سوء‌برداشت از نمایش «مخاطب» نتیجه سطحی‌نگر است
تهران - ایرنا - مدیر کل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ با بیان نفسِ اصالت تئاتر بنا دارد ما آدم بزرگ‌ها با صراحت هنری به خطاهای احتمالی خود بپردازیم، گفت: نمایش «مخاطب» از فکر، نگاه و عمل گناه آلود می‌گوید و سوء‌برداشت از این اثر نمایشی؛ نتیجه توجه سطحی‌نگر است.
به گزارش خبرنگار تئاتر ایرنا؛ هنر نمایش در کنار رسالت‌های بنیادینی چون جریان سازی؛ به تأمل واداشتن مخاطب اندیشه‌ورز؛ تلاش برای تحقق تزکیه نفس (کاتارسیس) به‌عنوان اولاترین درجه توفیق مخاطب و همذات پنداری او با اثر تئاتری؛ خاصیت آینه گون هنر نمایش برای بازتاب هنجارها و ناهنجاری‌های اجتماع به عموم مخاطبان در راستای به اندیشه واداشتن آنها و ارائه راهکار برای برطرف ساختن آن ناهنجاری‌ها؛ مهمترین مولفه‌اش بر این جکم استور است که هنری زنده است. هنری که در ارتباط مستقیم، نَفَس به نَفَس و دم‌به‌دم با مخاطب جان می‌گیرد و بر کالبد شخصیت‌های نمایشنامه‌ی جان می‌بخشد.
آنچه زنده بودن هنر تئاتر و زندگی بخشیدن به کاراکترهای نمایشی را محقق می‌کند حضور بالقوه - نه بالفعل - مخاطب در سالن‌های نمایشی است. حضوری که آینه به آینه با اثر نمایشی، قصه و روایت آن و کاراکترهایش پیش می‌رود تا در نهایت شاهد تحقق رسالت‌های این هنر زنده؛ پویا و جریان‌سازدر مواجهه با مخاطب باشیم.
پر واضح است که محتوای هر اثر نمایشی در تمامی کشورهای جهان، منطبق با قوانین و همچنین سازگار با عرف و شعائر مذهبی آن کشورهاستآنچه در روند تولید و اجرای آثار تئاتری در سراسر جهان قانون است
پر واضح است که محتوای هر اثر نمایشی در تمامی کشورهای جهان، منطبق با قوانین و همچنین سازگار با عرف و شعائر مذهبی آن کشورهاست. اگر این محتوا در نقطه مقابل چنین مؤلفه‌هایی قرار گیرد منطقی است که مجال جولان اجرایش به‌سبب آسیب رسان بودن و نه حس زدودن آسیب و آسیب‌شناسی هنر تئاتر به وقوع نخواهد پیوست.
در طول حیات هنر تئاتر در کشورمان (به ویژه بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی) نیز شاهد این اتفاق بوده و هستیم که همواره نهادی بالادستی به‌عنوان «شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» به‌عنوان تنها نهاد قانونی برای صدور مجوز اجرا و تأیید محتوایی اثر با خوانش متن و دیدن نمایش تولید شده درنهایت رأی به اجرا یا عدم اجرای آن می‌دهد.
حلقه وصل میان این دو فعل به تعامل و گفت‌وگو برای برطرف ساختن برخی از نکاتی بازمی‌گردد که از دید کارشناسان شورای قانونی نظارت و ارزشیابی که حکم خود را از نهادی فرادستی، حاکمیتی و قانون‌گذار چون «شورای عالی انقلاب فرهنگی» گرفته باز می‌گردد تا تنها و تنها شورای نظارت و ارزشیابی محلی برای صدور مجوز اجرای یک اثر نمایشی باشد. به‌همین سبب است که تمامی آثار نمایشی که در سراسر کشور به صحنه می‌روند باید دارای مجوز این شورا باشند.
گاه نیز پیش‌آمده که به‌سبب همان اصل زنده بودن هنر تئاتر اغلب «نا آگاهانه» و در مواردی اندک و انگشت‌شمار «آگاهانه»؛ گروه نمایشی به نکات و مؤلفه‌های عنوان شده از سوی شورای نظارت بی‌توجهی کرده و همین مساله به توقف اجرای آن اثر نمایشی می‌دهد؛ تا با گفت‌وگو، تعاملی مجدد، بازبینی دوباره و در نهایت رعایت نکات عنوان شده؛ گروه نمایشی با دریافت مجوز مجدد اجرای عمومی خود را از سر بگیرد.
به جای مقدمه
طی چند روز اخیر اجرای نمایش مخاطب به نویسندگی و کارگردانی جابر رمضانی که از هنرمندان جوان اما شناخته‌شده تئاتر کشورمان در دو عرصه ملی و بین‌المللی است با چنین چالشی مواجه شد. نمایشی که در محتوایِ قصه و روایت خود دست بر یکی از ناهنجاری‌ها و بزه‌های بزرگ انسانی یعنی مسئله تعرض (تجاوز) گذاشته است. نمایشی که در راستای خاصیت آیینه‌گون هنر تئاتر در بازتاب ناهنجاری‌های جامعه و تلاش برای به حداکثر رساندن تعامل تمامی افراد جامعه برای رفع آن آسیب (ناهنجاری) در بطنِ متنِ خود حکم همان نیشتر زدن و تذکر دادن به مخاطبان را پیش فرض خود قرار داده است.
این اثر نمایشی که اجرای عمومی خود را از 26 اردیبهشت ماه 1401 در سالن سمندریان تماشاخانه ایرانشهر آغاز کرده بود؛ روز 11 خرداد ماه به‌سبب غفلت ناآگاهانه گروه نمایشی و عدول از نکاتی که شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر آن گروه نمایشی مکلف کرده بود با وقفه‌ای 48 ساعت مواجه شد. اما بعد از تعامل و گفت‌وگو - همان حکم همیشگی تعاملات انسانی - میان کارگردان اثر (جابر رمضانی) و مسئولان شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اجرای خود را از سر گرفت.
آتش معرکه بالاست؛ مبادا که تو را!
قضیه زمانی تلخ‌تر شد که یکی از روزنامه‌های کشور که خود بازوی رسانه‌ای نهادی حاکمیتی است چنان بر خاکستر این اتفاق دمید که به‌وضوح شبهه آن نیت غرض‌ورزانه در راستای ضربه زدن و انتقام آن فرد یا افراد برای هر خواننده و بیننده مطالب آن روزنامه عیان‌تر شدعمق این چالش زمانی بیشتر شد که در فضای مجازی شاهد عناد ورزیدن و تاختن به بهانه این اثر به نهاد قانونی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شورای نظارت و ارزشیابی این اداره کل با اشاره به مؤلفه‌هایی در این نمایش بودیم که مشخصاً با قصد و غرض شخصی از سوی فرد یا افرادی که در دوره جدید مدیریت تئاتر کشور از همکاری با اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بازمانده‌اند بودیم. فرد یا افرادی که وقوع آن چالش کوچک را به محلی برای ضربه زدن و انتقام شخصی خود بدل ساختند.
قضیه زمانی تلخ‌تر شد که یکی از روزنامه‌های کشور که خود بازوی رسانه‌ای نهادی حاکمیتی است چنان بر خاکستر این اتفاق دمید و آتش آن را شعله‌ورتر ساخت که به‌وضوح شبهه آن نیت غرض‌ورزانه در راستای ضربه زدن و انتقام آن فرد یا افراد برای هر خواننده و بیننده مطالب آن روزنامه عیان‌تر شد.
اما از یک سو بنا بر رسالت رسانه‌ای، در راستای تنویر افکار عمومی بر آنچه شرط اول و آخر هر اقدام است؛ که همان سنجش صحت و تأکید بر نگرش، منش و رفتار منطبق بر قانون؛ نهادی قانونی چون شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و دیگر سو بنا بر ایجاد شدن فضایی پرچالش به سبب آن اتفاق میان هنرمندان تئاتر؛ مخاطبان این گونه هنری و بی‌اخلاقی صورت‌گرفته در حوزه رسانه با دکتر کاظم نظری مدیر کل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشگر تئاتر و عضو هیات علمی دانشگاه به گفت‌وگو نشستیم.
اختلاف نظر بین کارشناسان ما و بسیاری از تماشاگران با نگرانی‌های بازتاب شده دو نقطه کاملا متضاد بود
کاظم نظری در گفت‌وگو با خبرنگار تئاتر ایرنا گفت: همزمان با ارائه درخواست گروه نمایش «مخاطب» برای اجرای عمومی، پس از خوانش متن توسط کارشناسان زبده و مسلط بر مسائل دینی، حقوقی و تئاتری، بر اساس مندرجات ذکر شده در آیین‌نامه شورای عالی انقلاب فرهنگی و شرایط صدور مجوز، اصلاحاتی به کارگردان اثر ابلاغ شد و در مرحله بعد نمایش توسط گروه کامل‌تری مورد بازبینی قرار گرفت.
در ترکیب این گروه کارشناس مسلط به مسائل شرعی و دینی، کارشناس مسلط به مسائل انتظامی و بزه‌های اجتماعی، کارشناس مسلط به حقوق دینی و مدنی، کارشناسان مسلط به تاریخ و ادبیات و تئاتر حضور داشتند.
مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: بدیهی است افراد مورد اشاره که همگی دغدغه کشور اسلامی سرلوحه افکارشان است با توجه به جمیع جهات با در نظر گرفتن این نکته که وظیفه اصلی آنها حراست از قوانین مندرج در آیین‌نامه، شیوه‌نامه‌های مشروحِ صادره شورای عالی انقلاب فرهنگی‌ست و عنایت به این مساله که یکی دیگر از وظایف‌شان حمایت معطوف به هدایت گروه‌های نمایشی است، با اعلام چند نکته اصلاحی و تعهد کارگردان به انجام آنها، اجرای نمایش مذکور را برای اجرا در تماشاخانه ایرانشهر بلامانع اعلام کردند و پروانه نمایش پس از طی مراحل اداری صادر شد.
وی یادآور شد: پس از شروع اجرا، انجام گرفتن بازبینی‌های نامحسوس و پس از چند روز، از برخی افراد و یک خبرگزاری نسبت این اجرا و شکل برخی از لحظات آن نگرانی‌هایی بازتاب پیدا کرد. ولی از آنجا که اختلاف نظر بین کارشناسان ما و بسیاری دیگر از تماشاگران با آنچه که از نگرانی‌های بازتاب شده دو نقطه کاملا متضاد و متفاوت بود، این اداره کل طبق روال همیشه و پس از انجام دو مورد بازبینی نامحسوس، ضمن بستن سامانه فروش بلیت آن هم در ایامی که تئاترها تعطیل بودند (ایام سوگواری 14 و 15 خرداد) ضمن بررسی‌های دقیق و به منظور حفظ حقوق افراد و هنرمندانی که نگرانی‌های خاصی را اعلام می‌کردند، پس از اعمال اصلاحیه‌های جدید و پذیرش کارگردان، دستور به یاز شدن سایت فروش بلیت داد.
توجه به مفید و سازنده بودن پیام نمایش
متاسفانه تفسیر افرادی که با این اجرا مشکل داشتند بسیار بسیار با نقطه نظرات افراد امین ما متفاوت بودنظری با تاکید بر آنکه متاسفانه تفسیر افرادی که با این اجرا مشکل داشتند بسیار بسیار با نقطه نظرات افراد امین ما متفاوت بود خاطرنشان کرد: از سویی آنها بدون تحلیل دقیق و یا اشاره به مصادیق و اشکالات قابل دریافت صرفا با اعلام کلیاتی که تطابق قانونی با آیین‌نامه‌های مصوب نداشتند؛ بیشتر نگرانی‌های خود را اعلام می‌کردند. با این وجود اداره کل با توجه به این نگرانی‌ها و از آنجا که گروه نمایش یکی، دو مورد از اصلاحات را به شکل دقیق انجام نداده بودند طبق سنوات قبل و برای اجرای دقیق قانون به صورت موقت و تا اطلاع ثانوی و منوط به بازبینی مجدد اجرا را تعطیل و پروانهء اجرا ملغی شد.
مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی افزود: بدیهی ست در چنین مواردی گروه‌ها و سالن اجرا خواهان بررسی و بازبینی مجدد می‌شوند و در این مورد و توجه ما به مفید و سازنده بودن پیام نمایش به این درخواست مجموعه تئاتر ایرانشهر و کارگردان نمایش پاسخ مثبت دادیم.
این عضو هیات علمی دانشگاه تصریح کرد: طبق قانون، درخواست جدید از سوی سالن و کارگردان به اداره کل ارسال شد و پس از انجام گفت‌وگوی توجیهی کارشناسان با کارگردان، بار دیگر گروه جدیدی از کارشناسان مذهبی، تئاتری و اجتماعی، کار را بازبینی کردند و با عنایت به اصول مندرج در آیین‌نامه شورای عالی انقلاب فرهنگی، با تمرکز دو چندان، هر نکته‌ای که می‌شد بر اساس قانون، شرع و عرف هنری به گروه ارائه کرد جهت اصلاح به گروه گفته شد و بعد از پذیرش از سوی گروه؛ بر اساس بازبینی مجوز جدیدی برای ادامه و یا تمدید اجرا صادر شد.
فراموش نکنیم؛ نگاه یا فکر کردن به گناه آغاز افتادن به دام آن است
هر تماشاگر با عنایت با گره‌های عاطفی نهفته درونش نوعی موضع نسبت به آن می‌گیرد ولی نباید در دام تفاسیر کلیشه‌ای و سطحی افتاد، جهان نمایش معرف خود استنظری اظهار داشت: این نمایش و هر نمایشی که در دو بستر تمثیل و رئالیسم و در قالبی از تئاتر مواجهه مشارکتی که در آن، تماشاگر به طور مستقیم مورد خطاب قرار می‌گیرد با ورود به ذهن تماشاگر و چه بسا ناخودآگاه وی، منجر به تاثیر قوی و گاه توام با تندی و صراحت می‌شود. هر تماشاگر با عنایت با گره‌های عاطفی نهفته درونش نوعی موضع نسبت به آن می‌گیرد ولی نباید در دام تفاسیر کلیشه‌ای و سطحی افتاد، جهان نمایش معرف خود است.
مدیر کل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خاظرنشان کرد: به همین دلیل است که کارگردان با توجه به صراحت انتقاد در بزهکاری‌های نهفته در برخی از افراد آماده گناه و خطرآفرین؛ دانستن بی پروایی چشمان آدمی و اشاره‌ای به خطرات صریح فضای مجازی، ورود افراد زیر 16 سال را ممنوع اعلام کرد.
چون معتقد است ما آدم بزرگ‌ها بناست که با صراحت هنری، به خطاها و گناهای احتمالی خویش بپردازیم و بگوییم چشمان ما نگاه کردن ما و فکر کردن ما به امر گناه، تصاویر گناه آلود و یا فعل گناه؛ آغاز در غلطیدن به گناه است.
گروه نمایش «مخاطب» بنا بر رسالت امر درام؛ به شکل آشکاری به نقد درونی می‌پردازند
نظری با تاکید بر آنکه اعضای یک گروه نمایشی با حضور بر صحنه تئاتر و بهره گیری از بیانی نمایش‌گونه روایتگر شکل‌گیری ایده نمایشی، پرداخت و ارائه آن هستند یادآور شد: اعضای گروه نمایشی از سعی و تلاش خود در خصوص بررسی همه جانبه موضوع، پیدا کردن مصادیق در سطح جامعه - چه به صورت خبری و چه مواجهه با افرادی که به نوعی مبتلا به موضوع مورد نظر شده‌اند - سخن می‌گویند.
گروه نمایش «مخاطب» در فواصلی از این روایت، برخی از حوادث و اتفاقات را که موضوع نمایش بر آن استوار شده به شکلی خبری؛ توصیف و تعریف می‌نمایند. همچنین از تاثیرات رویدادهایی که مبتنی بر آسیب‌ها و جریانات تلخ و ناگوار اجتماعی است بر وضعیت روح و روانی خود نکاتی را بیان می‌دارند. در آخر با تغییر جهت از اجتماع به سوی شخصیت فردی خود، به نوعی به شکل آشکاری به نقد درونی می‌پردازند
مدیر کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصریح کرد: با این رویکرد که چه بسا آنانی که در جایگاه منتقد و معترض اعم از روشنفکر یا سلبریتی مشکلات جامعه را رصد کرده و نسبت به انواع آسیب‌های واقع شده اجتماعی موضع گیری‌های تندروانه داشته و دارند، نیز ممکن است در معرض این مشکلات و آسیب‌ها قرار داشته باشند و گاه چون عالم بی عمل مورد انتقاد و اعتراض قرار خواهند گرفت.
منتقدان بدون تفکر به محتوای نمایش «مخاطب» به دام ظاهربینی غلطیده‌اند
متاسفانه توجه سطحی‌نگرانه و تنها تاکید بر ظاهر آن، مطمئنا توام با سوء برداشت و سوء تفاهمات بسیاری خواهد بود. چیزی که متاسفانه منتقدان ظاهربین بدون توجه به باطن و ذات محتوای نمایش که تفکر و اندیشه را می‌طلبد، در آن در غلطیدند و جو رسانه ای نا مطلوبی را رقم زدندنظری یادآور شد: نمایش «مخاطب» به دلیل اهمیت موضوع؛ تبعات و تاثیرات روحی و روانی آن موضوع - تعرض - با فرمی تعامل‌گونه، کنترل شده، با زبانی واقع‌گرایانه، توام با صراحت و در عین حال تمثیلی که بی سابقه هم در ادبیات کلاسیک و معاصر ما نیست به طرح و بیان موضوع و بخشی از آسیب‌ها و اثرات اجتماعی آن می‌پردازد.
این مدرس تئاتر ادامه داد: بدیهی است انتخاب این شکل برای نمایش مزبور می‌تواند ظاهر و باطنی توامان داشته باشد که متاسفانه توجه سطحی‌نگرانه و تنها تاکید بر ظاهر آن، بدون‌شک توام با سوء برداشت و سوء تفاهمات بسیاری خواهد بود. چیزی که متاسفانه منتقدان ظاهربین بدون توجه به باطن و ذات محتوای نمایش که تفکر و اندیشه را می‌طلبد، در آن در غلطیدند و جو رسانه ای نا مطلوبی را رقم زدند.
اینان با تکه پاره کردن نمایش، گزینش و سرهم کردن برخی جزئیات آن، روایتی سوای کلیت نمایش مزبور را برساخته و به قضاوت آن نشستند. همانطور که اشاره شد، نمایش «مخاطب» زبانی تمثیل‌گونه دارد. باید توجه داشت در تمثیل؛ نشانه‌ها به خودی خود معنا ندارند و با اینکه معنای‌شان خارج از بافت و ساختار کلیت کلام است اما پیام غایی آن مد نظر گوینده نیست.
مدیر کل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تاکید کرد: در چنین نمایش‌های تمثیلی لازم است که به معنای اصلی و برآیندی که به عنوان نتیجه مورد نظر است توجه شود. در غیر این صورت از تجزیه آناتومی بدن انسان و در کنار هم نهادن برخی از اجزاء آن هم می‌توان به نتایج نامطلوبی رسید، چنانچه منتقدان این نمایش به همین شکل تجزیه نگرانه عمل کرده اند.
نمایش «مخاطب» از فکر، نگاه و عمل گناه آلود می‌گوید
نظری با بیان آنکه به هر حال نمایش «مخاطب» از فکر، نگاه، عمل گناه آلود و از تاثیر آن بر اذهان افراد این نمایش می‌گوید خاطرنشان کرد: این نمایش از چشم و گوشی می‌گوید که چون به گناه آلوده شد زبان و کردار آدمی را نیز مبتلا می‌سازد. از نگاه، فکر و حتی خیال آغشته به گناهی می‌گوید که می‌تواند هر گونه عمل و کلام گناه کارانه‌ای را در پی داشته باشد و باعث شود ما با بی‌توجهی به چنین موضوع مفسده انگیزی غافلانه از کنار منشاء آن به راحتی بگذریم و برویم؛ تا روزی که در گرداب فاجعه ناشی از آن گرفتار و غرق می‌شویم.
این پژوهشگر عرصه هنرهای دراماتیک یادآور شد: نمایش برای جلب توجه و به نوعی انذار ما را مخاطب قرار می‌دهد تا برابر این گونه حوادث تلخ و غیر انسانی که می‌تواند بنیان خانواده، به دنبال آن اجتماع و روابط انسان‌های درون آن را متلاشی سازد و نسلهای بعدی را به نابودی کشاند، به خود نهیبی بزنیم. در برابر چنین فجایعی که مناسبات والدین، فرزندان، روابط خواهر و برادری، پیوندهای دوستی و شهروندی ما را هدف گرفته‌اند، حرفی بزنیم و کاری بکنیم.
مدیر کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پایان اظهار داشت: نمایش «مخاطب» می‌خواهد این فجایع، تلخی‌ها و زشتی‌ها را مقابل دیدگان‌مان قرار دهد و به تصویر بکشد. اینگونه حوادث ناگوار و مشمئز کننده هستند. چنین تلخی‌هایی را هنرمندی برای لذت جویی و ترویج فساد به تصویر نمی کشد که اگر فردی اینگونه فکر کند، متاسفانه باید بداند که خود اولین فرد و مخاطب قابل سرزنش این نمایش است.
«وما اُبریُ نفسی، ان النفس لاماره بالسوء، الا ما رحم ربی - سوره مبارکه یوسف، آیه 53»/ من خود را از عیب و نقص مبرا نمی‌دانم، زیرا نفس اماره انسان را به کارهای زشت و ناروا وادار می‌کند، جز آنکه خدای من رحم کند
برچسب‌ها
