میانکاله و هشدارهای محیط زیستی

احداث مجتمع پتروشیمی در پنج کیلومتری منطقه حفاظت‌شده میانکاله با کلنگ‌زنی وزیر کشور در سفر به استان مازندران آغاز شد ولی روز 22 فروردین اعلام شد که رییس‌جمهور دستور توقف این پروژه را تا اتمام ملاحظات محیط زیستی صادر کرده است. منطقه حفاظت‌شده میانکاله با احداث صنعت پتروشیمی با افزایش آلودگی مواجه خواهد شد. یک مساله مهم البته وضع خود تالاب است. میزان آب ورودی به تالاب میانکاله با خشکسالی و کمبود آب ورودی بسیار کم است. در طول سه دهه گذشته، سطح آب دریا (سطح آب دریا) در دریای خزر حدود 2 متر و مساحت دریا حدود 15000 کیلومتر مربع کاهش یافته است.

این امر بر جوامع ساحلی، محیط زیست و خلیج‌های مهم اقتصادی دریا اثر گذاشته است. برای ارزیابی اثرات تغییر خط ساحلی و ارزیابی مناطق آسیب‌پذیر به خشکی، سطح آب دریا را با استفاده از جریان ورودی کل از رودخانه‌های تغذیه‌کننده و بارش و تبخیر روی دریا مدل کرده‌اند. مناطقی در نواحی مختلف دریای کاسپین به تغییر در میزان بارش، تبخیر و جریان ورودی کل حساس هستند: 25000 کیلومتر مربع از دریا به‌طور بالقوه در برابر نوسانات سطح آب دریا از نظر خشک شدن آسیب‌پذیر است که 20 درصد از این منطقه آسیب‌پذیر در سواحل ایران است. سطح آب دریا در دریای خزر به تبخیر حساس است و به عنوان مثال کاهش38 میلی‌متری در میانگین بارندگی خالص سالانه منجر به کاهش 1875 کیلومتر مربعی مساحت دریا می‌شود، در حالی که کاهش یک کیلومتر مکعبی در میانگین ورودی سالانه منجر به کاهش 1400 کیلومتر مربعی در مساحت دریا می‌شود.

از این نتایج می‌توان برای ارزیابی تغییرات آتی در سطح آب دریا و مساحت دریا به دلیل فعالیت‌های انسانی و تغییرات اقلیمی استفاده کرد. از جمله چالش‌های اصلی محیط زیست دریای کاسپین می‌توان به افزایش سطح آب، آلودگی‌های زیست‌محیطی، ورود گونه‌های عجیب و غریب به دریای خزرو از بین رفتن مخازن گیاهی اشاره کرد. این چالش‌ها کشورهای ساحلی را مجبور به انعقاد کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط زیست دریایی دریای کاسپین در سال 2003 کرد. دریای کاسپین بزرگ‌ترین مجموعه آبی محصور در خشکی است که پنج کشور روسیه، ایران، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان در ساحل آن قرار دارند و همه آنها جز یکی (ایران) بخشی از اتحاد جماهیر شوروی سابق بودند. اگرچه آنها از نظر اندازه، جمعیت، ترکیب قومی و ایدئولوژی سیاسی تفاوت‌های چشمگیری دارند، اما منافع مشترک آنها در به حداکثر رساندن ثروت انرژی قابل توجه حوضه کاسپین و برخورد موفقیت‌آمیز با مسائل زیست‌محیطی است که بر اکتشافات، تولید، پالایش و... اثر می‌گذارد.

موضوع امنیت زیست‌محیطی منابع انرژی کمیاب در هیچ جا پیچیده‌تر از حوضه کاسپین نیست، جایی که سایر متغیرهای محیطی بر اکتشاف، تولید و حمل‌ونقل نفت و تولید فرآورده‌های پتروشیمی در سراسر این منطقه متنوع قومی، منطقه‌ای و سیاسی اثر می‌گذارند. حوضه کاسپین منطقه‌ای است که دارای ذخایر بالقوه بزرگ نفت است که در جنوب منطقه‌ای بی‌ثبات از نظرسیاسی قرار دارد. اگرچه ارقام ذخایر را نمی‌توان بدون حفاری و اکتشاف بیشتر ثابت کرد، اما تحلیلگران توافق دارند که نفت کاسپین منبعی قابل توجه از نفت متعارف غیر خلیج فارس را فراهم می‌کند. برآوردهای معتبر از ذخایر نفت قابل بازیافت بین 15 تا 35 میلیارد بشکه است. این مقادیر بزرگ هستند، اما با تخمین 200 میلیارد بشکه‌ای که اغلب در گزارش‌های رسانه‌ها ظاهر می‌شود، نزدیک نیستند. این منابع اگر با ارقام تولید منطقه‌ای حدود 3.5 میلیون بشکه در روز مقایسه شود، قابل توجه است، اما تنها برابر با نیمی از تولید نفت عربستان است. با این وجود، دریای کاسپین براساس اطلاعات موجود جایگزینی مطمئن برای ذخایر نفتی و فرآورده‌های پتروشیمی و خلیج فارس نیست.

روسیه، هژمون منطقه‌ای طولانی‌مدت از طریق اتحاد جماهیر شوروی داشته و از درآمدهای خط لوله سود می‌برد، اما با قدرت اقتصادی فزاینده و استقلال کشورهای ناپایدار در مرز جنوبی خود مبارزه می‌کند. چین که ازشکست‌های اکتشافی در حوزه تاریم (حوضه آبریز رود تاریم در سین‌کیانگ - غرب چین - و محدوده‌ای در حدود 800/1 کیلومتر) تاریم که نامی ایرانی به معنی منطقه گرمسیر است و منطقه‌ای که اکنون سین‌کیانگ چین نام دارد، از دیرباز گهواره رشد و نمو فرهنگ و تمدن ایرانی بوده است / ویکی پدیا) از دریای چین جنوبی رنج می‌برد و از ناآرامی در میان اقلیت‌های قومی غربی خود می‌ترسد، طرحی بلندپروازانه را برای به دست آوردن نفوذ سیاسی و تامین نفت مورد نیاز قزاقستان اجرا کرده و در تلاش برای تسلط بر منابع کشورهای جنوب غرب آسیا و حوزه کاسپین است. نگرانی‌های محیط زیستی بر تولید نفت در سطح جهانی اثر می‌گذارد.

در مورد حوضه کاسپین، اکتشاف و تولید فرآورده‌های نفتی عمدتا توسط شرکت‌های نفتی مطابق با قوانین زیست‌محیطی کشورهای میزبان انجام می‌شود. نگرانی‌های زیست‌محیطی به‌طور گسترده در زمینه تولید و حمل‌ونقل نفت و توسعه مجموعه‌های پتروشیمی در حوزه کاسپین ظاهر شده است. افزایش سطح دریای کاسپین، تعیین مرز و ذخایر نفتی، تولید و حمل‌ونقل را پیچیده کرده است. کاهش صید ماهی توجه عمومی را به صنعت نفت و سیاستگذاری پیچیده جلب کرده است. در حمل‌ونقل نفت، موضوع محیط زیست در مرکز تصمیمات مسیریابی خط لوله قرار دارد. توانمندسازی اقتصادی و چالش‌های محیط زیستی قابل توجه را می‌توان ناشی از توسعه ذخایر عظیم هیدروکربنی دانست. استخراج از بستر دریای کاسپین از اوایل قرن نوزدهم با بهره‌برداری بی‌وقفه تا به امروز در حال توسعه بوده است. اکتشافات اخیر ذخایر عظیم نفت و گاز، عملیات حفاری را تقریبا در همه کشورهای ساحلی افزایش داده است و کریدورهای حمل‌ونقل انرژی عمدتا برای بازارهای چین، روسیه و اروپا توسعه یافته است. ساخت مجتمع پتروشیمی در سواحل دریای مازندران ممکن است فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال محلی را افزایش دهد، اما پیامدهای زیست‌محیطی در دریای کاسپین را نیز افزایش می‌دهد. همچنین نگرانی‌های قابل توجهی در خصوص اثرهای تغییر اقلیم بر آب کاسپین مطرح است.

* منتشر شده در روزنامه اعتماد / 28 فروردین 1401