فروزانفر که بود و چه کرد؟/ گزیده کتابشناسی ادیب بی‌مانند
درباره بدیع الزمان فروزانفر گفته‌اند که هیچ علمی در پیش و پس از اسلام نبود که او نداند. به همین دلیل بجز تدریس و پرورش شاگرد، در زمینه احیای آثار ادبیات و حکمت کلاسیک ایران تلاش بسیار کرد.
درباره بدیع الزمان فروزانفر گفته‌اند که هیچ علمی در پیش و پس از اسلام نبود که او نداند. به همین دلیل بجز تدریس و پرورش شاگرد، در زمینه احیای آثار ادبیات و حکمت کلاسیک ایران تلاش بسیار کرد.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: امروز پنجشنبه 16 اردیبهشت 1400 برابر است با پنجاه و یکمین سالگرد درگذشت زنده‌یاد استاد بدیع الزمان فروزانفر. استاد فروزانفر از جمله برجسته‌ترین ادیبان تاریخ تمدن ایران زمین و همچنین از برترین مولوی پژوهان است، اما متاسفانه بازنشر آثار گرانبهایش روند مناسبی را طی نمی‌کند.
گذری کوتاه بر زندگی زنده‌یاد فروزانفر
استاد فروزانفر با نام ابتدایی محمدحسین بشرویه‌ای به تاریخ 14 شهریور 1276 در بشرویه که امروزه شهری است در خراسان جنوبی، زاده شد. پدرش آقا شیخ علی بشرویه‌ای از شعرای دوره مشروطه و از بزرگان خطه خراسان بود.
زنده‌یاد فروزانفر در دوران جوانی به تخلص ضیا شعر می‌گفت و به همین دلیل نام خود را جلیل ضیا بشرویه‌ای می‌نامید. تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود به پایان برد و بعدها به سال 1298 به حوزه مشهد رفت و نزد ادیب نیشابوری از برجسته‌ترین معلمان ادبیات در تاریخ تلمذ کرد. او نزد ادیب نیشابوری ادبیات، علوم ادبی و منطق را فراگرفت. در همین حوزه او فقه و اصول را هم نزد شخصیت‌هایی چون شیخ مرتضی آشتیانی و شیخ مهدی خالصی خواند. به سال 1303 برای ادامه تحصیل به تهران آمد و در مدرسه سپهسالار به تحصیل ادامه داد. او در این مدرسه شرح اشارات، شفا و کلیات قانون ابن سینا را نزد میرزا طاهر تنکابنی و فقه و اصول و قواعد علامه را در محضر شیخ حسین نجم‌آبادی فرا گرفت. علاوه بر آن تحریر اقلیدس و قسمت الهیات کتاب اسفار را نزد میرزا مهدی مدرس آشتیانی (از علمای برجسته مکتب تهران که شاگرد بزرگانی چون آخوند خراسانی، میرزای نایینی و سید ابوالحسن اصفهانی بود) خواند و مدتی را نیز از محضر ادیب پیشاوری استفاده کرد. بدین ترتیب در حکمت قدیم ایران و فلسفه مشا تخصص ویژه پیدا کرد.
مدتی کوتاهی بعد به شغل معلمی برگزیده شد و همچنین به تدریس دارالفنون و دارالمعلمین عالی پرداخت. در دارالمعلمین او همکار بزرگانی چون ملک الشعرای بهار، عباس اقبال آشتیانی، رشید یاسمی، نصرالله فلسفی و سعید نفیسی بود. بعدها به دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران رفت. سال 1314 پژوهش او درباره زندگی مولانا با داوری دهخدا و سیدنصرالله اخوی تهرانی تقوی، مورد پذیرش دانشگاه تهران قرار گرفت و مدرک دکتری به او اعطا شد. در همین سال نیز عضویت او در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی مورد تایید قرار گرفت و همچنین به عضویت شورای معارف درآمد.
زنده‌یاد فروزانفر پس از دریافت مدرک دکتری به تدریس گسترده پرداخت و در اوایل دهه 20 نیز ریاست دانشکده معقول و منقول را بر عهده گرفت و تا سال 1346 عهده‌دار این سمت بود. دوران استادی او در دانشگاه تهران، سراسر خیر و برکت بود، چرا که عمده ادیبان نسل بعدی که آثار ماندگاری را از خود برجای گذاشته‌اند، از جمله تربیت شدگان مکتب فکری او بودند. از جمله این شخصیت‌ها می‌توان به: عبدالحسین زرین‌کوب، ذبیح الله صفا، مهدی حمیدی شیرازی، غلامحسین یوسفی، محمدرضا شفیعی کدکنی، سیدصادق گوهرین، مظاهر مصفا، ضیاالدین سجادی، منوچهر ستوده، محمد دبیرسیاقی و... اشاره کرد.
زنده‌یاد فروزانفر به سال 1346 بازنشسته شد، اما به صورت حق التدریسی به کار ادامه داد. (روایت است که بازنشستگی ایشان به دلیل سرودن شعری در مدح دکتر محمد مصدق بود.) مدتی را نیز به عضویت مجلس سنا گذراند تا اینکه در نهایت در 16 اردیبهشت 1349 بر اثر سکته قلبی درگذشت و در مجموعه حرم حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.
گذری کوتاه بر فعالیت‌های علمی
درباره زنده‌یاد استاد بدیع الزمان فروزانفر گفته‌اند که هیچ علمی در پیش و پس از اسلام نبود که او نداند. به همین دلیل بجز تدریس و پرورش شاگرد، در زمینه احیای آثار ادبیات و حکمت کلاسیک ایران و اسلام تلاش بسیاری کرد و می‌توان گفت که نخستین قدم‌ها را در عصر جدید برای احیای این متون برداشت و در این راه رنج بسیار برد. همچنین او را از جمله کسانی دانسته‌اند که در زمینه ساماندهی به موسیقی ایران با کلنل علینقی خان وزیری همکاری کرده است.
شاهکارهای او پژوهش‌هایش بر زندگی مولانا جلال الدین محمد بلخی و تصحیح آثارش است که مدت چهل سال از زندگی این ادیب برجسته را به خود اختصاص داد. زنده‌یاد فروزانفر در مقدمه خود بر کتاب «رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی» به تاریخ بهمن 1315 درباره مواجهات خود با مولوی - از دوران کودکی تا زمان نگارش این رساله - مطالب شیرینی را نوشته است.
به باور عموم ادیبان و پژوهشگران مقبول‌ترین تصحیح از دیوان شمس با عنوان «کلیات شمس یا دیوان کبیر» در 10 مجلد (9 کتاب) توسط زنده‌یاد بدیع الزمان فروزانفر انجام گرفته است. این تصحیح در فاصله سال‌های 1336 تا 1344 توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. حین کار روی این تصحیح بود که زنده‌یاد فروزانفر به چشم درد شدید مبتلا شد. از دیگر تصحیحات مهم «فیه ما فیه» مولاناست که برای نخستین بار به سال 1335 منتشر شد. ذوق پژوهش پیرامون زندگی مولانا او را به تصحیح «معارف بها ولد» و «معارف برهان الدین محقق» هم کشاند. تلاش‌های او باعث شد تا نسل‌های بعدی بهترین تصحیحات از آثار مولانا و آثار خویشاوندانش را که از جمله برترین آثار ادبی و حکمی ایران زمین‌اند، در دسترس داشته باشند.
زنده‌یاد فروزانفر تلاش مهمی را در ترجمه کلام الله مجید کرد. او بین سال‌های 1313 تا 1317 و سپس از 1344 تا 1348 سه بار دست به ترجمه آیاتی از قرآن زد. نخستین کوشش‌های فروزانفر برای ترجمه قرآن، به سال 1313 بازمی‌گردد که وی به توصیه علی‌اصغر حکمت کفیل وقت وزارت معارف، ترجمه منتخبی از آیات قرآن کریم را در حد درک و فهم محصلان دوره ابتدایی فراهم آورد. حاصل کار با نام «آیات منتخب از کلام‌الله مجید» در شمار کتاب‌های درسی برای کلاس پنجم و ششم مدارس کشور منتشر شد. در پی آن به درخواستی دیگر از وزارت معارف، فروزانفر عهده‌دار ترجمه برگزیده‌ای از آیات قرآن برای تدریس در کلاس‌های سوم و چهارم مدارس کشور شد.
نسل جدید همچنین آشنایی با شرح احوال و نقد آثار شماری دیگر از شعرای برجسته تاریخ ادبیات ایران را مدیون زنده‌یاد فروزانفر است. سخن و سخنوران، کتابی است نوشته بدیع‌الزمان فروزانفر در شرح احوال و نقد و سنجش آثار 55 تن نامورترین شاعران پارسی‌گوی قرن‌های سوم تا ششم هجری. سخن و سخنوران اولین بار در سال‌های 1308 و 1312 در تهران به منتشر شد.
ابوعبدالله محمد بن صالح ولواجی، ابوالحسن شهید بن حسین بلخی، ابوشکور بلخی، ابوالعباس فضل بن عباس ربنجنی، منجیک ابوالحسن علی بن محمد ترمذی، ترکی کشی ایلاقی، عمعق بخارایی، اثیرالدین شرف‌الحکما فتوحی مروزی، قطران تبریزی، اثیر اخسیکتی، کافی ظفر همدانی و... در کنار شعرای معروف‌تری چون فردوسی، دقیقی، ناصرخسرو اسدی طوسی، رشید وطواط، خاقانی شروانی، مسعود سعد سلمان، منوچهری دامغانی، فرخی سیستانی، حنظله بادغیسی و... جملگی در این کتاب معرفی و آثارشان نقد شده است.
در ادامه این گزارش با گزیده کتابشناسی زنده‌یاد فروزانفر همراه شوید، با این توضیح که این گزارش کتابشناسی عمدتا تجدید انتشار آثار پس از سال 57 را دربر می‌گیرد. ضمن اینکه بیشتر هم چاپ‌های معتبر از آثار استاد ارائه شده‌اند.
آثار فروزانفر: تالیفات، پژوهش‌ها
«رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی». انتشارات زوار. چاپ نخست: 1390
«احادیث و قصص مثنوی» با تلاش حسین داودی. انتشارات امیرکبیر. چاپ نخست: 1376
«سخن و سخنوران» انتشارات خوارزمی. چاپ اول پس از انقلاب: 1358
(این کتاب را انتشارات زوار هم منتشر می‌کند.)
«طریق عشق: شرح غزلیاتی چند از حافظ» به اهتمام عبدالکریم جربزه دار. انتشارات اساطیر. چاپ اول: 1382
«تاریخ ادبیات ایران: بعد از اسلام تا پایان تیموریان» مقدمه عبدالحسین زرین‌کوب و به اهتمام عنایت‌الله مجیدی. سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ نخست: 1383
«مقاله‌های بدیع‌الزمان فروزانفر» به کوشش عنایت‌الله مجیدی و مقدمه عبدالحسین زرین‌کوب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ نخست: 1383
«فرهنگ تازی به پارسی» چاپ اول 1319 انتشارات فرهنگستان ایران. چاپ پس از انقلاب، انتشارات اساطیر: 1386
«زندگی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی مشهور به مولوی» انتشارات کتاب پارسه. چاپ نخست: 1388
«شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری: شرح احوال و نقد آثار» به کوشش شهاب الدین ارجمندی. انتشارات معین. چاپ اول: 1390
«ساخت‌واژه‌های مولوی در غزل‌ها» به اهتمام و تصحیح غلامحسین مراقبی و محمود جنیدی جعفری. انتشارات آینده دانش. چاپ نخست: 1397
«اساس هستی: جلال الدین محمد بلخی» (همان زندگانی مولانا) انتشارات تیرگان. چاپ نخست: 1398
آثار فروزانفر: ترجمه‌ها
«آیات منتخب از کلام‌الله مجید» به کوشش عنایت‌الله مجیدی، نشر سخن. چاپ نخست: 1399
«زنده بیدار: حی بن یقضان» اثر ابن طفیل آندلسی. این اثر ابتدا توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب در دهه 40 منتشر شد. در چاپ‌های بعدی این کتاب ترجمه قصه حی بن یقضان، ابن سینا و قصه غربت غربیه سهرودی هم به کتاب افزوده شدند. این کتاب را پس از انقلاب انتشارات علمی و فرهنگی منتشر می‌کند.
آثار فروزانفر: تصحیحات و شروح
«کلیات شمس یا دیوان کبیر» انتشارات امیرکبیر. چاپ سوم 1363. در دهه 70 این انتشارات نسخه تک جلدی این تصحیح را نیز منتشر کرد.
«کلیات شمس» موسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نخست: 1394.
این تصحیح همچنین توسط ناشرانی چون هرمس، نیک فرجام، نگاه، نوید صبح، بهزاد، بوستان، مهتاب، صدای معاصر، بیگی، مهرداد، فراروی، دوستان، بیهق کتاب، پیمان، طلایه، سیمای دانش، ارتباط نوین، پیام عدالت، شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر و... هم منتشر شده است. همچنین مرکز نشر دانشگاهی نیز این کتاب را در دو مجلد به کوشش توفیق سبحانی نیز منتشر کرده است.
«فیه ما فیه از گفتار مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی» انتشارات امیرکبیر.
«فیه ما فیه» به اهتمام سید محمد صدری. نشر نامک. چاپ نخست: 1378
«فیه ما فیه». انتشارات نگاه. چاپ نخست: 1385
(همچنین این تصحیح به کوشش کاظم عابدینی توسط انتشارات ارمغان طوبی هم منتشر شده است.)
«شرح دیوان حکیم سنائی غزنوی» انتشارات نگاه. چاپ نخست: 1375
«رساله قشیریه» عبد الکریم بن هوازن قشیری. ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی (از شاگردان بن هوازن). انتشارات علمی و فرهنگی.
«معارف: مجموعه مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاءولد». انتشارات طهوری. چاپ نخست پس از انقلاب: 1383
«شرح مثنوی شریف» (در سه جلد) به اهتمام غلامحسین مراقبی، انتشارات آینده دانش. چاپ نخست: 1398
(این شرح را انتشارات علمی و فرهنگی نیز منتشر می‌کند و تاکنون به چاپ‌های متعدد رسیده است.)
«فیه ما فیه» به اهتمام غلامحسین مراقبی. انتشارات آینده دانش. چاپ نخست: 1398.
«خلاصه مثنوی» با بازنویسی غلامحسین مراقبی. انتشارات ارمغان. چاپ نخست: 1399
آثار فروزانفر: مجموعه اشعار
«دیوان بدیع الزمان فروزانفر» به اهتمام عنایت‌الله مجیدی و مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ نخست: 1382
آثار فروزانفر: مقدمه‌ها
«داستان‌های مثنوی: بانگ نای» با گردآوری محمدعلی جمال‌زاده. انتشارات اطلاعات. چاپ نخست: 1379
«دیوان خاقانی شروانی: مطابق نسخه خطی 763 هجری» به اهتمام جهانگیر منصور. انتشارات نگاه. چاپ نخست: (چاپ دوم 1380)
«شاهنامه فردوسی: بر اساس چاپ مسکو» انتشارات کتاب پارسه و مرز فکر. چاپ نخست: 1387
«دیوان عطار» انتشارات نگاه. (چاپ پنجم 1384)
«گزیده اشعار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری» به اهتمام عبدالله اکبریان راد. انتشارات الهام. چاپ نخست: 1388
«دیوان ناصرخسرو» مصحح سیدنصرالله تقوی. نشر ثالث. چاپ نخست: 1392
منابعی درباره زندگی و آثار فروزانفر
«احوال و آثار بدیع‌الزمان فروزانفر» نوشته علیرضا پوررفعتی، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. چاپ نخست: 1383
«سخن آشنا: یادنامه بدیع‌الزمان فروزانفر» به کوشش محمدجعفر یاحقی، انتشارات داستان سرا. چاپ نخست: 1383
«از خازر و خط استاد: درس‌ها و چند سخنرانی فروزانفر» به اهتمام عنایت‌الله مجیدی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ نخست: 1384
«زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی زنده‌یاد استاد بدیع‌الزمان فروزانفر» ویراستار امید قنبری، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. چاپ نخست: 1386
«بدیع الزمان فروزانفر» نوشته زکیه احمدی، انتشارات مدرسه. چاپ نخست 1387
«نقد و شرح قصاید خاقانی بر اساس تقریرات استاد بدیع‌الزمان فروزانفر: ثبت تقریرات در سال‌های 1340 تا 1344» نوشته محمد استعلامی. انتشارات زوار. چاپ نخست: 1388
«حکایت زندگی بدیع‌الزمان فروزانفر» نوشته علی رزاقی شانی، انتشارات تیرگان. چاپ نخست: 1388
«ستون علم و ادب: آشنایی با زندگی استاد بدیع الزمان فروزانفر» نوشته حسین اسدی مقدم، تصویرگر مهدی ناظری، انتشارات سپهر اندیشه. چاپ نخست: 1391
«آشنایی با بدیع‌الزمان فروزانفر» نوشته سیدزهرا میرحسینی‌مطلق، انتشارات تیرگان. چاپ نخست: 1393
«درس‌ها و خاطراتی از استاد فروزانفر» نوشته شیبا پیرهادی تواندشتی، انتشارات موسسه فرهنگی و هنری یاران علم و فرهنگ عرشیان. چاپ نخست: 1397
همچنین شخصیت‌هایی چون ایرج افشار، سلیم نیساری، احمد سمیعی گیلانی، احمد مهدوی دامغانی، حسن انوری، پرویز اتابکی و حسین خطیبی، مقالات و یادداشت‌هایی را درباره استاد فروزانفر در نشریاتی چون کلک و زیباشناخت منتشر کرده‌اند.
متاسفانه روند احیا و بازنشر آثار زنده‌یاد استاد بدیع الزمان فروزانفر شرایط مناسبی را طی نمی‌کند و ناشران متعددی بعضا بدون دقت، آثار استاد را به صورت پراکنده منتشر می‌کنند. از ابتدای دهه 90 خبرهایی مبنی بر تاسیس بنیاد زنده‌یاد فروزانفر منتشر شد که غلامحسین مراقبی از اعضای هیات امنا و همچنین سخنگوی آن بود. قرار بود این بنیاد دوره آثار استاد فروزانفر را منتشر کند که هرچند بعضی از مجلدات با کوشش و تصحیح غلامحسین مراقبی فرصت نشر پیدا کردند، اما از دوره آثار خبری نیست. این بنیاد همچنین شناساندن بشرویه به عنوان زادگاه این ادیب برجسته به جهانیان، را در دستور کار داشت. با تمام این اوصاف اما این بنیاد توانست چند دوره جایزه زنده‌یاد فروزانفر را برگزار کند.