ظرفیت مازاد؛ ترمز جهش قیمت

گروه آنلاین روزنامه دنیای اقتصاد - حمید ملازاده؛ آژانس بین المللی انرژی International Energy Agency (IEA) به‌تازگی هشدار داده که این تحریم‌ها گرچه می‌توانند به بالا رفتن قیمت نفت بینجامند، اما تأثیر محدود خواهند داشت و علت اصلی نیز وجود «ظرفیت مازاد» چشمگیر در بازار است.

شاخص بین‌المللی نفت خام، یعنی Brent، اکنون حوالی 65 دلار به ازای هر بشکه معامله می‌شود. با این حال، آمارهای اخیر نشان می‌دهد که بهای طلای سیاه در روزهای گذشته تا حدود 66 دلار و 37 سنت نیز افزایش یافته است. این سطح قیمتی برای ایران و سایر صادرکنندگان نفت، یک شاخص مهم به‌شمار می‌آید، هرچند هنوز با نرخ مطلوب بسیاری از تولیدکنندگان از جمله عربستان فاصله زیادی دارد.

تأثیر محدود تحریم‌ها بر قیمت 

تحریم‌ها علیه روسیه، به‌ویژه از مسیر شرکت‌های بزرگ نفتی آن کشور، به‌طور طبیعی باید عرضه نفت خام را محدود کرده و به رشد قیمت بینجامند.

لیکن مدیر اجرایی IEA، فاتح بیرول، در نشست هفته بین‌المللی انرژی سنگاپور اعلام کرده که «با وجود تنش‌های شدید ژئوپلیتیک، قیمت نفت همچنان بین 60 تا 63 دلار بر هر بشکه است، چون ظرفیت مازاد زیادی وجود دارد.» IEA در گزارش هفتگی خود نیز اشاره کرده که بازار نفت در دوره ژانویه تا سپتامبر 2025 به‌طور متوسط دارای مازاد 2 میلیون بشکه در روز بوده و پیش‌بینی می‌کند که این مازاد ممکن است تا حدود 4 میلیون بشکه در روز در سال 2026 برسد.

بنابراین، هرچند تحریم نفتی روسیه می‌تواند در کوتاه‌مدت باعث افزایش قیمت‌ها شود، اما عامل مهم‌تر، وجود مازاد عرضه و رشد ظرفیت تولید در کشورهای نوظهور است. علاوه بر این، سیاست تولید محتاطانه اعضای اوپک و متحدانش (اوپک‌پلاس) موجب شده که حتی با رشد تقاضا، فشار کاهشی بر قیمت نفت همچنان باقی بماند.

پیامدها برای ایران 

برای ایران که هنوز بخش عمده‌ای از اقتصادش به نفت وابسته است، این وضعیت معنای مهمی دارد. از یک سو، تحریم‌های خارجی می‌توانند بخش صادرات را تحت‌تأثیر قرار دهند؛ اما از سوی دیگر، وقتی بازار جهانی با مازاد عرضه مواجه است، امکان انتقال کامل هزینه‌های تحریم به قیمت نفت تقریبا محدود می‌شود.

به عبارت دیگر، ایران نمی‌تواند با اتکای صرف به افزایش قیمت جهانی نفت چشم‌انداز درآمدی خود را به‌راحتی بهبود بخشد، زیرا فشار نزولی ناشی از ظرفیت مازاد جهانی همیشه یک عامل محدودکننده خواهد بود. علاوه بر این، اگر صادرکنندگان بخواهند برای جبران کاهش حجم فروش به قیمت بالاتر تکیه کنند، ممکن است با واکنش منفی بازار روبه‌رو شوند؛ زیرا وقتی تولیدکنندگان دیگر حاضرند نفت ارزان‌تر عرضه کنند، ایران در سقوط «نرخ رضایت‌بخش» برای صادرات خود عملاً مکانی برای مانور نخواهد داشت.

در این میان، اهمیت مدیریت تولید، تمرکز بر کیفیت و توسعه زیرساخت‌های صادرات (خطوط لوله، تانکر، مخازن ذخیره‌سازی) افزایش یافته است.

تولید و سیاست‌های اوپک پلاس

گزارش‌های منتشرشده نشان می‌دهد که اعضای اوپک پلاس در حال بررسی افزایش تولید در دسامبر هستند. چهار منبع مطلع به رویترز گفته‌اند که این اتحاد تمایل دارد افزایش تولید «اندکی» در نظر بگیرد. این در حالی است که تحلیلگران همچنان پیش‌بینی می‌کنند که اگر تقاضا رشد نکند یا تولیدکنندگان غیر اوپک نیز بهره‌وری خود را بالا ببرند، بازار ممکن است تحت فشار بیشتری قرار گیرد.

برای ایران لزوماً این بدان معنا نیست که افزایش تولید به‌راحتی ممکن باشد؛ زیرا افزایش تولید نیازمند سرمایه‌گذاری، تکنولوژی و نیز عبور از تحریم‌های بانکی و بیمه‌ای است. ولی نکته کلیدی که برای ایران اهمیت دارد این است که «حفظ سهم بازار» در شرایطی که بسیاری از تولیدکنندگان تلاش برای جذب خریدار دارند، حتی ممکن است به‌عنوان اولویت بالاتر از افزایش مطلق تولید مطرح شود.

آتش زیر خاکستر

آنچه موضوع را برای ایران پیچیده‌تر می‌کند، وجود ذخایر استراتژیک و ظرفیت مازاد کشورهای تولیدکننده و ذخیره‌کننده است. آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) اعلام کرده است که حجم ذخایر نفت خام جهان تا پایان تابستان 2025 به حدود 8 میلیارد بشکه رسیده که بالاترین میزان در چهار سال گذشته محسوب می‌شود.

بخشی از این افزایش ذخایر به سیاست کشورهایی مانند چین مربوط است که طبق قانون جدید انرژی خود، از اول ژانویه 2025 موظف شده‌اند ذخایر تجاری شرکت‌های خصوصی نفتی را نیز افزایش دهند. در چنین شرایطی، اگر ایران انتظار دارد در آینده نزدیک شاهد جهش قابل‌توجهی در قیمت نفت باشد، باید در نظر بگیرد که وجود این مازاد عرضه می‌تواند اثر افزایش قیمت را تا حد زیادی خنثی کند.

چشم‌انداز پیش رو برای تقاضا 

در کنار وضعیت نفت خام، IEA همچنین نکات مهمی درباره روند گاز طبیعی مایع (LNG) اعلام کرده و گفته که حدود 300 میلیارد مترمکعب عرضه جدید LNG بین سال‌های 2026 تا 2030 وارد بازار خواهد شد، که نیمی از آن از کشورهای آمریکای شمالی، استرالیا و قطر خواهد بود.

این بدان معناست که با رشد عرضه گاز و تحول در سبد انرژی، نفت خام بیش از گذشته در معرض رقابت خواهد بود، خصوصاً اگر رقبا در تولید و بهره‌وری پیشرفت کنند. از سوی دیگر، پیش‌بینی می‌شود تقاضا برای برق در منطقه آسیای جنوب‌شرقی (آسه‌آن) به‌طور قابل‌توجهی افزایش یابد؛ به‌گونه‌ای که این کشورها تا ده سال آینده به حدود 300 گیگاوات ظرفیت جدید تولید برق نیاز خواهند داشت رقمی معادل کل ظرفیت فعلی برق کشور ژاپن.

آژانس بین‌المللی انرژی همچنین از دولت‌های آسیایی خواسته در استخراج و به‌ویژه فرآوری مواد معدنی حیاتی نقش فعال‌تری ایفا کنند، زیرا به گفته فاتح بیرول «صرفاً استخراج و صادرات مواد خام، رویکردی منفعل و کوته بینانه است». این روند نشان می‌دهد که بازار جهانی انرژی در حال ورود به مرحله‌ای تازه است؛ مرحله‌ای که در آن نفت خام دیگر به‌تنهایی موتور اصلی رشد قیمت‌ها نخواهد بود. ازاین‌رو، کشورهایی مانند ایران باید با تنوع‌بخشی به منابع انرژی، توسعه زنجیره‌های ارزش و افزایش بهره‌وری، سیاست‌های خود را با واقعیت‌های جدید بازار هماهنگ کنند.

اتکا صرف به به افزایش قیمت

برای ایران، واقعیت این است که هرچند تحریم‌های غرب می‌توانند موانعی برای صادرات نفت به وجود آورند، ولی بازار جهانی توانسته با استفاده از ظرفیت مازاد و افزایش تولید، تا حد زیادی اثر این تحریم‌ها را مهار کند. بنابراین، اتکای صرف به «افزایش قیمت نفت» برای جبران کسری بودجه یا تأمین منابع ارزی در کوتاه‌مدت، ممکن است راهبرد کاملاً موفقی نباشد. ایران برای آن‌که بتواند در این شرایط موفق عمل کند، نیاز دارد تا سیاست‌های خود را از حالت «تکیه بر قیمت بالا» به «تکیه بر سهم بازار، کیفیت فروش، توسعه زیرساخت و تنوع درآمدی» تغییر دهد.

علاوه بر این، با توجه به روند جهانی، ایران می‌تواند با نگاه به گاز طبیعی، LNG، توسعه مواد معدنی راهبردی و زنجیره‌های تکمیلی، جایگاه بهتری برای شرایط جدید بازار به دست آورد. در این میان، انتظار برای افزایش ناگهانی قیمت نفت نیز منطقی نیست؛ چراکه ظرفیت مازاد، رشد تولید و ذخیره‌سازی بالا عاملی بازدارنده هستند.

در پایان، باید تأکید کرد که بازار نفت مانند گذشته تنها درباره تعداد بشکه‌های تولیدی یا تحریم‌های بزرگ نیست، بلکه «چگونگی مدیریت تولید، تنوع محصول، کیفیت صادرات و ارتباط با خریداران» نیز نقش کلیدی ایفا می کنند. در عرصه‌ای که عرضه به‌راحتی می‌تواند افزایش یابد و ذخایر استراتژیک بالا رفته‌اند، ایران ناگزیر است تا برنامه‌های بلندمدت‌تری طراحی کند تا در شرایطی که قیمت نفت خام در 60 دلار یا حتی کمتر تثبیت می‌شود، آسیب‌پذیری خود را کاهش دهد.//