ضرورت تغییر الگوی انتخابات مجلس / مدل فعلی، عامل تنش سیاسی است

سازوکار اکثریتی انتخابات مجلس ایران در شهرهای بزرگ، منجر به بی‌عدالتی انتخاباتی و حذف کامل یک جریان سیاسی شده و موجب بروز تنش‌ها و دوقطبی‌های سیاسی می‌شود.

خبرگزاری مهر، گروه سیاست - مجتبی رئیسی؛ انتخابات، نماد مردم‌سالاری دینی و حضور اراده مردم در ساختار سیاسی کشور است. اکنون پس از گذشت 40 سال از پیروزی انقلاب اسلامی تغییر در شیوه برگزاری انتخابات با هدف افزایش تأثیر اراده مردم در ساختار سیاسی کشور ضروری است. یکی از مهم‌ترین ابعاد اصلاح قانون انتخابات، اصلاح شیوه جمع‌بندی آرای مأخوذه، به‌ویژه در انتخابات مجلس شورای اسلامی است. در اکثر کشورهای جهان، الگوهای اکثریتی و تناسبی و ترکیبی اجرا می‌شود که نظام انتخاباتی ایران مبتنی بر الگوی اکثریتی است.

الگوهای اصلی انتخاباتی جهان

ازآنجاکه نظام‌های انتخاباتی بر بخش‌های مختلف نظام‌های سیاسی اثرگذارند، کشورهای مختلف به اقتضای شرایط سیاسی - اجتماعی حاکم، نوع خاصی از نظام‌های انتخاباتی را برگزیده و در صورت نیاز، آن را تغییر می‌دهند. در ادامه نظام‌های انتخاباتی کشورهای مختلف توضیح داده می‌شود.

نظام‌های انتخاباتی اکثریتی

در الگوی نظام‌های اکثریتی، ثبت‌نام در انتخابات اغلب به‌صورت انفرادی انجام می‌شود. پس از برگزاری انتخابات، نامزدها به ترتیب آراء کسب‌شده رتبه‌بندی و به ترتیب رتبه و با توجه به تعداد کرسی‌های حوزه انتخابیه وارد مجلس می‌شوند. در بعضی موارد علاوه بر رتبه، کسب حداقلی از آراء به‌عنوان شرط ورود به مجلس در نظر گرفته شود که در این صورت افرادی که حداقل موردنظر را کسب نکنند برای انتخابات مجدد وارد مرحله دوم می‌شوند. در این الگو فهرست‌های انتخاباتی هیچ‌گونه جایگاه رسمی و قانونی برای کسب کرسی‌های مجلس ندارند و شمارش رسمی آراء بر اساس این فهرست‌ها انجام نمی‌شود. انتخابات مجلس عوام انگلستان، مجلس ملی فرانسه و نظام انتخاباتی مجلس نمایندگان آمریکا بر اساس نظام انتخاباتی اکثریتی و در حوزه‌های انتخابیه تک نماینده برگزار می‌شود. به عبارت بهتر هیچ کشور توسعه یافته ای حوزه‌ی انتخابیه چندنفره مبتنی بر الگوی انتخابات اکثریتی وجود ندارد. دلیل این امر آن است که در نظام انتخاباتی اکثریتی، اقلیت‌ها حذف می‌شوند. بر این مبنا به هر میزان که حوزه‌های انتخاباتی در الگوی اکثریتی بزرگ‌تر شوند، به معنای آن است که اقلیت‌های بیشتری حذف می‌شوند.

نظام‌های انتخاباتی تناسبی

الگوی تناسبی مبتنی بر پایه‌ی فهرست‌های انتخاباتی بنا شده است. در ساده‌ترین شکل الگوی تناسبی، مردم به فهرست‌های انتخاباتی ارائه‌شده توسط گروه‌های سیاسی رأی می‌دهند. سپس درصد آرا کسب‌شده توسط هر فهرست محاسبه می‌شود و به هر یک به نسبت سهم کسب‌شده از کل آراء، کرسی نمایندگی اختصاص می‌یابد. فهرست‌های انتخاباتی به دو صورت هستند:

1. فهرست‌های بسته: در فهرست‌های بسته تعیین ترتیب نامزدها در فهرست‌های انتخاباتی توسط گروه‌های سیاسی انجام‌شده و مردم تنها به فهرست‌ها رأی می‌دهند.

2. فهرست‌های باز: در فهرست‌های باز مردم علاوه بر انتخاب فهرست موردنظر، در تعیین ترتیب نامزدها نیز مشارکت خواهند داشت.

انتخابات مجلس سنای فرانسه برای استان‌هایی با سه یا بیش از سه سناتور، به صورت الگوی تناسبی فهرست بسته و استان‌هایی با کمتر از سه سناتور به صورت رای‌گیری اکثریتی برگزار می‌شود. نظام انتخابات مجلس ترکیه، تناسبی فهرست بسته بوده و حداقل نصاب لازم برای کسب کرسی‌های نمایندگی توسط احزاب، 10 درصد آراء در سطح کل کشور ترکیه است. این حدنصاب بالا، باعث افزایش هدررفتن آراء در انتخابات مجلس ملی ترکیه شده است.

نظام‌های انتخاباتی ترکیبی

در نظام انتخاباتی ترکیبی، تعدادی از کرسی‌ها به صورت الگوی اکثریتی و باقی آن به صورت الگوی تناسبی پر می‌شود. در این راستا هر یک از شهروندان از دو حق رأی برخوردار است، یکی برای انتخاب مستقیم نامزدها و دیگری برای انتخاب فهرست‌های انتخاباتی که توسط احزاب سیاسی تعیین‌شده‌اند. در بخش تناسبی تعداد آرائی که هرکدام از احزاب سیاسی به دست می‌آورند بیانگر سهم کلی هر حزب از کرسی‌ها است و نامزدهای مستقل با توجه به رتبه‌بندی بر اساس آراء به مجلس راه می‌یابند. در بسیاری از کشورها از جمله آلمان، کره‌ی جنوبی و ژاپن از این نظام استفاده می‌شود. در ژاپن برخلاف سایر نظام‌های ترکیبی، نامزدها امکان کاندیداتوری در هر دو سطح را دارند و اگر نامزدی در هر دو سطح پیروز شود، از حوزه انتخابیه تک نماینده وارد مجلس شده و سهمیه وی در فهرست انتخاباتی به نفرات بعدی تعلق خواهد گرفت. این خطی مشی به نفع احزاب بزرگتر تمام شده و اقلیت را حذف می‌کند.

آسیب‌شناسی روش فعلی انتخابات مجلس ایران

در حال حاضر انتخابات مجلس شورای اسلامی به شیوه اکثریتی برگزار می‌شود. بعد از رأی‌گیری، نامزدها بر اساس تعداد آراء کسب‌شده، رتبه‌بندی و به ترتیب رتبه، مشروط به کسب بیش از یک‌چهارم کل آراء، حداکثر به تعداد ظرفیت حوزه انتخابیه وارد مجلس می‌شوند. درصورتی‌که تعداد افراد انتخاب‌شده در این مرحله کمتر از ظرفیت حوزه انتخابیه باشد، از بین افراد باقیمانده، نامزدهایی با بیشترین آراء به تعداد 2 برابر کرسی‌های باقی‌مانده در حوزه انتخابیه، به دور دوم خواهند رفت. در دور دوم نامزدهایی که اکثریت نسبی را کسب کنند پیروز خواهند شد. اجرای این مدل در شهرهایی با تعداد کرسی کم اجتناب‌ناپذیر است، ولی در شهرهای بزرگ مشکلات زیادی به وجود می‌آورد. این ساز و کار منجر به بی‌عدالتی انتخاباتی و حذف کامل بخشی از اراده مردم شده و به علت حذف کامل جریان رقیب از صحنه سیاسی، احتمال شکل‌گیری اپوزیسیون را تقویت می‌کند. همچنین تضعیف نظارت جریانات سیاسی بر یکدیگر و افزایش احتمال فساد به همراه خواهد داشت. در الگوی اکثریتی پیروزی در انتخابات، مسئله حضور کامل در قدرت یا حذف کامل از قدرت است. ازاین‌رو تنش‌های انتخاباتی افزایش می‌یابد و زمینه‌ساز و تقویت‌کننده دوقطبی‌های انتخاباتی، بروز تنش میان مردم و دوقطبی‌های اجتماعی می‌شود.

پیشنهاد الگوی جایگزین برای انتخابات ایران

با توجه به مشکلات مطرح‌شده در شیوه فعلی انتخابات مجلس شورای اسلامی، پیشنهاد می‌شود در حوزه‌های انتخاباتی با بیش از دو کرسی، الگوی تناسبی فهرست باز اجرا شود. هر گروه سیاسی باید متناسب با تعداد کرسی‌های موجود در حوزه انتخابیه لیست نامزدهای مورد تأیید خود را به وزارت کشور معرفی کند. هر فرد تنها امکان حضور در یک فهرست انتخاباتی را خواهد داشت. در زمان رأی‌گیری، رأی‌دهندگان می‌توانند به تشخیص خود به هر نامزدی از هر فهرستی رأی دهند. مجموع آراء تمامی اعضای هر فهرست رأی آن فهرست قلمداد می‌شود. میزان آراء هر فهرست نسبت به کل آراء حوزه انتخابیه، تعداد کرسی‌های آن فهرست را مشخص می‌کند. کرسی‌های کسب شده هر فهرست بر اساس رتبه‌بندی نامزدها و آراء کسب شده آن‌ها، پر خواهد شد.