سرنگونی دولت مصدق به روایت سند سازمان سیا

کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی به عنوان یکی از مهم ترین و سرنوشت سازترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر ایران سرمنشاء بسیاری از حوادث تلخ تاریخی این سرزمین به حساب می آید، این کودتا، اولین کودتایی بود که با مداخله مستقیم و علنی دو دولت خارجی (انگلیس و آمریکا) برای سرنگون کردن یک دولت ملی (دولت دکتر مصدق) با همکاری محمدرضا پهلوی و به دست بی رحم ترین افراد ایرانی که مزدوری بیگانگان را به عهده گرفته بودند، انجام گرفت. در خصوص این حادثه تاریخی کتاب های متعددی به رشته تحریر درآمده است که یکی از آنها کتاب «سرنگونی دولت مصدق به روایت سند CIA» نوشته دونالد ویلبر «DONALD WILBER» است.

معرفی نویسنده

دونالد ویلبر در 1907 میلادی در ایالات مادیسون (MADISON) به دنیا آمد. پس از گذراندن دوره‌های عمومی تحصیل در همان ایالات در دانشگاه برینستون در رشته هنر معماری به ادامه تحصیل پرداخت و در 1929 میلادی در رشته هنر فارغ التحصیل شد و سپس تحصیلات عالیه خود را در رشته معماری ادامه داد و یک سال بعد توسط مؤسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو به عنوان کارشناس باستان شناسی مصر مشغول به کار شد. ویلبر به دانشگاه پرینستون بازگشت و در رشته معماری ادامه تحصیل داد و یک سال بعد به سوریه رفت و سپس به ایران آمد و به همکاری با آرتور اپهام پوپ (ARTRHUO PHAM POPE) پرداخت. در طول اقامتش در ایران اطلاعات فراوانی راجع به بناهای معماری ایران گرد آورد که آن را در کتاب آثار معماری تیموری و ایلخانی خود آورده است.

وی در طول جنگ جهانی دوم به خدمت سیستم جاسوسی آمریکا درآمد. در همین زمان دوران دکتری خود را در رشته معماری ادامه داد و در 1949 میلادی مدارک دکتری خود را گرفت. در دوران پس از جنگ و بروز مسایل مختلف در خاورمیانه، هم چون مساله نفت ایران و شوروی، ملی شدن نفت به عنوان یک استراتژیک بزرگ سیاسی در خصوص مسایل ایران مطرح شد. ویلبر در عملیات آژاکس نقش بسیار مهمی را بر عهده داشت و در مراحل مختلف عملیات جزئی از عوامل اصلی کودتا بود. او تا دوران بازنشستگی خود را در 1969میلادی به عنوان تحلیلگر مسایل جاسوسی با سازمان سیا همکاری کرد. او در ارتباط با مسایل ایران و خاورمیانه از عهد باستان تاکنون کتاب و مقالات متعددی نوشته است. در زمینه های مختلف تاریخ فرهنگ و تمدن ایران، ایران در عهد پهلوی و برخی دوره های تاریخی دیگر دارای آثار برجسته ای است تا اینکه سر انجام در 2000 میلادی درگذشت.

معرفی کتاب کتاب «سرنگونی دولت مصدق به روایت سند CIA» در 11 بخش و پنج ضمیمه گردآوری شده است. این کتاب حاوی اسنادی درباره کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی است که توسط دونالد ویلبر گردآوری شده و بهمن سراجیان و سلمان قاسمیان آن را به فارسی ترجمه کرده‌اند.

بخش های کتاب عبارت است از پیش گفتار، مقدمه مترجم، یادداشت نگارنده گزارش، خلاصه گزارش، قدم های نخستین، تهیه پیش نویس طرح، تحکیم نقشه عملیاتی، اتخاذ تصمیمات و آغاز فعالیت ها، اعمال فشار بر شاه، نخستین عملیات، شکست آشکار کودتا (25 مرداد)، شاه پیروز می شود، گزارش به لندن، آن چه عملیات به ما می‌آموزد. مترجمان کتاب در «پیش‌گفتار» زمینه های ورود آمریکا به خاورمیانه و نیاز این کشور به نفت این مناطق را مورد بررسی قرار داده اند و هدف خود را از ترجمه این کتاب «تلاش برای ثبت تاریخ نفت کشور و شناخت تاریخ استقلال طلبی مردم این مرز و بوم برای تعیین سرنوشت و منافع ملی خود» می دانند (1).

در «مقدمه» مترجمان به توضیح کلی در مورد اسناد ویلبر دونالد و ترجمه آن اشاره کرده اند و عنوان می کنند که «در بسیاری از صفحات این گزارش اسامی اشخاص حذف شده است... مترجمین با مراجعه به مراکز معتبر کشف رمز به بازشناسی مطالب و اسامی حذف شده در این گزارش پرداخته‌اند... تصاویر موجود در کتاب نیز جزو متن اصلی نبوده و به منظور فنی سازی به متن اصلی ضمیمه گردیده است.»(2). // بخش «خلاصه گزارش» در این کتاب، کودتا علیه دکتر مصدق را این گونه توجیه می کند «جز طرح و اجرای برنامه مخفی سرنگونی دیگر هیچ کاری برای ترمیم وضعیت موجود امکانپذیر نبود...» (3). در مبحث «قدم های نخستین» به عوامل مؤثر در سرنگونی حکومت دکتر مصدق اشاره شده و می نویسد: تحقیقات به این نتیجه رسید که ترکیبی از شاه و زاهدی با کمک افراد سیا در محل، همراه با حمایت مالی شرایط خوبی را برای سرنگونی حکومت مصدق ایجاد خواهد کرد.» (4) در بخش «پیش نویس طرح» در کتاب به جزئیات نقشه عملیاتی پرداخته شده است که هفت مورد از این نقشه مورد بررسی قرار گرفته است. در مبحث «اتخاذ تصمیمات و آغاز فعالیت ها» در این کتاب برای شروع کودتا افرادی که مأمور اجرای نقشه شده اند، معرفی شده است. روزولت به عنوان مسوول بخش عملیات در تهران انتخاب شد. جان لویت (john H.leovitt) به نیکوزیا فرستاده شد تا با پایگاه انتلیجنس سرویس در تماس باشد و سه خط ارتباطی را که قبلا ایجاد شده بود، برقرار نگاه دارد. نایب سرهنگ استفن جانسون مید (estepen Johnson meade) مأموریت یافت که به نمایندگی از طرف سیا در پاریس با اشرف خواهر محمدرضا پهلوی در تماس باشد، ژوزف گودین رئیس پایگاه در تهران مأموریت یافت، نقش مسوول ستاد فرمانده عملیات روزولت را بر عهده بگیرد. او نخست در واشنگتن و سپس در تهران جورج کارول رئیس اداره اطلاعات خارجی در تهران راه یافت و مسوولیت اجرای بخش نظامی عملیات را به او واگذار کرد. دونالدویلبر مأموریت یافت، جنبه های تبلیغاتی را در طول عملیات بر عهده بگیرد. جان والر (johnH.walr) مأموریت یافت در تی. پی آژاکس مسوولیت‌های اداره مرکزی سیاه را در پشتیبانی از عملیات بر عهده بگیرد و رابط سیا با وزارت خارج و وزارت دفاع باشد. روزه گوئیران، رئیس پیشین پایگاه سیا درتهران، که روزهای اجرای نقشه اژاکس در تهران حضور نداشت، مراحل اولیه عملیات را در تهران رهبری کرد.

در بخش «اعمال فشار بر شاه» آمده است که برای عملی شدن کودتا نیاز بود تا محمدرضا پهلوی هم با آن همکاری کند و فرمان نخست وزیری زاهدی و عزل دکتر مصدق را امضا کند، وی که هرگز به عنوان یک فرد شجاع شناخته نشده بود در ابتدا مردد بود اما سرانجام عوامل کودتا با «اعمال فشار بر شاه» او را با خود همراه کردند. بنابر اسناد CIA آمده است که «بنابر قول نصیری (که هیچگاه تأیید نشد) سرانجام این ثریا بود که شاه را قانع کرد، فرمان ها را امضا کند اگر این امر راست باشد، ثریا متصدی بوده است. دور از انتظار» (5).

«نخستین عملیات» بخش دیگر کتاب است که این عملیات در 16 اوت 1953م. 25مرداد 1332خورشیدی شروع شد اما «سرهنگ نصیری در 23:30 در خانه مصدق دستگیر شد» و «در حدود ساعث 2:30 صبح ایرانی هایی که هنوز می‌خواستند عملیات را به انجام رسانند، زمانی که دیدند، واحدها تقویت شده‌اند و قوای بیشتری به سمت شهر می‌روند و خودروها را متوقف کرده می‌پرسند چه خبر است، متقاعد شدند که شکست خورده اند. (6) در مبحثی «شکست آشکار کودتا» در کتاب به این امر اشاره دارد که «حزب توده نیز همانند حکومت از نقشه ها آگاهی داشت اما چگونگی آن را نمی دانیم...» (7)

بخش بعدی کتاب با عنوان «شاه پیروز می شود» است. در این بخش آمده است که خبرها حاکی از آن بود که امر سرنگون کردن در شرف رخ دادن است. جنب و جوشش خیابان های بزرگ تهران را فرا گرفته بود و این حرکت به خانه دکتر مصدق می رسید «در خود تهران واپسین مقاومت ها از میان می رفت ستاد ارتش تصرف شد و در پایان روز ساعت 19 خانه مصدق تصرف و منهدم شد هر چه در این خانه بود در خیابان و معابر فرو ریخته شد.» (8) مبحث مربوط به «گزارش به لندن» به سفر روزولت به لندن و دیدار وی با سرلشکر ژ. آلکساندر سینکر و دیگر مقامات انتلیجنس سرویس پرداخته شده است. روزولت در این دیدار گزارشی از تحولات داخلی و جو روانی حاکم بر ایران را توضیح داد. بحث پایانی گزارش ویلبر با عنوان «آن چه عملیات به ما می آموزد» به این امر اشاره دارد که «2 عنصر از عناصر پشتیبان عملیات، توانایی سرعت بخشیدن به عملیات را زمانی که بدین کار نیاز پیدا می شد، نداشتند این 2 بخش ارتباطات و دایره جنگ روانی بود.»(9) در پایان کتاب پنج ضمیمه آمده است: ضمیمه اول مربوط است به طرح اولیه عملیات تی. پی. آ. زاکس که در یک ژوئن 1953م از نیکوزیا به مراکز سیا و انتلیجنس سرویس مخابره شد». ضمیمه ی دوم مربوط می شد به «عملیات تی. پی. آ زاکس که لندن آنرا تصویب کرد». ضمیمه سوم مربوط است به «یادداشت 23 ژوئیه 1953(1 مرداد 1332) وزارت امور خارجه انگلستان» به گزارش هایی راجع به جنبه نظامی تی پی آزاکس پرداخته است. ضمیمه پنجم و آخرین ضمیمه مربوط می شود به «انتقاد نظامی: درس هایی که از تی. پی. آزاکس جنبه های برنامه ریزی نظامی کودتا گرفتیم. نکات قوت کتاب هرچند کتاب حاضر دارای جانبداری خاص است اما به دلیل آن که اسناد در همان زمان تهیه شده است در روشن شدن بسیاری از مسائل تاریخی می تواند راه گشا باشد. از نکات مثبت کتاب می توان به زیرنویس آن اشاره کرد که توسط مترجمین تهیه شده است و خواننده را در درک مطالب مستغنی می کند. عکس هایی که در کتاب چاپ شده در اسناد اصلی نبوده و توسط مترجمان افزوده شده است. نکات ضعف کتاب یکی از نواقص کتاب این است که هیچگونه متن اصلی اسناد در کتاب چاپ نشده است. اسناد حاضر به دلیل آن که توسط خود کودتا چیان تهیه شده است دارای جانب داری خاصی است و نباید بعضی از مطالب آن را بدون چون و چرا و تفحص در کتب دیگر باور داشت. نکته ای که باید به آن اشاره کرد این است که دونالد ویلبر در هنگام انجام کودتا در ایران نبوده و گزارش وی از کودتا بر اساس گفته های کرمیت روزولت و سایر نقش آفرینان است و در این روند، برخی واقعیت ها لاجرم از دست رفته یا دچار سوء تعبیر شده اند.

منابع

1- ویلبر، دونالد. سرنگونی دولت مصدق به روایت سند سازمان CIA، ترجمه: بهمن سراحیان، سلمان قاسمیان، تهران، دانشنگار، 1389، ص 7

2- همان، ص 7

3- همان، ص 15

4- همان ص، 25

5- همان، ص54

6- همان، ص 61

7- همان، ص 64

8- همان، ص 94

9- همان، ص103

• وزارت دفاع
• ایالات متحده آمریکا
• آرتور آپهام پوپ
• تاریخ ایران
• کودتای 28 مرداد
• ایران
• پاریس
• انگلستان