شکست کلیشه رایج از خانواده شهدا / روایت یک عاشقانه ناآرام

نسرین باقرزاده، راوی کتاب «ساجی» گفت: مرتضی سرهنگی به عنوان اولین کسی که دست نوشته های من را خواند، گفت: «ساجی» کتاب جنگ و صلح ایران است. یک عاشقانه ناآرام.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: «ساجی» روایت زندگی است زندگی که اساس و مبناش امید به زندگی بوده آنهم در زمان جنگ. جنگی که تحمیل شد و شرایط آن را بر زنان این سرزمین تحمیل کرد. ساجی یک روایت صادقانه از یک زندگی است. زندگی نسرین باقرزاده که درد بی‌پدری را در دوران نوجوانی چشیده است و وقتی ازدواج می‌کند دیگر نمی‌خواهد این رنج تکرار شود هر چند که سرنوشت او چی دیگری است. ساجی کتابی است که با مخاطبش صادق است و او را فریب نمی‌دهد. خلاف کلیشه برخی روایت‌های زندگی خانواده شهدا باقرزاده ابایی ندارد که از گذشته خود بگوید. او وقتی پذیرفته روایت زندگی اش را بگوید با او روراست است. می‌گوید در دوران قبل از ازدواج مذهبی نبوده و این همسرش بوده که او را به خط مذهب آورده است. حتی چنان صادق است که وقتی شوهرش می نویسد هوای نفس را کنترل کن می‌گوید معنی این کلمه را نمی‌دانستم. جنگ زندگی‌ها را ویران می‌کند.

راوی ساجی اینجا هم با مخاطبش صادقانه رفتار می‌کند. با اینکه همسرش را از جنگ مقابل بعثی نهی نمی‌کند و حتی او را همراهی می‌کند تا دغدغه نداشته باشد اما ترس‌هایش را روایت می‌کند تا مخاطب فقط شاهد یک جنگ بزک شده نباشد. او مخاطب را شریک تنهایی‌هایش می‌کند تا بداند که درآبادان محاصره شده و تحت بمباران بدون همسرش چه کشیده است. او روایت مرگ دخترش را هم تعریف می‌کند اما نه به قصد همدردی‌گرفتن مخاطب بلکه این روایت را برای بیان سختی زندگی در جنگ بیان می‌کند و اینجاست که می‌گویم راوی ساجی با مخاطب صادق است چنانکه بعد از مرگ دخترش صادقانه تنفر از جنگ و شوهرش را بیان می کند هر چند که دل نازکش طاقت نمی‌آورد و خود اوست که شوهرش را بعد از مرگ دخترش به اصطلاح جمع‌وجور می‌کند. ساجی کتاب منحصر به فردی است از آن جهت که در کلیشه خانواده شهدا را هم می شکند اما نسرین باقرزاده در ساجی چون روایت زندگی است به مخاطبش نشان می دهد که بعد از تشییع نمادن همسرش بچه‌هایش را به بستنی خوری می‌برد چون او عشق به همسرش را در زندگی کردن می‌داند.

در یک صبح شهریور ماه نسرین باقرزاده راوی کتاب ساجی مهمان خبرگزاری مهر بود تا بهانه کتابش با نفیسه سادات موسوی شاعر و نویسنده گفتگویی داشته باشد.

*بهانه گفتگوی ما کتاب ساجی است، کتابی که خیلی از ما را که به واسطه یکسری آثار و روایت ها از خواندن آثار شهدا دور شده بودیم و حتی اگر کتاب را داشتیم خواندنش را پشت گوش می انداختیم، دوباره با خواندن چنین آثار پیوند داد. به نظر می‌رسد یکی از نقاط قوت کتاب هم این بود که در این اثر زندگی دوست داشتن بیشتر از شهادت دوست داشتن به چشم می خورد چون یکی از رویکردهای زندگی شهدا این است که انگار آن فرد به دنیا آمده بوده تا شهید شود در حالیکه در این اثر هم شما به عنوان و بازگویی های شما درباره همسرتان نشان می داد که شما زندگی و بچه ها و خانواده ها را دوست دارید و برای زندگی تلاش می کنید نه به شهادت رسیدن. خودتان فکر می کنید که چه شد که ساجی دربین کتابهای دفاع مقدسی که مدتها بود یک فضای سرد و راکد حاکم شده بود انقدر دیده و خوانده شد؟

توصیف هایی که کردید در وهله اول لطف شماست. اما من فکر می‌کنم واقعی بودن روایتم و اینکه ادعایی بر سیاست و شناخت مذهب نداشتم باعث مورد استقبال قرار گرفتن اثر شد. همین که من از یک خانواده کاملا معمولی در سن 14 سالگی عاشق پسر عمویم می‌شوم یک موضوع خیلی عادی است و در هرخانواده ای ممکن است اتفاق بیفتد. وقتی ازدواج کردیم هیچ وقت فکر نمی کردم که از همدیگر جدا شویم و همسرم هم عاشقانه زندگی را دوست داشت و هروقت هم که برای عملیات می خواستند بروند برایشان می خواندم که «آن کس که تو را شناخت جان را چه کند؟» و جدا شدن از همدیگر خیلی برای ما سخت بود. بنابراین من فکر میکنم صداقتی که در روایت وجود دارد باعث خوانده شدن این اثر شده است و یا حداقل من سعی خودم را کردم که اینگونه باشد.

وقتی ازدواج کردیم هیچ وقت فکر نمی کردم که از همدیگر جدا شویم و همسرم هم عاشقانه زندگی را دوست داشت و هروقت هم که برای عملیات می خواستند بروند برایشان می خواندم که «آن کس که تو را شناخت جان را چه کند؟» *دقیقا ما هم به عنوان مخاطب چنین حسی داشتیم. من قبل از ساجی کتاب «روزهای بی آینه» که خاطرات زندگی شهید لشکری بود را میخواندم و آن کتاب هم به من چنین حسی میداد.

بله برای اینکه خانم منیژه لشکری هم واقعا خودشان بودند.

*بله دقیقا. در جنگ تحمیلی ما پیروز جنگ بودیم و این پیروز بودن باعث شد که کمی روایت های پیروزمآبانه به روایت‌های واقعی غلبه پیدا کند و به نظر می‌رسید که اگر دلنگرانی ها و دلشوره ها و راضی نبودن ها همسران ذکر شود باعث خراش انداختن روی چهره شهید می شود و نباید آنها را بازگو کرد به همین دلیل ناخودآگاه برخی از همسران از روایت امتناع کردند، یکسری دیگر هم خاطرات را گزینشی بازگو کردند. در حالیکه ساجی به این شیوه روایت نشده بود و من به عنوان مخاطب این اثر یک جایی به همراه راوی گریه می‌کردم، یک جایی ذوق می کردم و یک جایی هم شهید بزرگوار را سرزنش می‌کردم که چرا اینکار را کردی و این واقعی بودن ما را همراه کرد. علاوه براینکه ساجی برای من شبیه یک رمان و داستان عاشقانه بود که خیلی هم به فرهنگ و رسوم مردم آبادان و خرمشهر پرداخته بود. نگران نشدید که به واقعیت های فرهنگی و سنتی اشاره کردید و حتی گویش های آن منطقه هم بازگو کردید؟

به هیچ وجه. من سعی ندارم جای کسی دیگر باشم. در یکی از مصاحبه های تلویزیونی از من پرسیدند که چرا شبیه سایر همسران شهدا نیستید. گفتم: نمی دانم همسران شهدا چگونه اند. من خاله صدیقه ای داشتم که ایشان هم همسر شهید و ازچریک های قبل انقلاب بودند؛ ایشان خیلی کتاب می خواند و همیشه هم وقتی من شیطنت می کردم من را می‌نشاند که بنشین و یکمی کتاب بخوان گاهی هم کتاب‌هایی به من می داد تا به دست دوستانش برسانم. من خاله صدیقه را همانطور دوست داشتم. درخانواده ما به غیر از مادرم و مادرشوهرم کسی لهجه نداشت به طوریکه ما اصلا یکسری از اصطلاحات مامانم را نمی‌فهمیدم و به شوخی میگفتم مامان زبان اصلی صحبت کن. بی‌بی من از خوانین لامرد بود و لهجه شدید داشت و مثلا می خواست بگوید لیوان را بده می گفت اون گلس را بده یا مثلا می خواست بگوید من را ببرید درمانگاه می گفت من را ببرید OPD. ولی من و بهمن هیچکدام لهجه نداشتیم. در حالیکه در نمایش «ساجی» که فریبا متخصص جای من صحبت می‌کردند با لهجه حرف میزدند و من نمی دانم چه اصراری است که تصویری که از جنگ در خرمشهر ارائه می دهند تصویر یکسری حاشیه نشین و عشایر است که با کپسول گاز روی دوششان در حال فرار هستند. این در حالیست که اکثر اهالی خرمشهر با شرایط بسیار خوب و ماشین های آنچنانی از خرمشهر خارج شدند و خود ما سه تا ماشین آمریکایی دم در خانه‌مان بود ولی ما نمی توانستیم در کتاب اینها را بیاوریم چون بقیه فکر می‌کنند که این چه خانواده شهیدی است که فورد آمریکایی دارد و دقیقا به دلیل همین محدودیت ها ما خیلی از بخش های کتاب ساجی را مجبور شدیم حذف کنیم. حالا سوال من این است که چرا داریم از این واقعیت ها فرار می‌کنیم؟

*یعنی شما موقع بازگو کردن تحت فشار بودید یا روایت کردید ولی بعدا حذف شد؟

من با خانم بهنازضرابی زاده که کتاب را نوشتند یا بهتر بگویم روایت کردند سالهاست که آشنایی و دوستی دارم و در چند سفری که باهم داشتیم ایشان به من گفتند تو می توانی هرجور دوست داری رفتار کنی و با هرپوششی راحت هستی باشی. من وقتی با بهمن ازدواج کردم انقدر از یکسری چیزها بی اطلاع بودم که وقتی ایشان کلمه «نفس» را یاد گرفته بود روی کاغذ نوشته بود مواظب نفست باش من فکر می‌کردم او می گوید مواظب نفست باش. یعنی تا این حد بی اطلاع بودم و نمی دانستم «نفس اماره» یعنی چه. با اینحال هرچیزی می گفت به حرفش گوش میکردم و یک بچه گوش به حرف بودم. البته در کنارش، ایشان هم با ما راه می آمد. یعنی مثلا در زمانی که ما در خفقان بودیم، تنها خانواده رزمنده ای بودیم که نوار شهرام ناظری گوش میکردیم. بنظر من روایت این داستانها خیلی جذابتر است تا اینکه ما بخواهیم شهدا را یکسری موجودات فضایی نشان بدهیم.

*من فکر می کنم این مطابق سلیقه مخاطب هم نیست، سلیقه ناشر و راوی است چون اقبال مردم به کتابهایی مثل ساجی نشان می دهد که مردم دنبال واقعیت هستند. ضمن اینکه از نظر من ساجی یک روایت جنگی نبود یک روایتی از عشق و جنگ بود. چون عشق خیلی در آن پررنگ بود. مثلا اینکه در آن زمان شما تهران ماندن را پس زدید و ترجیح دادید با بهمن باقری بمانید خود عشق است.

من یکبار در اینستاگرام نظرسنجی گذاشته بودم و یک نفر گفته بود این کتاب کاملا ابتذال است. من گفتم یا واژه ابتذال تغییر کرده یا اینکه طرز فکر مردم عوض شده است چون چطور ممکن است که ساجی مبتذل باشد؟ در همین نظر سنجی یک دختر خانم نوشته بود که نهایت علاقمندی من به کتاب، کتابهای فهیمه رحیمی بوده و فقط همان کتابها را می خواندم اما الان کتابهای روایت شهدا می خوانم و غیر از ساجی هرکتابی خواندن اغراق بوده و فقط ساجی خیلی واقعی بوده است. اکثر علاقمندان به ساجی هم دهه هفتادی و هشتادی هستند.

*اتفاقا من هم اوایل کتاب حس خواندن رمان های عاشقانه م. مودب پور را داشتم؛ خصوصا که در اوایل کتاب هنوز وارد فضای جنگ هم نشده بودیم. وقتی که کتاب را بیشتر خواندم، عشق برایم باورپذیرتر شده بود و دیگر برایم قابل درک بود که چرا با شخصیت آقای خانه بحث و دعوا می شود.

اینکه برخی از همسران شهید روایت می کنند که روزی که همسرشان از خانه بیرون می رفته می دانستند که قرار است شهید شود و دیگر برنگردد و اینها برای من اصلا اینطور نیست واتفاقا ما روزی که ایشان از خانه رفتند بیرون برای عملیات با هم دعوا کردیم چون به من قول داده بود من را بهشت آباد ببرد و زده بود زیر قولش. شاید باور نکنید من تا دوسال پس از شهادتش هم این خشم را نسبت به او داشتم و وقتی بچه ها را می‌خواباندم و مشغول کارمی شدم در خیالم با او دعوا می کردم.

یکبار در نظرسنجی اینستاگرامم یک دختر خانم نوشته بود که نهایت علاقمندی من به کتاب، کتابهای فهیمه رحیمی بوده و فقط همان کتابها را می خواندم اما الان کتابهای روایت شهدا می خوانم و غیر از ساجی هرکتابی خواندن اغراق بوده و فقط ساجی خیلی واقعی بوده است. اکثر علاقمندان به ساجی هم دهه هفتادی و هشتادی هستند. *دقیقا این وجه تمایز روایت شماست چون همیشه مدل روایت همسران شهید اینگونه بوده که با یک صبر زینب وار نبودن های همسرانشان را تحمل می کردند در حالیکه در واقعیت اصلا اینطور نیست و وقتی شب بچه آدم تب می کند و تنها باشی طبیعتا شاکی می شوی.

متاسفانه به خاطر اشتباهی که بنیاد شهید در حق ساجی کرد و نام او را در لیست ایثارگران دانشگاه نوشت، در دانشگاه خیلی به او حمله شد و بسیاری از دوستانش را از دست داد و به او می گفتند تو بی سوادی در حالیکه ساجی تیزهوشان می رفت و در 15 سالگی هم دیپلم گرفت و خیلی باهوش بود. این در حالیست که ما هیچ وقت از بنیاد شهید کمک نگرفتیم. بعد از این ماجرا در صفحه اینستاگرام ساجی که باز بود انقدر توهین از طرف مردم صورت گرفت که من مجبور شدم صفحه را ببندم. چون من مثل خیلی های دیگر بلاگری بلد نیستم. بعد از پایان جنگ و روز بعد از شهید شدن بهمن که روز سالگرد عقدمان هم بود و ما آمدیم قم جز دو جعبه مهمات که یکی لباس و دیگری اسباب بازی های بچه ها بود هیچ چیز نداشتیم. مادرشوهرم هم با من خیلی بد شد و در برابر من خیلی گارد گرفت. بعد هم که پولهایمان را جمع و جور کردیم تا یک خانه بخریم، یک خانه ویلایی دو طبقه خریدیم که طبقه بالایمان برادرشوهرم می نشست تا به نوعی مواظب ما هم باشد چون هم من خیلی سنی نداشتم و هم بچه ها خیلی کوچک بودند. در چنین شرایطی حتی من جرات نداشتم نوارکاست هایی که با بهمن گوش میدادیم را برای بچه ها بگذارم چون می ترسیدم که صدایش بالا برود. مادرشوهر من تا دوسال حتی اجازه نمی داد که من لباس سیاهم را دربیاورم حتی وقتی میخواستم وضع حمل کنم هم نگذاشتند من لباس سیاهم را دربیاورم. اصلا مدعی نیستم که تحمل این سختی ها بخاطر حس وطن دوستانه است. من اینها را تحمل کردم چون شوهرم را دوست داشتم و هدف ایشان چنین چیزی بود و باورش کرده بودم. بنابراین من نمی توانم شوآف و چیزی که نیستم را بیان کنم.

*بنظر من این تغییر نوعی ارزش افزوده هم است. اینکه از آن طرز فکر و اندیشه به این نقطه رسیدید.

دقیقا. اینکه من از مدل زندگی شادی و خوشی و تولد و اینها به یکباره به جایگاهی برسم بتوانم اینهمه سختی و رنج را تحمل کنم اصلا نکته منفی نیست. آقای مرتضی سرهنگی به عنوان اولین کسی که دست نوشته های من را خواندند، گفتند: ساجی کتاب جنگ و صلح ایران است. یک عاشقانه ناآرام.

*دربخشی از کتاب شما حالت آواره های جنگی را پیدا کردید و به شیراز رفتید و یک زندگی دسته جمعی و فامیلی را تجربه کردید. کمی در این باره برایمان بگویید.

در زمان جنگ شوهرخواهر من که در شیراز زندگی میکردند به سختی خودش را به خرمشهر رساند تا ما را با خود ببرد شیراز. ما هشت نفر در یک ماشین نشستیم و در ایست های بازرسی مختلف هم هردفعه باید پیاده می شدیم و خیلی سخت به شیراز رسیدیم و من مدام گریه میکردم و بهانه وسیله ها و آینه شمعدان ها وطلاهایم را می گرفتم و مامانم و مادرشوهرم مرتب من را دعوا می کرد. در حالیکه بیقراری و گریه های من برای خود بهمن بود نه وسیله هایم. چون رویم نمی شد که بگویم دلم برای خود بهمن تنگ شده است. اول اردیبهشت ماه که زمان مرحله مقدماتی عملیات آزاد سازی خرمشهر بود و ما در خانه های صدا وسیما زندگی محاصره شده بودیم، با آمبولانسی که از دایی ش گرفته بود آمد سراغ ما که نجاتمان بدهد و آن زمان تمام مسیر بمباران بود و ما باید هردفعه وقتی صدای سوت می شنیدیم پیاده می‌شدیم و باز دوباره سوار می شدیم.

*ما اگر بخواهیم در نسل جدید هم که زوج هایی هستند که وطن و حرم برای همسرانشان اهمیت دارد، چگونه باید دخترانی را تربیت کنیم که معیارها و عشقشان واقعی باشد؟ چه کنیم که اینها را از فضای رسانه زده جدا کنیم؟

من در مقامی نیستم که بخواهم توصیه کنم و شرمم می شود چون آگاهی مردم هم خیلی بالا رفته است ولی در مورد جوانان چون خودم هم دختر دارم. نصیحت و توصیه م این است که عاشق باشند چون فقط وقتی عاشق باشند می توانند زندگی کنند. همانطور که در آن روزهای سخت فقط عشق من به بهمن بود که توانست من را نگه دارد و سختی ها را تحمل کنم.

*اوایل کتاب به نظر نمی آمد که به هم می رسید.

بله. بهمن از همان کودکی خیلی من را اذیت می کرد. برخلاف اینکه با خواهرم نغمه خیلی خوب بود و همه فکر میکردند با او ازدواج می کند من را برای ازدواج انتخاب کرد.

*در حال حاضر کتابهایی منتشر می شوند که راجع به زندگی شهداست ولی شهدایی که همسران آنها مدت خیلی کوتاهی با آنها زندگی کردند. در اغلب این کتابها بیشتر روایت های خیلی خصوصی زندگی آنها آمده است درست برعکس ساجی که شما گفتید خیلی از روایت های خصوصی را حذف کردید. من قرار است این کتابها را بخوانم تا با منش و تفکر یک شهید آشنا شوم وگرنه این اندازه از فضای صمیمی و خصوصی شهدا قرار است چه چیزی به من اضافه کند و به بیان دیگر چه آورده ای برای من دارد؟ سوال من این است که انتشار چنین آثاری چه تاثیری بر ازدواج جوانها دارد؟ چون در حال حاضر هم سن ازدواج جوانان بالاتر رفته و هم ازدواج های هم کفر روزبروز کمتر می‌شود.

یکی از کسانی که پیج من را دنبال می‌کند در بیو خود نوشته بود: شهادت خوب است اما تقوا بهتر است. این جمله برای روح الله قربانی است. به او گفتم چقدر این جمله را می شناسی؟ و خب هیچ چیز از آن نمی‌دانست. متاسفانه امروز به واسطه شبکه های اجتماعی آدم ها فقط یکسری حرف ها را کپی می کنند. بدون اینکه معنی آن را بدانند. چند وقت پیش یکی از فرمانده ها به من می گفت: نسل شما خیلی بهتر بود ولی الان همسران مدافع حرم خیلی در رنج هستند و من گفتم نمی فهمم چطور بهتر است وقتی ما آن زمان یک تلفن برای تماس گرفتن و احوالپرسی نداشتیم. من از فضای مجازی می ترسم. اینکه دختران می خواهند با یکسری فانتزی همسر انتخاب کنند خیلی خطر بزرگی است.

*بله متاسفانه برخی از همسران شهدای مدافع حرم که امروزه نوعی بلاگر شده اند خیلی اثر مخرب دارند و بعضا فرد شش ماه با شهید زندگی کرده ولی اندازه شش سال درباره او خاطره دارد ومی نویسد.

بله. دقیقا خاله من همسر شهید رضا موسوی بود؛ کسی که بعد از شهید جهان‌آرا فرمانده سپاه خرمشهرشده بود. ایشان یکسال قبل از جنگ و یکسال هم بعد از جنگ با ایشان زندگی کرده بود ولی در تمام این سالها هروقت هرجایی دعوتش می کنند تا از زندگی با شهید موسوی بگوید قبول نمی‌کند چون می گوید من که با ایشان اصلا زندگی نکردم. درست مثل مجلات زرد می‌ماند. من بعضی وقتها می مانم که برخی از این افراد اینهمه داستان بافتن را از کجا می آورند وقتی کل ماجرا انقدر ساده و زلال است.

*آنچه که در کتابهای اصطلاحا روایت صورتی وجود ندارد اندیشه شهید است. اینکه یکسری چیزها از فضای خصوصی این شهیدان بدانیم چیزی نیست که من مخاطب دنبالش باشم. من مخاطب می خواهم بدانم که چه شد که شهید به جای اینکه عصرها برود فوتبال بازی کند رفت دنبال کار جهادی.

بله همینطور است. خداروشکر فرزندان من خیلی در فضای مجازی شناخته شده نیستند و از این فضاها دور هستند به غیر از یکی از آنها که پیج عکاسی دارد. خیلی از حرفهای ناگفته است که در جلد دوم کتاب سال آینده به امید خدا منتشر می شود.

من اصلا نمی‌توانم هیچ جایی جز ایران زندگی کنم و هیچ جا جز ایران بند نمی‌شوم. یکبار هم تصمیم گرفتم بروم و کارهایم را بکنم که بمانم ولی دیدم نمی توانم و برگشتم. ضمن اینکه هم من و هم بچه ها هنوز خیلی به بهمن وابسته ایم و هنوز وقتی یک مشکل پیش می‌آید می رویم سر مزار بهمن و آنجا خود واقعی مان هستیم و حسابی گریه می کنیم. *یکی از آسیب هایی که درباره همسران شهید وجود دارد اینکه ما همسران شهید را فقط در بازه زمانی که همسر شهید بودند میبینیم و دیگر به قبل و بعدش کاری نداریم.

دقیقا. این خیلی غلط است و امیدوارم این فضا اصلاح شود. چون تا وقتی خودشان (شهدا) هستند همه چیز خوب است ولی وقتی خودشان نیستند بقیه از ما می خواهند چیزی که نیستم باشم و خب من اصلا زیربار نمی‌روم.

*باتوجه به اینکه در صحبت هایتان اشاره کردید که خیلی از خواهر و بردارهایتان و خواهر و برادرهای شهید باقری در خارج از ایران زندگی می کنند، شما هیچوقت به مهاجرت فکر کردید؟

ما در حال حاضر هیچکس را در ایران نداریم و همه اقواممان در خارج از ایران زندگی می کنند ولی من اصلا نمی‌توانم هیچ جایی جز ایران زندگی کنم و هیچ جا جز ایران بند نمی‌شوم. یکبار هم تصمیم گرفتم بروم و کارهایم را بکنم که بمانم ولی دیدم نمی توانم و برگشتم. ضمن اینکه هم من و هم بچه ها هنوز خیلی به بهمن وابسته ایم و هنوز وقتی یک مشکل پیش می‌آید می رویم سر مزار بهمن و آنجا خود واقعی‌مان هستیم و حسابی گریه می کنیم. مثلا ما هرسال بی برو برگرد شام غریبان سر مزار بهمن می رویم. یکبار که حرف رفتن و مهاجرت شد، علی، پسر بزرگم به من گفت: مامان میشه بابا هم ببریم؟