سوء مدیریت و بارگذاری بیش از توان حوضه آبخیز عوامل اصلی حال بد زاینده‌رود

به گزارش خبرنگار محیط زیست باشگاه خبرنگاران پویا؛ زاینده‌رود، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی به‌ویژه زردکوه در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه گرفته و در دشت مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود و در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد. این رودخانه که نماد حیات استان اصفهان محسوب می‌شود, از دهه 80 شمسی به دلایل مختلفی دچار مشکل کم‌آبی مقطعی و طی سالیان اخیر دچار بی‌آبی شده است.

کارشناسان دلایل اصلی خشکی زاینده رود را ناتوانی در مدیریت منابع آب و بارگذاری بیش از ظرفیت این رودخانه می‌دانند. همچنین طرح‌های انتقال آب به یزد و کاشان, برداشت بی‌رویه سالانه آب در بالادست رودخانه، استقرار صنایع بزرگ شامل پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها در کنار زاینده‌رود, کشاورزی در حوضه آبخیز این رودخانه و در نظر نگرفتن تغییرات اقلیمی از دیگر عواملی هستند که بر شرایط بحرانی زاینده‌رود دامن زده است و مشکلاتی از جمله مشکلات معیشتی کشاورزان, فرونشت زمین در ابعاد بزرگ, بحران ریزگردها و کم‌آبی را برای مردم اصفهان به وجود آورده است.

ریشه مشکل کم‌آبی در استان اصفهان به دوران قبل از انقلاب اسلامی برمی‌گردد, جایی که طرح انتقال آب از رودخانه کوهرنگ به زاینده‌رود در سال 1332 مطرح شد و در سال 1334 نیز احداث صنایع آب‌بر ذوب آهن در این استان و در کنار حوضه آبخیز زاینده‌رود شکل گرفت. مستقر شدن کارخانه ذوب‌آهن در حوزه آب‌خیز زاینده رود با توجه به آلاینده بودن و آب‌بر بودن این کارخانه پروژه‌ای کاملا اشتباه بود و در سال‌های بعد از احداث این کارخانه کارشناسان مرتبا درباره عواقب زیان بار تأسیس و گسترش این کارخانه هشدار داده بودند.

در سالیان پس از انقلاب و طی 40 دهه گذشته افزایش اراضی کشاورزی حوضه آبخیز زاینده‌رود از 70 هزار هکتار به 500 هزار هکتار رسیده است و این در حالی است که کشاورزی در استان اصفهان همچنان به روش سنتی و بدون تغییر الگوی کشت انجام می‌شود و محصولات آب‌بر از جمله برنج در این استان کشت می‌شود. حق‌آبه زمین‌های کشاورزی در استان اصفهان در تمام این سال‌ها از زاینده‌رود تامین شده است و مسئولین ناظر با بی‌توجهی به عواقب این کار بدون اعمال هیچ‌گونه محدودیتی آب را در اختیار کشاورزان قرار داده‌اند.

در نتیجه گسترش برنامه‌ریزی نشده زمین‌های کشت و سوق دادن 11 درصد از مردم استان به سمت کشاورزی, به واسطه خشکسالی به وجود آمده آب کافی برای کشت محصول وجود ندارد و به گفته محمد‌رضا فلاح، عضو شورای شهر اصفهان, 50 درصد از کشاورزان این استان بی‌کار شده‌اند.

سدسازی‌های متعدد و کارشناسی نشده بدون توجه به حوضه‌های بالادست و پایین دست رودخانه از دیگر عواملی است که در به بار آمدن وضعیت کنونی نقش داشته است؛ به گفته استاندار اصفهان در حال حاضر سد زاینده‌رود تنها به اندازه 100 روز آب دارد که اولویت استفاده از آن در تامین آب آشامیدنی است و طبق آخرین آمار وزارت نیرو 86درصد از ذخایر سد زاینده‌رود خالی است.

بدون شک عدم در نظر گرفتن نظرات کارشناسی شده و تنظیم مستندات سدسازی بر اساس داده‌های آبی در ترسالی‌ها بدون توجه به خشکسالی و کم‌بارشی قابل پیش‌بینی برای استان اصفهان نقش اصلی را در به وجود آمدن این شرایط برای سد زاینده‌رود داشته‌اند.

صنایع آب‌بر فولاد, مس, ذوب آهن و صنایع پتروشیمی در استان اصفهان حجم زیادی از ذخایر آبی را به خود اختصاص داده‌اند. در اوایل انقلاب و دهه 60 تلاش زیادی برای احداث صنایع سنگین در اصفهان صورت گرفت, موضوعی که پس از 4 دهه به پاشنه آشیل این استان تبدیل شده و نه‌تنها باعث پیشرفت اصفهان نشد بلکه با مصرف منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی این استان, اصفهان را دچار بحران فرونشت کرده و به سبب آلاینده بودن, استان اصفهان را به آلوده‌ترین استان کشور از نظر هوا و اقلیم تبدیل کرده است.

در حال حاضر 80 درصد از کارخانه‌های فولاد و پتروشیمی در استان اصفهان قرار دارند و با توجه به اشتغال 45 درصد از مردم استان در بخش صنعت کنترل و محدود کردن صنایع در این استان امری پیچیده و سخت به نظر می‌رسد.

پروژه‌های کارشناسی نشده و بدون ارزیابی‌های زیست محیطی انتقال آب از دیگر عواملی هستند که به تشدید بحران خشکی زاینده‌رود دامن زده‌اند. پروژه انتقال آب از 3 سرشاخه کارون به زاینده‌رود در شرایطی مطرح شد که بسیاری از کارشناسان از جمله رئیس دانشکده مهندسی علوم آب اهواز مخالفت خود را با این طرح اعلام کرده بودند و درباره عواقب این طرح به وزارت نیرو هشدار داده بودند.

همچنین پروژه‌های انتقال آب از اصفهان به یزد و کاشان نیز در شرایطی صورت گرفت که خود استان درگیر مشکلات کم‌آبی بود. مجوز جدید انتقال آب از زاینده‌رود به کاشان در سال 1399 در حالی صادر شد که در سال 1392 بر اساس بند 2 مصوبات 9 ماده‌ای دهمین جلسه شورای عالی آب, بارگذاری جدید بر منابع آب زاینده‌رود تا پیش از شفاف‌سازی مصارف آب در این حوضه و تعیین تکلیف تخصیص آب به استان‌های چهارمحال و بختیاری و یزد ممنوع شده بود.

تغییر اقلیم و خشکسالی و کم‌بارشی که به دنبال دارد یکی دیگر از عوامل تشدید بحران آب در اصفهان است و بی‌توجهی به این پیشامد در صورتی که کشور ما به واسطه موقعیت جغرافیایی خود یکی از کشور‌هایی است که بیش‌ترین آسیب را از تغییر اقلیم می‌گیرد نشان از سوء مدیریت دستگاه‌های مسئول دارد. بهتر این بود که در این سال‌ها توسعه‌های صنعتی و سدسازی‌ها بر اساس داده‌های حداقلی آب در سال‌های کم‌بارش انجام می‌گرفت و به ظرفیت‌های اکولوژی استان برای بهره‌برداری توجه می‌شد.

بحران خشکی زاینده‌رود طی سالیان طولانی ایجاد شده و مرحله به مرحله به شدت آن افزوده شده است. این بحران کشور را در زمینه‌های اقلیمی, زیست محیطی, اقتصادی و امنیتی دچار چالش‌های جدی کرده و برطرف کردن آن از این جهت که معیشت مردم را دچار مشکل کرده است نیازمند یک راه حل جامع برای ریشه‌یابی این معضل و ریشه‌کن کردن پایه‌ای آن است.