سهم ایران در صادرات صنایع‌دستی جهان
عاطفه خسروی - سردبیر
براساس تعریف یونسکو عنوان صنایع‌دستی به محصولاتی اطلاق می‌شود که توسط هنرمند صنعتگر کاملا با دست یا با کمک ابزار ساده یا مکانیکی تولید می‌شود؛ مشروط بر آنکه سهم دستان هنرمند از سهم ابزار کمکی کمتر نباشد. آبراهام پوپ، تاریخ‌نویس امریکایی درباره صنایع‌دستی ایران می‌گوید: صنایع دستی ایران، هنرمندانه خلق شده‌اند و هر یک از آنها پیام‌آور عقیده‌ها، سلیقه‌ها، روش‌های زندگی و شخصیت نیاکان مردم این کشور است.
صنایع‌دستی، زبان گویا و روشن تاریخ، تمدن، هویت و هنر ایرانی‌هاست. باتوجه به دو تعریف یادشده می‌توان به اهمیت صنایع‌دستی در اقتصاد و فرهنگ کشورها پی برد. در حقیقت صنایع‌دستی بخشی از فرهنگ و تاریخ هر سرزمینی تلقی می‌شود، زیرا این هنر نسل به نسل چرخیده و به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود. اهمیت صنایع‌دستی آنجا بیشتر می‌شود که به جایگاه ارزآوری این هنر - صنعت در اقتصاد کشورهای جهان پی ببریم. از جمله مشخصات کشورهای در حال توسعه، اقتصاد تک‌محصولی و اتکا به یک یا چند قلم محدود کالاهای صادراتی است. این کشورها معمولا صادرکننده مواد خام نظیر نفت، گاز، پنبه، قهوه، مس، کنف و نظایر آن هستند. در سال‌های اخیر صنایع‌دستی در صدر فهرست کالاهای صادراتی بسیاری از کشورها قرار گرفته‌اند که هند، پاکستان، تایلند، چین و مکزیک را می‌توان از جمله این کشورها نام برد. صنایع‌دستی چین مانند بسیاری دیگر از تولیدات این کشور، بازارهای جهانی را قبضه کرده و حتی گاهی در کشور خودمان نیز با صنایع‌دستی ایرانی که ازسوی چینی‌ها کپی‌سازی شده، مواجه می‌شویم. اما هنوز هم برخی از صنایع‌دستی ایران مانند سفال‌های لالجین همدان، محصولات قلم‌زنی و خاتم‌کاری اصفهان، چاقو و ظروف مسی زنجان، معرق، سوزن‌دوزی، سرمه‌دوزی، منبت، میناکاری، فیروزه‌کوبی، ملیله‌کاری، انواع بافت‌ها و... تجلی فرهنگ این مرزوبوم هستند. با این‌همه برآوردها سهم صنایع‌دستی در درآمد ملی ایران را تنها حدود 5 درصد نشان می‌دهند.
صنایع‌دستی «هنر_صنعتی» است که نه‌تنها واجد ارزش‌های فرهنگی و هنری است، بلکه جایگاه والای اقتصادی و اجتماعی و در نهایت بازرگانی دارد و در صورت تحقق جایگاه واقعی می‌تواند به ابزاری برای تامین درآمد ارزی بدل شود. اما استفاده از مزیت‌های اقتصادی صنایع‌دستی مانند هر محصول صادراتی دیگری نیازمند بازاریابی و بازارسازی تولیدات است که به‌نظر می‌رسد ایران موفقیت چندانی در این حوزه نداشته است. نکته بسیار مهمی که اغلب کشورهای پیشرفته برای بهبود وضعیت تولید و صادرات صنایع‌دستی به آن توجه می‌کنند، آشنایی با سلایق مصرف‌کنندگان جهانی و البته استفاده از تکنولوژی‌های جدید برای تولید این محصولات است. این دقیقا اقدامی است که کشورهایی نظیر هند و چین را از رقبای خود متمایز می‌کند. به‌گفته کارشناسان، ایران از نظر تولید و تنوع صنایع‌دستی در دنیا پس از چین و هند، مقام سوم را دارد، اما جایگاه ایران از نظر تولید و صادرات صنایع‌دستی با ظرفیت‌های موجود همخوانی ندارد. این موضوع نشان می‌دهد کشور ما از نظر تجارت صنایع‌دستی با مشکلات بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کند. براساس گزارشی از Globe News Wire، ارزش بازار جهانی صنایع‌دستی در سال 2020 به بیش از 466 هزار و 720 میلیون دلار رسید و انتظار می‌رود تا پایان سال 2027، ارزش این بازار در جهان، به 847 هزار و 730 میلیون دلار برسد. با این حال براساس آخرین سالنامه آماری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، در سال 1399 میزان صادرات صنایع‌دستی ایران، بیش از 322 میلیون دلار بوده؛ رقمی که برای سال 1398، حدود 255 میلیون دلار ثبت شده است. هرچند بسیاری از کارشناسان این آمار را واقعی نمی‌دانند و معتقدند در این آمارها صادرات مبل و کالاهایی نظیر آن نیز گنجانده می‌شود.
اما موضوع به همین جا هم ختم نمی‌شود؛ مسئله مهم‌تر آن است که کشورهایی که بر صادرات و فروش صنایع‌دستی خود تمرکز کرده‌اند، از انجام اقداماتی برای رشد گردشگری بین‌المللی و حتی داخلی غافل نمی‌شوند. به‌عنوان مثال، دولت ژاپن کمپین‌های گردشگری متعددی را برای رشد گردشگری خود راه‌اندازی کرده است. این کشور به‌طور هوشمندانه‌ای می‌داند که افزایش تعداد گردشگران منجر به افزایش فروش اقلام صنایع‌دستی ژاپن نیز می‌شود، به همین دلیل است که با رشد گردشگری ژاپن، تقاضا برای کالاهای فرهنگی، صنایع‌دستی و هنرهای بومی افزایش یافته است.
در سال‌های گذشته نیز با ظهور خرده‌فروشی‌های آنلاین و گسترش کانال‌های مختلف تجارت الکترونیک و کسب‌وکار آنلاین، دسترسی به صنایع‌دستی برای مصرف‌کنندگان سراسر جهان راحت‌تر شده و این امر فروش و صادرات کالاهای صنایع‌دستی را در دنیا افزایش داده است. جدا از تمام موارد یادشده، صنعت رو‌به‌رشد گردشگری فرصت‌های گسترده‌ای را در اختیار صنعتگران و تولیدکنندگان صنایع دستی محلی قرار داده تا محصولات و کالاهایی را تولید و گردشگران بتوانند به‌عنوان سوغات آنها را خریداری کنند؛ بنابراین توجه و تمرکز بر این هنر - صنعت می‌تواند علاوه بر معرفی فرهنگ یک کشور، بخشی از بار ارزآوری را نیز متقبل شود. به‌راستی ایران باوجود ظرفیت‌های یادشده چقدر از این مزیت بهره می‌برد و در کجای جدول جهانی صادرات صنایع‌دستی قرار دارد / روزنامه صمت