مشکل اصلی شهرکهای صنعتی محدودیت‌های زیرساختی است
«رویکرد سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران، خصوصی شدن شهرکهای صنعتی در کشور است و از فعالان اقتصادی برای ایجاد شهرکهای صنعتی غیردولتی حمایت می‌کند.»
این جمله علی رسولیان، مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران است که روز جمعه در جمع فعالان صنعت پوشاک مشهد عنوان کرد و افزود: سازمان صنایع کوچک از واگذاری زمین در شهرکهای صنعتی سودی عایدش نمی‌شود و کل اعتبارات این سازمان صرف توسعه زیرساخت‌های شهرکهای صنعتی و کمتر از 15 درصد آن صرف هزینه‌های جاری آن می‌شود؛ بنابراین به‌طور قطع توسعه شهرکهای غیردولتی یا خصوصی را مدنظر دارد. به‌گفته این مقام مسئول آماده‌سازی هر مترمربع زمین صنعتی به‌طور متوسط 800 هزار تومان هزینه دارد؛ از این رو در مجموع ایجاد شهرکهای صنعتی دولتی هزینه بالایی دارد و سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران از خصوصی کردن شهرکهای صنعتی تخصصی استقبال می‌کند. این اظهارات در حالی عنوان می‌شود که تاکنون بیش از 900 شهرک و ناحیه صنعتی در کشور به بهره‌برداری رسیده و نزدیک یک میلیون نفر در بیش از 49 هزار واحد صنعتی مستقر در آنها مشغول کار هستند. براساس آمار این رقم 48 درصد کل صنایع ایران را شامل می‌شود و بیش از 10 درصد این واحدها نیز صنایع با فناوری پیشرفته (Hi-Tech) هستند. صمت در این گزارش به بررسی شرایط روز شهرکهای صنعتی و الزاماتی که باید در این شهرکها ازسوی متولیان امر و فعالان اقتصادی و صنعتی رعایت شود، پرداخته است.
تاثیر بر اشتغالزایی و رشد اقتصادی
شهرک صنعتی به شهرکی در فاصله حداقل 20 کیلومتری از شهر اصلی گفته می‌شود که فقط شامل تعدادی کارخانه و کارگاه تولیدی است.
هدف از ایجاد شهرک صنعتی، توسعه صنعتی کشور در خارج از مناطق شهری است تا تاثیرات منفی بار صنعتی بر ساکنان شهری را به حداقل برساند، آلایندگی را کم کند و با دسترسی آسان به ابزار حمل‌و‌نقل، کمترین بار ترافیکی را در مناطق شهرنشین به بار آورد. در اینکه شهرکهای صنعتی، نقش بسیار مهمی در اشتغالزایی و رشد اقتصادی دارند، شکی نیست؛ بنابراین در هر برهه زمانی، رسیدگی به وضعیت شهرکهای صنعتی و تجهیز آنها برای افزایش قدرت تولید و اعمال سیاست‌های درست و مطابق با توانایی‌ها و امکانات واقعی مناطق گوناگون، باعث تقویت زیربنای اقتصادی کشور خواهد شد.
ورود واحدهای راکد به چرخه تولید
علی رسولیان - مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران: براساس آمار اواخر سال 1399 در کل کشور تعداد واحدهایی که در مجموع راکد بود، به‌طور تقریبی 18.5 درصد برآورد شد که در حال حاضر به حدود 14 درصد رسیده است؛ یعنی تعداد واحدهای راکد کاهش پیدا کرده که خبر خوبی است. این روند ارتباط بسیار نزدیکی با شاخص‌های کلان اقتصادی دارد و تحت‌تاثیر این شاخص‌هاست. البته سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران در حال پیگیری برنامه افزایش ظرفیت بسیار خوبی است؛ البته با تمرکز بر بخش خصوصی و هم برای سایر واحدها.
در کل محوریت راه‌اندازی واحدهای راکد با بخش خصوصی است؛ یعنی سرمایه‌گذاران جدید و فعالان اقتصادی باید مشارکت کنند که خوشبختانه بررسی‌ها نشان می‌دهد بخشی که از طریق سرمایه‌گذاران جدید و فعالان اقتصادی آمده‌اند، موفق‌تر بوده‌اند. با این همه یکی از مشکلات قابل‌توجه در شهرکهای صنعتی که چالش‌هایی را برای این بخش ایجاد کرده، مربوط به افزایش بسیارزیاد هزینه ایجاد زیرساخت‌هاست. قانون نهادهای خدماتی را موظف کرده آب، برق، گاز و... را به درب شهرکهای صنعتی ببرند و این زیرساخت‌ها را برای تمامی واحدهای فعال در این شهرکها تامین کنند، اما متاسفانه به‌دلایل گوناگون این اتفاق نیفتاده و سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران مجبور است برای تامین زیرساخت‌هایی مانند آب، برق و سایر خدمات، خود به‌طور مستقیم به این موضوعات ورود کند و در مواردی در این زمینه مشارکت جدی داشته باشد.
قاعدتا چون منابع سازمان عمدتا متمرکز بر دریافتی‌ها از بنگاه‌های داخل شهرک‌هاست، این روند مقداری هزینه صنعت را افزایش می‌دهد و چون منابع محدود است، سازمان خیلی خوب نمی‌تواند در این زمینه ورود و به تمام بخش‌ها رسیدگی کند.
موضوع دوم مربوط به تسهیلاتی است که از طریق بانک‌ها به صنایع کوچک پرداخت می‌شود. البته دولت هم در قالب تبصره 18 به این بخش نگاه خوبی داشته و هم در قالب اعتباراتی که ازسوی برخی صندوق‌ها به صنایع کوچک اختصاص داده می‌شود، اما در مجموع پرداختی بانک‌ها به صنایع کوچک عدد بالایی نیست و برنامه سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران این است که این سهم به نسبت ایجاد اشتغال و نقشی که این واحدها در تولید و رشد اقتصادی کشور دارند، افزایش پیدا کند و به‌نوعی از تسهیلات بهتری برخوردار شوند تا بتوانند واحد صنعتی که دارند را حفظ کنند. درنتیجه هزینه ایجاد زیرساخت افزایش پیدا کرده و همان‌طور که ذکر شد، مشکلاتی را برای شهرکهای صنعتی ایجاد کرده است. همچنین در طول سال‌ها زمین‌های زیادی واگذار شده که هنوز مورد بهره‌برداری قرار نگرفته و منجر به تولید نشده است.
در این راستا تمرکز سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران در سال گذشته بر این اراضی و طرح‌های بهره‌برداری نشده بود. سازمان برخی از مالکان این زمین‌ها را به بهره‌برداری زودتر تشویق می‌کند و برخی از زمین‌ها را هم پس می‌گیرد. بازپس‌گیری واحدهای راکد هم بیش از 50 درصد رشد داشته، اما هنوز با شرایط مطلوب فاصله داریم. تلاش شرکت شهرکها به‌طور خاص در این راستاست که اراضی که در طول سال‌ها واگذار شده، منجر به تولید شود. هدف نهایی سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران، افزایش تولید و کمک به این بخش است. خوشبختانه در واگذاری‌های جدید هم رویکرد عدالت‌محور و شفاف‌سازی را در پیش گرفته‌ایم؛ یعنی کل واگذاری‌ها از طریق سامانه الکترونیک انجام می‌شود که شفاف، آشکار و روشن است و اطلاعاتی از قبیل اینکه زمین کجاست، نرخ آن چند است، نحوه واگذاری آن به چه صورتی است، نحوه اقساط چگونه است و... همه چیز شفاف است و هیچ تفاوتی ندارد و هر کسی می‌تواند با مراجعه به این سامانه به این اطلاعات به‌طور شفاف دسترسی پیدا کند.
الزامات تاسیس شهرک صنعتی
همایون توفیقی - مدیر ایمنی، بهداشت، محیطزیست و انرژی سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران: بسیاری بر این باورند که ضوابط ایمنی و بهداشت نخستین قانونی است که باید ازسوی فعالان صنعتی رعایت شود که در این بین شناسایی نقاط و حوادث و در نظر گرفتن اقدامات پیشگیرانه با هدف کاستن از تلفات جانی از الزامات است. بنابراین قانون نخست در شرکت شهرکهای صنعتی، رعایت ضوابط ایمنی و بهداشت است که از اولین گام برای احداث شهرک و تا مادامی‌که شهرک فعالیت دارد، پیگیری و بر آن نظارت می‌شود. سازمان در بحث ایمنی و بهداشت حرفه‌ای و موارد مربوط به زلزله و بلایای طبیعی، دستورالعمل‌هایی دارد که در 3 بخش پیشگیری، در زمان فعالیت و بعد از وقوع حادثه، الزاماتی را تعریف کرده و باید رعایت شوند؛ ضمن اینکه از لحاظ امکانات و زیرساخت‌های لازم از جمله در ساخت‌وساز ضوابط و سختگیری‌های خاص خود را به‌طور جدی دنبال خواهد کرد.
واحد ایمنی در شرکت شهرکهای صنعتی از جمله بخش‌های فعال و روزآمدی است که براساس استانداردهای تعریف شده با جدیت فعالیت دارد. نصب شیرهای آتش‌نشانی، تهیه مواد اطفای حریق، خرید تجهیزات مربوط به ایمنی و بهداشت در شهرکهای صنعتی و... برعهده شرکت شهرکهای صنعتی است.
بخشی از دستورالعمل‌های ایمنی در تولید، مربوط به نیروی کار است که در این زمینه وزارت کار متولی کنترل و نظارت بر اجرای ضوابط خاصی است که شرکت شهرکها نیز در این راستا برنامه‌ها و ضوابط خاصی را با سختگیری مدنظر قرار می‌دهد. البته سازمان بیشتر در سطح کلی شهرکهای صنعتی به موارد ایمنی و بهداشت توجه دارد و مباحث مربوط به این بخش در واحدهای صنعتی فعال در شهرکها علاوه بر توجه سازمانی شرکت شهرکها، نهادهای متولی دیگری نیز دارد تا ایمنی با درصد بالایی در این بخش‌ها اجرا شود و آسیب‌های جانی و مالی در زمان بروز حادثه به حداقل برسد. در حوزه ساخت‌وساز شهرکهای صنعتی نیز از آنجا که سوله‌ها، کارگاه‌ها و راهروهای تولید، ساختمان به‌شمار می‌روند، نظام مهندسی ساختمان بر احداث آنها نظارت و در اصول 22 گانه در مبحث 3 و 12 به ایمنی در این ساخت‌وسازها توجه دارد. علاوه بر این موارد که مهندس ناظر بر ساخت‌وساز واحد صنعتی نظارت دارد، شرکت شهرکهای صنعتی نیز دستورالعمل‌های مصوبی با عنوان ضوابط ساخت‌وساز واحدهای صنعتی دارد که واحدها باید براساس این ضوابط ساخته شوند، وگرنه به آنها پایان کار داده نمی‌شود. موارد مربوط به شیرهای آتش‌نشانی و سیستم‌های اعلام و اطفای حریق از جمله مواردی است که در این بخش موردتوجه واحد ایمنی شرکت شهرک‌هاست.
رفاه اجتماعی زیر سایه شهرکها
مهم‌ترین نقش تولید و صنعت در اقتصاد، ایجاد اشتغال است که در ادامه رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی را به‌دنبال دارد. در این میان، یکی از حوزه‌هایی که بسیار اثرگذار است و به‌نوعی می‌توان گفت زیرساخت‌های بخش تولید در حوزه صنعت را تامین می‌کند، شهرکهای صنعتی است. طبق آمارهایی که شرکت شهرکهای صنعتی دارد، بیش از 50 هزار واحد تولیدی در شهرکهای صنعتی به بهره‌برداری رسیده‌اند، این در حالی است که 849 شهرک و ناحیه صنعتی در سطح کشور داریم. البته میزان اشتغال واحدهای کوچک و متوسط معنادار است و به‌طور تقریبی 43 درصد اشتغال واحدهای صنعتی را همین واحدهای کوچک و متوسط ایجاد کرده‌اند که موضوع بسیار بااهمیتی است و به رونق تولید، اشتغال و در نهایت رشد اقتصادی کشور کمک بزرگی می‌کند. براساس آمار سال گذشته اشتغال در شهرکها 31 درصد افزایش پیدا کرد به طوری که تعداد شاغلان مستقیم در شهرکها از یک میلیون نفر گذشته و تاکنون هم تعداد واحدها رو به رشد بوده و هم تعداد واحدهای راکد کم شده که بر اشتغال تاثیر داشته و امیدواریم این روند ادامه پیدا کند. در زمینه رشد اقتصادی نیز سهم شهرکها در تولید ناخالص داخلی مطرح می‌شود که براساس برآورد شرکت شهرکهای صنعتی ایران حدود 15 تا 16 درصد عنوان شده است. یعنی باوجود اینکه این شرکت‌ها واحدهای کوچکی هستند، بیش از 15 درصد در جی‌دی‌پی نقش دارند. نکته قابل تاکل آنکه این واحدها با هزینه بسیار کمی ایجاد می‌شوند، اما نقش بسیار زیادی در ایجاد اشتغال و تاثیر بر تولید ناخالص داخلی (جی‌دی‌پی) دارند. بسیاری از فعالان اقتصادی بر این نکته تاکید دارند که در بحث تامین زیرساخت‌ها در شهرکهای صنعتی، فقط موضوع زمین و تامین محل استقرار مطرح نیست. در شهرکهای صنعتی علاوه بر زمین، آب، برق، گاز و زیرساخت‌های نرم‌افزاری هم جزو مواردی به‌شمار می‌روند که باید به بهترین شکل برای شهرکها و فعالان حاضر در این مناطق مهیا شوند. هر چند که با وجود تمام تلاش‌های سازمان.... همچنان محدودیت‌های جدی وجود دارد. نکته آخر اینکه طبق آمارها، حدود 97 درصد واحدهای فعال در شهرکهای صنعتی جزو واحدهای کوچک و متوسط به‌شمار می‌روند و تعداد واحدهای بزرگی که در این شهرکها فعال و به کار تولید مشغول هستند، عدد بسیار پایینی است. بنابراین حمایت از واحدهای کوچک و متوسط همچنان باید در صدر برنامه‌های دولت‌ها باشد.
سخن پایانی
با برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در سال جاری اشتغال در شهرکهای صنعتی افزایش داشته، به طوری که از یک سو تعداد واحدهای بهره‌برداری شده رشد داشته و از سوی دیگر، شاهد کاهش تعداد واحدهای راکد بوده‌ایم که این روند به‌طور مستقیم بر اشتغال تاثیرگذار بوده و تعداد اشتغال ایجاد شده در این بخش افزایش پیدا کرده است. برخی معتقدند باادامه حمایت دولت‌ها از واحدهای کوچک و متوسط مستقر در شهرکهای صنعتی می‌توان در این مسیر گام برداشت. در نقطه مقابل نیز به گفته علی رسولیان مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران، «رویکرد سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران، خصوصی شدن شهرکهای صنعتی در کشور است و از فعالان اقتصادی برای ایجاد شهرکهای صنعتی غیردولتی حمایت می‌کند.»