیا، مصر، آمریکا و چین دارای معادن زمرد هستند، اما تولید و شهرت آن‌ها به اندازه کلمبیا و زامبیا نیست. این تنوع جغرافیایی نشان‌دهنده اهمیت جهانی این گوهر سبز است.

ایران دارای معادن زمرد در نقاط مختلف کشور است. در استان اصفهان، معادن نطنز زمردهایی با رنگ سبز مایل به زرد و شفافیت متوسط تولید می‌کنند. در سیستان و بلوچستان، زمردها دارای رنگ سبز تیره و شفافیت پایین‌تر هستند. استان کرمان نیز زمردهایی با رنگ سبز روشن و شفافیت متوسط استخراج می‌کند. در خراسان رضوی، شهرستان‌های اسفراین و رازوجرکلان دارای دو معدن مهم اند که جزو ذخایر ارزشمند کشور محسوب می‌شوند.

عوامل تعیین رنگ و کیفیت

خلوص رنگ، میزان شفافیت و عدم وجود ناخالصی‌ها بر قیمت و کیفیت آن اثرگذارند. زمرد برخلاف یاقوت کبود، معمولاً از معادن اولیه استخراج می‌شود و به همین دلیل استخراج آن سختی کمتری دارد و عمدتاً از رگه‌ها و شیارهای طبیعی برداشت می‌گردد. کیفیت، شفافیت، شدت رنگ و نبود ترک یا ناخالصی فاکتورهای کلیدی قیمت زمرد محسوب می‌شوند.

این سنگ در طیفی از رنگ سبز تیره تا سبز روشن یافت می‌شود و هرچه رنگ آن عمیق‌تر و شفاف‌تر باشد، ارزش آن بیشتر خواهد بود. اصطلاح «سبز زمردی» برای توصیف رنگ سبز خاص و جذاب این سنگ به کار می‌رود. زمردهای باکیفیت معمولاً در جواهرات گران‌بها استفاده می‌شوند و به دلیل زیبایی و کمیاب بودنشان، مورد توجه علاقه‌مندان به سنگ‌های قیمتی قرار دارند. در میان انواع زمرد، سه نوع اصلی به نام‌های زمرد ذبابی، زمرد ریحانی و زمرد ظلمانی شناخته می‌شوند.

زمرد ذبابی: این نوع زمرد به دلیل رنگ سبز بسیار زنده و شفافیت بالا، از ارزشمندترین انواع زمرد به شمار می‌رود. نام ذبابی از کلمه «ذباب» به معنای مگس گرفته شده است، زیرا آب و رنگ این نوع زمرد به شکلی است که گویی در حال رقص و حرکت است و به مگسی متحرک شباهت دارد.

زمرد ریحانی: این نوع زمرد رنگی روشن‌تر و شفاف‌تر از ذبابی دارد و رنگ آن به برگ‌های تازه گیاهانی مانند ریحان یا خوشه‌های تازه جو تشبیه شده است. در زبان عربی، گیاه مورد را «آس» می‌نامند و به همین دلیل این نوع زمرد را گاهی زمرد آسی نیز می‌گویند. برخی معتقدند که این نوع زمرد از ذبابی ارزشمندتر است.

زمرد ظلمانی: این نوع زمرد دارای رنگی تیره‌تر است و به دلیل وجود سایه‌های سیاه در آن، به این نام خوانده می‌شود. برخلاف برخی باورهای نادرست که گمان می‌کنند این نوع زمرد از مکان‌های تاریک و ناشناخته آورده شده است، نام آن صرفاً به ویژگی ظاهری‌اش اشاره دارد. ارزش این نوع زمرد معمولاً نزدیک به ذبابی و ریحانی است.

زمرد سلقی یا سلق، نوعی از زمرد است که به رنگ سبز برگ چغندر متمایل به زردی شباهت دارد. این نوع زمرد معمولاً قیمت کمتری نسبت به سایر انواع دارد و گاهی غیر شفاف و کدر است که به آن «آصم» نیز می‌گویند. آصم کمترین ارزش را در میان زمردها دارد و به رنگ شیری یا زیدی شناخته می‌شود.

نوع دیگری از زمرد به نام «کراثی» وجود دارد که رنگ آن کم‌رنگ‌تر بوده و به برگ گیاهانی مانند کراث، تره یا گندنا شباهت دارد. مورخ یونانی، مایکل پسلوس، در نوشته‌های خود از زمردی با طیف آبی و طلایی یاد کرده است که به نظر می‌رسد نوع خاصی از زمرد باشد.

انواع دیگری از زمرد که کیفیت پایین‌تری دارند شامل زمرد مغربی است که مورد پسند مردم مغرب یا مراکش بوده، زمرد فستقی که به رنگ سبز پسته‌ای است و به زمرد کهنه مشهور است، زمرد زنجاری با رنگ سبز زنگاری و زمرد صابونی که بر اثر گرما یا عوامل دیگر نرم شده و به سفیدی متمایل می‌شود. زمرد صابونی پایین‌ترین کیفیت را دارد و برخی آن را با زبرجد مقایسه کرده‌اند.

زمرد مرغوب بدون رگه سپید و نقطه سیاه و سوختگی و منفذ و فرورفتگی ست و با هیچ رنگ دیگری آمیخته نیست زمرد بی نقص و بی عیب نادر الوجود است و گمان نمی‌رود هیچ سنگ قیمتی دیگری بیش از زمرد از نظر رنگ و شفافیت غیریکنواختی نشان دهد. نقص و عیب تقریباً همزاد زمرد، است به طوری که زمرد بی نقص مثلی از «کمال غیر ممکن» است.

زمرد در ادب فارسی

واژه زمرد در فارسی و عربی با واژه‌های izumrud در روسی، emeraude در فرانسوی و emerald در انگلیسی ریشه مشترک دارد ولی در مورد آنکه این واژه‌ها برگرفته از ریشه لاتینی smaragdus یا یونانی smaragdos یا سانسکریت maragdam باشند اتفاق نظر وجود ندارد.

مهمترین صفت زمرد در نظر قدما، این است که مار و اژدها را کور می‌کند. مانند این بیت از دیوان شمس:

گر اژدهاست بر ره عشق است چون زمرد از بهر این زمرد هین دفع اژدها کن

یا این بیت در مثنوی، با این توضیح که مولوی نفس انسان را به اژدها مانند می‌کند و روی شیخ و پیر را زمردی می‌داند که دیده آن اژدها را از جا می‌کند:

نفس اژدرهاست، با صد زور و فن روی شیخ او را زمرد دیده‌کَن

یا این بیت باز هم از مثنوی:

مال چون مار است و جاه آن اژدها، سایه مردان زمرد این دو را زآن زمرد مار را دیده جَهَد کور گردد مار و رهرو وارهد

هرچند از جابربن‌حیان نقل است که اگر افعی «نظر به زمرد کند فی‌الحال کور شود.» ابوریحان بیرونی آورده که «چند نوع زمرد بر چند مار افعی تجربه کردم هیچ اثر نکرد.» حتی با نزدیکی رنگ سبز و نام خضر، سایه زمردین را به سایه خضر تعبیر کرده‌اند که در پناه او بر نفس غلبه می‌توان کرد. از نظر مولوی حال تبدیل کننده‌ای که برای خورشید در نظر داشتند که سنگ‌ها را تبدیل به احجار کریمه و گوهر می‌کند، بر پیر و شیخ نیز مصداق دارد چنانکه می‌گوید:

هر خاک که در دست گرفتی همه زر شد شد لعل و زمرد ز تو، سنگی که گزیدی

زهر و مواد سمی غالباً رنگ سبز داشته و برای همراه داشتن زهر (و احیاناً خوردن آن به وقت ضرورت) آن را زیر نگین زمرد پنهان می‌کرده‌اند تا پیدا نباشد. مانند این بیت:

زمردین نبود خاتم گدا، دریاب که خود چه زهر بود کان تهِ نگین دارم

از سوی دیگر گفته می‌شود زمرد خاصیت پازهر بودن دارد و می‌تواند در برابر زهرهای مختلف، از جمله مارزدگی، مفید باشد. اما در عین حال، مصرف بیش از حد آن، یعنی بیش از هشت جو، می‌تواند کُشنده باشد. این تناقض در خواص زمرد نشان‌دهنده اهمیت استفاده صحیح و دقیق از آن است. در تنسوخ نامه ایلخانی آمده است: «زمرد زود شکسته شود به سوهان سوده گردد و طاقت آتش ندارد. به آبگینه رنگ کرده و به مینا غشِ زمرد کنند.» مینا، شیشه یا آبگینه سفید یا رنگارنگی‌ست که خرده‌های آن شبیه جواهر و سنگ‌های قیمتی‌ست و سبز آن از همه بهتر بوده و آن را به جای زمرد به دروغ می‌نمایانده اند. اینطور است که انوری می‌گوید:

به شکل و شبه تو گر دیگران برون آیند، زمانه نیک شناسد زمرد از مینا

سبزی زمرد را با سبزه و گیاهان کم‌بها مقایسه کرده‌اند، هرچند قیمتشان بسیار متفاوت است. مانند این بیت از انوری:

زمرد و گیهِ سبز هر دو هم‌رنگند، ولیک زین به نگیندان کشند و زان به جوال!

در تشبیه به سبزی زمرد و زبرجد همراه هم می‌آیند، بدری کشمیری می‌گوید:

به هر معموره‌ای فرش زمرد، در او نقش و نگاری از زبرجد

و امیر معزی چنین می‌سراید:

به جای لاله زبرجد برآید از سر کوه، به جای برگ زمرد برون دمد ز شجر

در دیوان حافظ نیز زمرد و زبرجد را به این ترتیب در ابیات زیر می‌بینیم:

تخت زمرد زده است گل به چمن راح چون لعل آتشین دریاب

و

بر این رواق زبرجد نوشته‌اند به زر، که جز نکویی اهل کرم نخواهد ماند...

که اشاره به سبزی رنگ آسمان و گنبد گردون دارد، معنایی که در ابیات دیگری مانند «مزرع سبز فلک دیدم و داسِ مهِ نو» تکرار می‌شود. کوتاه سخن اینکه زمرد، یکی از گرانبهاترین سنگ‌های قیمتی است و به دلیل رنگ خاص و کمیاب بودنش در جهان، غالباً همراه با شگفتی و رمز و راز بوده و با زهر و پادزهر و قدرت‌های غریب پیوند داشته است.