شاعران از "محبت" گفتند / شعر "دو کاج" چگونه سروده شد؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، ویژه‌برنامه گرامیداشت یاد و تجلیل از مقام ادبی زنده‌یاد محمدجواد محبت، شاعر پیشکسوت، با عنوان "بابا محمد جواد" به میزبانی گروه بین المللی هندیران شب گذشته 26 اسفندماه، به صورت مجازی در گروه هندایران با ندیریت علیرضا قزوه و اجرای سیدمسعود علوی برگزار شد.

غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در ابتدای این مراسم، درگذشت مرحوم محبت را به همه شاعران انقلاب و ادب‌دوستان تسلیت گفت و افزود: در دهه 60 تعداد شاعران خوبی که برای انقلاب شعر می‌سرودند، اندک بود و شاید از شمار انگشتان دو دست تجاوز نمی‌کرد که مرحوم محبت یکی از آن شاعران بود. من در آن سال‌ها مسئولیت برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی مدارس را بر عهده داشتم. در آن زمان وظیفه سنگینی که بر عهده ما بود، تبدیل کتاب‌های درسی از جمله کتاب‌های فارسی مدارس، از شکل و شیوه دوران طاغوت به کتاب‌های انقلابی بود. برای این امر، لازم بود شعرهای مناسبی در کتاب‌های درسی از شاعران انقلاب درج شود.

وی ادامه داد: یکی از کسانی که زبان شیرین و دلپسندی داشت و می‌توانست برای نوجوانان شعر بگوید، استاد محبت بود. من از وی خواهش کرده بودم شعرهایش را در اختیار ما بگذارد تا ما از این اشعار در کتاب‌های درسی استفاده کنیم. یک‌بار به ذهنم رسید که داستان "دو کاج" را که در آن زمان نزدیک به 20 سال بود به نثر در کتاب‌ها آمده و متضمن یک پیام انسانی و درس اجتماعی ارزنده‌ای بود، خوب است در قالب نظم در کتاب‌ها منتشر کنیم؛ بنابراین به مرحوم محبت پیشنهاد کردم و او نیز پذیرفت که این قصه را به شعر درآورد؛ چون شعر در کتاب‌های درسی ابتدایی و درسی خصوصیات خودش را دارد، من هم به عنوان کارشناس در کنار استاد محبت بودم و مرحوم نصرالله مردانی هم سومی ما بود. بعد از اینکه استاد محبت طرح اولیه این داستان را به شعر را آورد، با هم راجع به این شعر مشورت کردیم. حدود 41 سال پیش یک شب در منزل ما، من، مرحوم محبت و مرحوم مردانی تا پاسی از نیمه شب گذشته بر سر این شعر با هم گفت‌وگو می‌کردیم که اینجای شعر اینطور باشد بهتر است و آن قسمتش چنان باشد، بهتر. در مجموع شاید یکی دو مصراع این قطعه شعر دستکاری ما دو نفر باشد، ولی شعر علی الاصول تعلق به محبت داشت. این شعر را بنده وارد کتاب‌های درسی کردم و کار ماندگاری شدبه طوری که امروز نسل 40 و 50 ساله، محبت را به عنوان شاعر شعر "دو کاج" می‌شناسند.

حدادعادل شعر محبت را روان، به دور از پیچیدگی، شیرین، فصیح و حاوی ظرائف شاعرانه توصیف و تصریح کرد: او در کنار این ویژگی‌ها از نظر اخلاقی و انسانی، شخصیتی بسیار دوست‌داشتنی داشت و حقیقتاً نام محبت برازنده او بود. در آن سال‌ها که برای همین همکاری در کار کتاب‌های درسی گاهی به منزل ما می‌آمد، آنقدر محبت داشت که بچه‌های من که در آن زمان کوچک بودند، او را عمو جواد خطاب می‌کردند و حالا همه بچه‌های آن روزگار، عمو جوادشان را از دست داده‌اند.

علیرضا قزوه شاعر و رئیس دفتر شعر و موسیقی و سرود سازمان صدا و سیما، نیز در ادامه این مراسم ضمن عرض تسلیت به جامعه ادبی و خانواده مرحوم محبت گفت: جناب استاد محمد جواد محبت به حق یکی از "بابا"های ادب پارسی بود. ویژگی‌های باباهای ادب پارسی این است که اولاً آدم‌های پاکدامن و انسان‌های پاکی باشند، شاگردپروری کنند و مکتب ادبی داشته باشند. نکته بعد اینکه در کنار اینها خودشان هم شاعران خوبی باشند، شعرشان تأثیر گذاشته باشد و در دل مردم جا باز کرده باشد. با وجود این ویژگی‌ها استاد محبت را من یکی از باباهای ادب پارسی می‌دانم‌. او به حق انسانی هل ذکر گفتن با خدا و اهل نماز بود و ویژگی‌های خوبی را ما از ایشان یاد گرفتیم.

رضا اسماعیلی، شاعر و منتقد ادب، نیز در ادامه با بیان اینکه استاد «محمدجواد محبت» از شاعران توانمند و چهره‌های ماندگار روزگار ما بود، گفت: زنده‌یاد محبت از رندان و قلندران عرصه شعر و ادب و از سوختگان و حکمت آموختگان مکتب «عشق» بود. شاعری نازک خیال و زلال‌اندیش که با سیروسلوکی عارفانه و کشف و شهودی عاشقانه فارغ از هر گونه هیاهو بیش از نیم قرن در وادی شعر و ادب، طی طریق کرد.

اسماعیلی افزود: آن ادیب مردمی و دوست‌داشتنی، از فردای پیروزی انقلاب اسلامی تا آخرین روزهای حیات طیبه و پر برکت خویش، با اعتقادی راسخ و باوری عمیق، در سنگر اندیشه، پاسدار ارزش‌های اصیل انسانی و اسلامی بود و با چاپ و انتشار اشعار امیدبخش و تعهد مدار خود، در عرصه ادبیات انقلاب اسلامی، حضوری پویا، با نشاط، گسترده و تأثیرگذار داشت.

دردامه این مراسم نیز سید مسعود علوی تبار، شاعر، در معرفی شخصیت ادبی مرحوم محبت گفت: اگر ما بخواهیم در باره شعر و شخصیت ادبی استاد محمد جواد محبت سخنی بیان کنیم، ناگزیر باید به سراغ شعر خود او برویم. مرحوم محبت شاعران حقیقی را افرادی معرفی می کند که «گفتارشان صدق درونشان» است و «چون چشمه‌های روشن جوشنده، از فیض لایزال فتوحات، بهره‌ور» هستند. به حقیقت استاد محبت به استشهاد تمامی آثار ادبی برجای مانده از وی، همین‌گونه بود.

علوی تبار با ذکر خلاصه‌ای از تاریخچه شش دهه فعالیت ادبی مرحوم محبت ادامه داد: اولین اثر استاد محمد جواد محبت در سال 1335 در سن 13 سالگی ایشان سروده شد که در صفحه ی نخست نشریه "مشیر" در تهران به چاپ رسید و آخرین اثر چاپ شده ایشان هم کتاب "با چشم‌های شرقی" بود که توسط موسسه فرهنگی هنری شاعران پارسی زبان در سال 1400 منتشر شد. او در طول این شش دهه فعالیت ادبی آثار متعدی را خلق کرد که از این رهگذر در قبل از انقلاب جایزه شعر فروغ (که از دریافت آن خود داری کرد) و در بعد از انقلاب جایزه شعر جنگ را دریافت کرد.

علوی‌تبار افزود: مرحوم محمد جواد محبت شاعر و معلم بود. او به دلیل انتشار آثارش در دهه 60 در کتب درسی، به حقیقت معلم تمامی ما ایرانی‌ها نیز محسوب می‌شود. از جمله این آثار عبارتند از: شعر «فصل ها» در فارسی دوم دبستا، شعر «نماز» و نثری با عنوان «مشکلی که آسان بود» در فارسی سوم دبستان، شعر نوستالوژیک و مشهور «دو کاج» و نثری با عنوان «نوجوان بسیجی» در فارسی چهارم دبستان، اشعار «کاجستان» و «آشنای همیشه خوب» در فارسی پنجم دبستان و شعر «با بهاری که می‌رسد از راه» در فارسی پایه هفتم.

امیر عاملی، شاعر و خوشنویس پیشکسوت دیگر سخنران این محفل بود که به برخی از ویژگی‌های اخلاقی محبت اشاره و اضافه کرد: او مردی بسیار دان و سخاوتمند بود که بی‌دریغ و بی‌دروغ فضای حضور را عطرآگین می‌کرد. در واقع آثارش جاودانگی را به او هدیه داد. گمشده او همانا گمشده مولانا و عطار و حافظ بود.

مصطفی محدثی خراسانی، شاعر، نیز در یادداشتی کوتاه با عنوان "عمو جواد؛ شاعری برای تمام فصول، معاصری متقدم و متقدمی معاصر" در ابتدا به ذکر برخی ویژگی‌های شخصیتی استاد محمد جواد محبت پرداخت و بیان داشت: دائم الذکری، پرهیز و جلوگیری از غیبت، تقید به نماز اول وقت، رعایت بسیاری از مستحبات، دست و دلبازی و بخشش، بی‌اعتنایی به مال دنیا، آراستگی ظاهر، نزاکت رفتاری، خیرخواهی، گره‌گشایی بدون منت و بی‌نام و نشان، تبسم همیشگی، صبوری، تواضع، نقدپذیری، تقدم دیگران برخود، محترم شمردن همه حتی کودکان، حضور آرام بخش برای جمع، اهل هدیه دادن و سوغات آوردن از جمله ویژگی‌های اخلاقی او بود.

وی ادامه داد: جمع شدن همه این فضیلت‌های انسانی و اسلامی در یک نفر و آنگاه افزودن چند ویژگی متفاوت دیگر چون طبع جوشان شعر، خلاقیت و تخیل فرهیخته، دانش و بینش عمیق در حوزه فرهنگ و هنر و ادبیات از اوانسان ویژه‌ای ساخته بود. این مجموعه خوبی‌ها، ما را با شاعری مواجه می‌کند که معاصر است اما با این خصلت‌ها باید او را متقدم بشماریم، و با این خصلت‌ها متقدم است اما با ذهن و زبان امروزی‌اش باید او را از معاصرترین شاعران روزگار قلمداد کنیم.

وی اظهار داشت: او در شب‌های شعر خوشه احمد شاملو از شاعران مهمان ویژه بود و به همراه چهره‌های مطرح شعر روزگار، در آن مراسم شعر خوانده و باز هم او از شاعران حاضر در شب شعرهای دفاع مقدس در جبهه‌های نبرد و شعرخوان شب‌های شعر عاشورای شیراز بوده است.

سید حکیم بینش، شاعر پارسی زبان اهل افغانستان، نیز گفت: آن وقت‌ها؛ در دوره دبستان، من از شعر سر در نمی‌آوردم ولی چند شعر برایم جالب بود و خیلی زود آنها را از بر شدم؛ شعر صد دانه یاقوت از مصطفی رحمان دوست، باز باران با ترانه از گلچین گیلانی و دوکاج از استاد محمد جواد محبت از این جمله بود.

وی با بیان اینکه نام استاد محمد جواد محبت از همان زمان در ذهنم باقی مانده است، افزود: شعر او دلنشینی و صمیمی است؛ با ادبیاتی که یک معلم می‌تواند داشته باشد. شعر دو کاج هم نوعی توصیه و پند معلمانه را در خود دارد و از نوع حکایت‌های سعدی به زبان امروز است. در شعر استاد محبت مخاطب دچار چالش‌های زبانی نشده و در همان خوانش اول جذب شیرینی و شیوایی‌اش می‌شود.

بینش در ادامه نو سروده «کاج‌ها شاعرند» را تقدیم به مرحوم استاد محبت کرد.

زیبا فلاحی از دیگر شاعرانی بود که در این مراسم، زنده‌یاد محبت را از معلمان بزرگ رستگار دانست که هیچ جریان خاصی نتوانسته لست «بزرگ آموزگار» عرصه تعلیم و تربیت را از مسیر طبیعی و طبیعت ناب بشری ذره‌ای بلغزاند. این انسان شریف در همه حال «زبان طبیعت» می‌نوشت.

در این ویژه‌برنامه شاعران و هنرمندانی همچون غلامعلی حداد عادل، علیرضا قزوه، رضا اسماعیلی، سید مسعود علوی تبار، امیر عاملی، مصطفی محدثی خراسانی، ایرج قنبری، سید حکیم بینش، مسعود ربانی، عزیز آذین فرد، نغمه مستشار نظامی، مریم بشردوست، زهرا میریان کرمی، حمیده پارسافر، صبا فیروزی، زیبا فلاحی، فاطمه ناظری، و مهسا ایمانی حضور داشتند.