زمستان سرد و سخت در راه است

این بحران رفته رفته آن‌قدر گسترده شد که کارشناسان اقتصاد، آن را با تورم بالا، بحران انرژی و رشد ضعیف اقتصادی ناشی از بحران نفت دهه 1970، مقایسه می‌کنند.

صمت در این گزارش به‌مناسبت پایان سال 2022 میلادی، به تحولات مهمی که حوزه معدن پشت‌سر گذاشته، می‌پردازد و نگاهی گذرا به چشم‌انداز پیش‌رو در 2023 می‌اندازد.

گزارش ما با توضیحات انوشیروان دلیریان، کارشناس و فعال حوزه معدن آغاز می‌شود که عقبگرد اروپا به عصر زغال‌سوزی را تشریح می‌کند و در ادامه آرش ابراهیم‌آبادی، استاد دانشگاه و کارشناس معدن، ارزیابی خود را درباره آنچه گذشته و در انتظار بخش معدن است، ارائه می‌کند.

با ما در این گزارش همراه باشید.

عصر آلودگی در اروپا

انوشیروان دلیریان کارشناس و فعال معدن: سال گذشته، باوجود همه توافقات زیست‌محیطی، کشورهای اروپایی دوباره وارد دوران زغال‌سوزی شدند.

با آغاز جنگ روسیه و اوکراین، 2 کشوری که در مقیاس جهانی از بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان انرژی و مواد غذایی به‌شمار می‌روند، بحران انرژی در اروپا بیش‌ازپیش نمود پیدا کرده و این مشکل در بحث تامین گاز شدت بیشتری یافته است.

باتوجه به تحریم‌های روسیه، خطوط لوله نورد استریم 1 و 2 که آلمانی‌ها روی آن سرمایه‌گذاری هنگفتی کرده بودند، تا گاز را از روسیه به آلمان منتقل کنند، دچار چالش شد. به‌این‌ترتیب کشورهای اروپایی ناچار شدند پیمانی را که در سال 2015 منعقد کرده بودند، زیر پا بگذارند.

براساس این پیمان که به پیمان کیوتو معروف است، کشورهای صنعتی جهان، عضو گروه G7، تعهد کرده بودند تا سال 2020 در مسیر خنثی‌سازی یا صفر کردن انتشار کربن گام بردارند و در نهایت تا سال 2035، یعنی چیزی نزدیک به 13 سال دیگر، به این هدف برسند.

اما وقوع جنگ باعث شد کشورهای اروپایی باوجود همه تمهیداتی که برای ذخیره‌سازی انرژی گاز به کار بسته بودند، باز به‌سوی مصرف سوخت زغال‌سنگ به عنوان یکی از آلاینده‌ترین سوخت‌های فسیلی، رو بیاورند.

زمستان سرد واقعی

شنیده‌ها حاکی از آن است که همه پیش‌بینی‌ها درباره احتمال وقوع زمستان سرد و سخت برای اروپا، نقش بر آب شده است و شرایط آنقدرها سخت نیست. اما به گفته بسیاری از کارشناسان واقعیت چیزی جز این است.

باوجود اینکه کشورهای این قاره تا امروز توانسته‌اند مخازن ذخیره گاز خود را پر کنند، اما این میزان ذخیره بسیار کمتر از نیاز زمستانه آنها است.

برای روشن‌تر شدن موضوع، می‌توان به آمار زیر اشاره کرد: حجم مخازن زیرزمینی کشور اوکراین برای ذخیره‌سازی گاز 325 تراوات ساعت است، اما این کشور تا یک ماه پیش، موفق شده تنها 30 درصد این مخازن زیرزمینی را پر کند. در این مدت، آلمان 99 درصد از ذخایر زیرزمینی خود را تکمیل کرده که 246 تراوات ساعت و این مقدار فقط پاسخگوی 27 درصد حجم مصرفی این کشور است. ایتالیا 92 درصد مخازن ذخایر زیرزمینی خود را در طول فصل گرم تکمیل کرده، اما این مقدار می‌تواند 25 درصد میزان مصرف این کشور را پوشش دهد. به‌همین ترتیب، حجم مخازن ذخایر زیرزمینی کشور هلند 90 درصد تکمیل شده که پاسخگوی 35 درصد میزان مصرف این کشور است و فرانسه تنها می‌تواند به تامین 30 درصد میزان مصرف موردنیاز خود اقدام کند. بدتر از همه، شرایط کشور انگلیس است که 100 درصد مخازن ذخایر زیرزمینی خود را تکمیل کرده، اما این میزان تنها یک درصد نیاز آن کشور به انرژی را تامین خواهد کرد.

باتوجه به این اعداد و ارقام، کشورهای قاره سبز ناچار شده‌اند، برای رفع مشکل ناشی از جنگ و تحریم‌ها، به مصرف سوخت‌های فسیلی رو بیاورند.

بنابراین می‌توان گفت، شرایط اضطراری و جنگی در سال 2022 موجب شده است، اتحادیه اروپا تعهدات خود را زیر پا بگذارد.

فاجعه در کمین حیات

90 درصد سهم اثر گازهای گلخانه‌ای بر جو زمین را بخار آب و دی‌اکسید‌کربن تشکیل می‌دهد. بررسی‌ها نشان داده است که اگر غلظت دی‌اکسیدکربن موجود در جو زمین، 2برابر شود، بین 1.5 تا 4.5 درجه سانتیگراد دمای کره زمین افزایش پیدا می‌کند.

شاید شنیدن این اعداد شرایط بحرانی موجود را چندان روشن نکند، اما افزایش دما در این مقیاس بسیار فاجعه‌آمیز است. این فاجعه هم در راستای تغییرات اقلیمی و هم در راستای برهم خوردن توازن آب‌وهوایی کره زمین به وقوع می‌پیوندند. در این تغییرات، متوسط دمای کره زمین بسیاری از گیاهان و جانوران را چه در خشکی و چه در آب‌ها دچار مشکلات زیستی کرده و احتمال انقراض را افزایش می‌دهد. این نبود توازن، در نهایت زندگی بشر را نیز تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. نمونه ساده‌ای که می‌توان برای نشان دادن آثار این نبود توازن برشمرد، آب شدن یخ‌های قطب شمال و جنوب است که موجب افزایش سطح آب و کاهش نسبت خشکی به آب می‌شود. به‌این‌ترتیب بخش عمده‌ای از حیات گیاهی و جانوری رو به نابودی خواهد رفت. علاوه بر این، گرم شدن زمین، موجب گرم شدن آب اقیانوس‌ها شده و بخش مهمی از اکوسیستم کره زمین را که در اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند، به‌خطر می‌اندازد.

خلاصه اینکه، مجموع این عوامل، توازن فصلی، دمایی، برودتی و رطوبتی را دچار چالش کرده و در نهایت بر بقای بشر تاثیر می‌گذارد.

وظیفه کشورهای صنعتی

متاسفانه نشانه‌های این اتفاق تلخ و ترسناک، چند سالی است که نمایان شده است. آماری که تا سال 2017 منتشر شده، نشان می‌دهد غلظت گازهای گلخانه‌ای تا سال 2017 به ppm 400 رسیده و این عدد پیش از انقلاب صنعتی حدود ppm 225 بوده، یعنی راه چندانی تا 2 برابر شدن میزان دی‌اکسیدکربن موجود در جو زمین باقی نمانده است.

نتیجه عینی این تغییرات که همه ما در چند 10 سال اخیر شاهد آن بوده‌ایم، این است که دیگر شرایط آب‌وهوایی فصل‌ها مانند گذشته نیست و میزان بارش در بسیاری از کشورها، ریتم همیشگی را ندارد و گرمای زمین روندی رو به رشد پیدا کرده است.

این درحالی است که بشر باید واکنش عاجلی نسبت به این تغییرات نشان دهد. برهمین اساس کشورهای عضو گروه G7، یا 20 کشور صنعتی دنیا، مصمم شدند که میزان تولید و انتشار کربن را به‌سمت صفر سوق دهند.

آمار نشان می‌دهد که 60 درصد دی‌اکسیدکربن تولیدی جهان توسط کشورهای صنعتی تولید می‌شود. بنابراین رعایت نشدن معاهدات زیست‌محیطی و عقبگرد کشورهای صنعتی از سیاست‌های کربن‌زدایی در سال 2022 نقش مخرب‌تری بر زمین و حیات موجودات زنده خواهد داشت.

هماهنگی آسان نیست

آرش ابراهیم‌آبادی استاد دانشگاه و کارشناس معدن: بحران انرژی اروپا که به‌دنبال تنش میان روسیه و اروپا ناشی از جنگ اوکراین پدید آمده، کمابیش تمام کشورهای قاره سبز را درگیر خود کرده است.

روسیه در برابر تحریم‌های غرب، صادرات گاز به اروپا را کاهش داد و اجرای برخی پروژه‌ها از جمله نورد استریم متوقف شد. در ادامه عکس‌العمل‌های متفاوتی از سوی کشورهای اروپایی در قبال این اقدام روسیه انجام گرفت. بسیاری از این تصمیمات، مبنی بر کاهش واردات نفت و گاز از روسیه اعمال شد. این درحالی است که باتوجه به وابستگی زیاد کشورهای اروپایی به انرژی روسیه، هماهنگ شدن با این کاهش به‌سادگی امکان‌پذیر نبود.

از طرف دیگر، با توجه به معاهده کاهش انتشار کربن، کشورهای اروپایی پروژه‌هایی را برای جایگزینی سوخت‌های فسیلی شروع کردند، به‌عنوان‌مثال می‌توانیم به پروژه‌های جایگزینی استفاده از سوخت مایع به جای زغال‌سنگ که از سوی اتحادیه اروپا در حال انجام است، اشاره کنیم. علاوه بر این، پروژه‌های عظیمی هم برای استفاده از انرژی‌های پاک مانند انرژی خورشیدی، باد و... در اروپا جریان دارد.

در این میان، برای مقابله سریع و کوتاه‌مدت با بحران انرژی، استفاده از سوخت‌های فسیلی، سریع‌ترین و کوتاه‌ترین گزینه ممکن است.

چه خواهد شد؟

با گذشت یک سال از جنگ اوکراین و بحران انرژی در اروپا و باتوجه به اینکه در فصل سرما هستیم و چشم‌اندازی برای حل مشکلات روسیه و غرب متصور نیست، روسیه از این سرمای زمستان به‌عنوان اهرمی در جنگ اوکراین استفاده خواهد کرد. کشورهای اروپایی هم بیکار ننشسته‌اند و به‌طور انفرادی و گروهی در جست‌وجوی تامین انرژی از دیگر کشورها هستند. به‌عنوان‌مثال، فرانسه به‌دنبال واردات گاز مایع از امریکا است که این موضوع در سفر اخیر مکرون به اروپا هم مطرح شد و درباره نرخ هم پیشنهادهایی ارائه شده است و فرانسه خرید این سوخت با اعمال تخفیف است.

ایالات‌متحده و بریتانیا هم همکاری‌های مشترکی را آغاز کرده‌اند که شامل استفاده از انرژی‌های ارزان و پاک، تبادل گاز، انرژی هسته‌ای و همکاری‌هایی از این نوع است که برای مقابله با بحران انرژی اندیشیده‌اند. در همین راستا، توافقاتی هم بین فرانسه و آلمان برای تبادل برق و گاز انجام گرفته است و همزمان آلمان از دستیابی به توافق 15ساله برای واردات نفت و گاز مایع طبیعی از قطر خبر می‌دهد. مجارستان هم اقداماتی را برای واردات گاز از الجزایر شروع کرده، البته درباره مجارستان باید به این نکته توجه داشت که بوداپست، معافیت اتحادیه اروپا را برای واردات گاز از روسیه دریافت کرده است.

اتریش و ایتالیا هم مصرانه به‌دنبال واردات گاز از افریقا هستند تا بتوانند آن را از طریق اسلوونی به کشور خود انتقال دهند.

به‌طور خلاصه، از امروز نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی درباره وضعیت جهان در سال آینده داشت، اما باتوجه به شرایط موجود، به‌نظر می‌رسد در سال آینده اوضاع بر همین منوال باشد.

راهکارهای جبرانی

اتحادیه اروپا برای جبران کمبود سوخت و مقابله با بحران انرژی در سال آینده، راهکارهایی پیش‌رو دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: کاهش وابستگی انرژی به روسیه با کاهش واردات گاز، عقب‌نشینی موقتی از تعهدات اقلیمی و استفاده از سوخت‌های فسیلی نظیر زغال‌سنگ، استفاده از انرژی هسته‌ای، توسعه استفاده از انرژی‌های سبز و پاک، بهینه‌سازی مصرف سوخت‌های فسیلی نظیر پروژه‌های تبدیل زغال‌سنگ به سوخت مایع و جایگزینی منابع دیگر و واردات انرژی از دیگر کشورها.

تقاضا برای فلزات مربوط به باتری

باتوجه به استفاده گسترده از تلفن‌های همراه، خودروهای برقی و وسایل الکترونیکی که تولید و مصرف آنها در سال‌های آینده به‌طورقطع رو به افزایش خواهند بود، استفاده از باتری‌ها نیز با افزایش چشمگیری روبه‌رو خواهد شد. برای تولید باتری نیاز به فلز مهمی مانند لیتیوم است. طبق آمارهای منتشرشده در سال گذشته میلادی، نرخ این فلز حدود 150 درصد رشد داشته است. براساس گزارش بلومبرگ، پیش‌بینی می‌شود که تقاضا برای این فلز همچنان رو به افزایش باشد. به‌همین دلیل، شرکت‌های فناوری در آسیا و اروپا و ایالات‌متحده به‌دنبال گسترش سرمایه‌گذاری برای تامین لیتیوم در سال آینده خواهند بود. همین‌طور در مورد عناصر دیگر موردنیاز در تولید باتری، توجه گسترده‌ای نیز به تامین گرافیت، نیکل و کبالت شکل گرفته و گسترده‌تر خواهد شد.

جایگاه روسیه در بازار بین‌المللی مواد معدنی

در شرایط فعلی و باتوجه به تنوع صادرات روسیه در بازارهای بین‌المللی مواد معدنی، انتظار می‌رود مواد معدنی صادراتی روسیه تاثیرپذیری کمتری از تحولات داشته باشد. همچنین باتوجه به حجم تبادلات روسیه و چین و دیگر کشورها، در شرایط موجود، پیش‌بینی می‌شود روسیه به صادرات معدنی خود ادامه دهد. اما در صورت بروز تنش بیشتر در منطقه، احتمال افزایش تحریم‌ها و هدف قرار گرفتن دیگر صنایع این کشور مانند صنایع معدنی دور از انتظار نیست.

سخن پایانی

می‌گویند خراب کردن به آنی اتفاق می‌افتد، اما ساختن به زمانی طولانی نیاز دارد. متاسفانه همزمان با پررنگ شدن موضوع معدنکاری سبز و در حالی که کشورها، حتی کشورهای در حال توسعه، در تلاش بودند که افتان‌وخیزان خود را به قافله کربن صفر نزدیک کنند، عقبگرد دولت‌های اروپایی مدعی، از تصمیمات پیشین خود، بدون شک تاثیرات ناخوشایندی بر این حوزه به‌جا خواهد گذاشت و راه را بر توجیهات آتی و بی‌توجهی‌های آینده در این زمینه باز خواهد کرد.