نربادن رشد و پیشرفت در صنعت نفت
امین عربی؛ نردبان رشد و پیشرفت صنعت نفت کشور مسیر حرکت از خام‌فروشی در مرحله ابتدایی تا تولید و صادرات محصولات دانش بنیان در مراحل انتهایی را نشان می دهد. این نردبان در صنعت نفت بعنوان پیشران اقتصاد کشور، بسیار مهم و اساسی است.
اولین پله نردبان رشد و پیشرفت صنعت نفت بیش از یک قرن پیش توسط بیگانگان با واگذاری امتیاز فروش نفت خام ساخته شد. پله اول صنعت نفت نه تنها اقتصاد که سیاست، فرهنگ و حتی امنیت داخلی و خارجی کشور را نیز تحت تاثیر قرار داد. از این پله هیچگاه اقتصاد ایران بالا نرفت بلکه با آن شاهزادگان و دربار به اروپا رفتند.
پله بعدی این نردبان ضرورت ورود نیروی کار غیر ماهر به صنعت بود. این پله نیز مانند پله خام فروشی تاثیری بر شتاب رشد و توسعه نداشت بلکه زمینه ساخت پله ورود نیروی کار ماهر را فراهم کرد. با ساخت پالایشگاه آبادان مرحله جدیدی آغاز شد. تمام این اقدامات بیش از آنکه راهی برای صعود اقتصاد و صنعت کشور باشد، زمینه زایش استعمار و برنامه های تحت الحمایگی کشور را فراهم کرد.
کشوری بزرگ که در دوره‌های طولانی نیمی از جهان را تحت حمایت خود قرار می داد اکنون به دلیل ناتوانی در تولید علم و حکمرانی ضعیف از قافله علم برای سال ها عقب مانده بود. صنعت نفت در نیمه نخست حیات خود، بیش از آنکه نردبانی برای رشد درونزا باشد، بر مدار توسعه برونزا حرکت کرد.
توسعه برونزا، اقتصاد را به حدی وابسته نمود که امکان حرکت چرخ های صنعت نفت بدون حضور متخصصان خارجی غیر قابل تصور بود. صنعت نفت برای ساختن پله مهارت و تخصص اقدام به تاسیس دانشگاه صنعت نفت و پژوهشگاه صنعت نفت نمود. این پله می‌توانست و می تواند نقش مهمی در درونزای رشد اقتصاد و عدم وابستگی و رشد شتابان کشور داشته باشد.
اقتصاد با توان تولید کالا و خدمات از طریق نیروی کار ماهر و متخصص برای حرکت در یک مسیر ایده آل باید توان تولید ماشین‌آلات و تجهیزات مورد نیاز صنعت را داشته باشد. استحکام پیوند بین صنعت نفت و صنایع تولید کننده تجهیزات مورد نیاز از طریق مراکز علمی و تحقیقاتی امکان‌پذیر است و نقش دانشگاه و پژوهشگاه صنعت نفت در این مورد بسیار حایز اهمیت و تعیین کننده‌است.
ضعف اساسی و مهم کشور در مسیر توسعه بر مدار دانش، به ناتوانی تولید دانش و تجاری سازی تولید کالا و خدمات و صادرات محصولات با قدرت انحصاری در رقابت با تولید کنندگان جهانی بر می‌گردد.
برای بررسی این مهم نگاهی به وضعیت دو نهاد مهم صنعت نفت یعنی پژوهشگاه و دانشگاه صنعت نفت و نقشی که در توسعه داشته‌اند می‌پردازیم.
پژوهشگاه صنعت نفت
پژوهشگاه صنعت نفت در سال 1338 با نام «اداره توسعه تحقیقات شرکت ملی نفت ایران» تاسیس شد و هدف اولیه آن، تحقیق و پژوهش در زمینه کاربرد مواد نفتی بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، نام این سازمان به «مرکز پژوهش و خدمات علمی» تغییر یافت و به توسعه فعالیت پرداخت.
در سال 1368، این مرکز، طبق موافقتنامه اصولی شورای گسترش وزارت فرهنگ و آموزش عالی، «پژوهشگاه صنعت نفت» نام گرفت. راهبرد اصلی پژوهشگاه صنعت نفت، ایجاد ارزش افزوده از راه تولید و تجاری‌سازی فناوری با رویکرد انجام پژوهش برای توسعه و داخلی‌سازی فناوریهای جدید و ثروت آفرینی از طریق توسعه زنجیره توسعه و تجاری سازی فن‌آوری با رویکرد شبکه سازی و بهره‌مندی از توانمندی داخلی و خارجی و همچنین ایجاد، توسعه و روزآمد کردن دانش و فن‌آوری مورد نیاز صنعت نفت گاز و پتروشیمی از طریق تحقیقات بنیادی، کاربردی توسعه‌ایی و انتقال دانش فنی و خدمات مشاوره‌ای در جهت توسعه پایدار و رفاه و آسایش ملی است.
پژوهشگاه دامنه وسیعی از سیاست‌ها و فعالیت‌ها را دنبال می‌کند که شامل: ارایه خدمات علمی - آزمایشگاهی، اکتشاف و ارزیابی منابع هیدروکربوری و توسعه روش های ازدیاد برداشت، اتخاذ رویکرد افزایش تولید کوتاه مدت با تاکید بر روش چاه‌محور، شناسایی منابع هیدروکربوری غیرمتعارف، مطالعات جامع مخازن و ارایه برنامه توسعه میدان، شناسایی، ارزیابی و ساخت کاتالیست، رفع معضلات صنایع نفت و گاز به کمک نانوفناوری. توسعه فنی، انتقال و بومی کردن فناوریهای پالایشگاهی، ارایه لیسانس‌ها و طراحی واحدهای تحت لیسانس پالایشگاه‌های نفت و میعانات گازی، توسعه پژوهش‌های مرتبط با بهبود و ارتقای کیفیت فراورده‌های نفتی، توسعه روش‌های تصفیه و انتقال گاز و تبدیل آن به دیگر محصولات با ارزش، سنتز و فرمولاسیون مواد شیمیایی برای صنایع نفت، گاز و پتروشیمی و شبیه‌سازی فرایندهای صنایع نفت و پتروشیمی به کمک نرم‌افزارهای مهندسی مرتبط و شناسایی و کاربرد پلیمرهای ویژه در صنایع و توسعه دانش فنی و بومی سازی فرایندها، طراحی مفهومی، بنیادی، تفصیلی و رفع مشکلات صنایع مرتبط و ساخت پایلوت‌های مهندسی، مدل‌سازی و شبیه‌سازی فرایندها و توسعه و انتقال فناوری ساخت تجهیزات صنعت نفت و ارایه فناوریهای نوین در رفع آلودگی آب، هوا، خاک و حفاظت از تاسیسات نفتی. دستیابی به لیسانس‌های مورد نیاز و بومی‌سازی ساخت پالایشگاه‌های ملی نفت، گاز و میعانات گازی.
پژوهشگاه صنعت نفت نقش اساسی در پیشبرد اهداف صنعت دارد. بسیاری از کارافرینان یافته‌های علمی پژوهشگاه را بکار گرفتند و بسیاری از محصولات مشتق شده از نفت وگاز را تولید کردند. از طرف دیگر این کارآفرینان مواد و تجهیزات مورد نیاز صنایع نفت و گاز و پتروشیمی را که حجم زیادی از تولید ناخالص ملی تشکیل می دهند از طریق بکار گیری همراهی با پژوهشگاه تولید نمودند.
ضعف‌هایی که در رابطه با ارتباط صنعت و مراکز تحقیقاتی وجود دارد در مورد پژوهشگاه نیز صادق است. دستیابی به فن‌آوری نو و تبدیل آن به محصول در مراحل اول سود سرشاری را نصیب تولید کننده انحصاری می‌کند و این سود امکان سرمایه گذاری برای تحقیقات جدید را فراهم می‌کند. سرمایه‌گذاری در پروژه‌هایی که انحصار آن از دست رفته و بازار رقابتی دارد سود قابل توجهی ندارد و تنها اقتصاد را از وابستگی نجات می دهد. پزوهشگاه صنعت نفت هنوز توانایی در اختیار گرفتن بازار انحصاری محصولات را ندارد.
دانشگاه صنعت نفت
دانشگاه صنعت نفت، پس از دانشگاه تهران، قدیمی‌ترین موسسه آموزش عالی کشور می‌باشد. این دانشگاه متولی اصلی تربیت نیروی انسانی در زمینه صنایع نفت و گاز است. این دانشگاه، با شرکت‌های مختلف و معتبر صنعت نفت کشور در ارتباط بوده و پروژه‌های تحقیقاتی بسیاری را در زمینه‌های مختلف به انجام رسانده و یا در حال انجام دارد و همچنین پروژه‌ها و طرح‌های تحقیقاتی و پژوهشی را به سمت کاربردی نمودن آنها هدایت نموده است.
دانشگاه صنعت نفت در سال 1318 با عنوان مدرسه عالی فنی آبادان تاسیس شد. این موسسه آموزش عالی در حد فاصل سال‌های 1318 الی 1337 تحت عنوان آموزشگاه فنی صنعت نفت فعالیت داشته و از سال 1337 به عنوان دانشکده‌ی نفت آبادان به فعالیت خود ادامه داده است.
در سال 1368 با توجه به حجم گسترده فعالیت‌های آموزشی و سابقه‌ی موفق آن و همچنین افزایش مطالبات ملی و فوری به منظور تامین نیروهای انسانی متخصص، بر اساس مصوب شورای گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به دانشگاه صنعت نفت تبدیل شد
این دانشگاه به‌منظور دستیابی به نوآوری‌های مورد نیاز در زمینه علوم مهندسی مرتبط با صنایع نفت و گاز و همچنین تربیت نیروی متخصص ضروری این صنایع، فعالیت‌های خود را گسترش داد. برای رسیدن به این اهداف، اقدامات متعددی در این دانشگاه صورت گرفته که مهمترین آنها عبارتند از:
تعریف، ایجاد و اجرای طیف گسترده‌ای از برنامه‌های آموزشی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری در زمینه مهندسی نفت
تعریف، ایجاد و اجرای برنامه‌ی آموزشی در مقطع کارشناسی‌ارشد در خصوص فرآورش گاز و سیستم‌های انتقال گاز
تعریف، ایجاد و اجرای برنامه‌های آموزشی در مقطع کارشناسی‌ارشد با موضوع اتوماسیون و ابزار دقیق در صنایع نفت
تعریف، ایجاد و اجرای برنامه‌های آموزشی در مقطع کارشناسی‌ارشد در رابطه با اقتصاد نفت و گاز، مدیریت مخازن هیدروکربوری و قانون نفت و گاز
ایجاد سیستم کیفی ISO برای فعالیت‌های آموزشی در حال اجرا
ارائه و بهر‌ه‌برداری از شبیه‌ساز پیشرفته‌ی کشتی
تعریف، ایجاد و اجرای برنامه‌های آموزشی در مقطع کارشناسی‌ارشد در رابطه با مهندسی سازه‌هایی دریایی
تعریف، ایجاد و اجرای برنامه‌های آموزشی در مقطع کارشناسی‌ارشد در رابطه با مهندسی سیستم‌های انرژی
تاسیس آزمایشگاه‌ها و تامین تجهیزات مورد نیاز آزمایشگاه‌های مدرن
راه‌اندازی کلاس‌های آموزش الکترونیکی (آموزش از راه دور)
نگاهی به برنامه‌های دانشگاه صنعت نفت نشان می‌دهد که این دانشگاه برنامه‌های دانشگاه های نسل اول را که بر آموزش تمرکز داشتند دنبال می کند و حتی دانشگاهی از نوع نسل دوم که بر پژوهش استوار است نیز محسوب نمی شود.
امروز دانشگاه‌های نسل سوم به دنبال برنامه‌های کارآفرینی هستند. این دانشگاه با توانمندی بالای اعضای هیات علمی و امکانات آزمایشگاهی و تجربه طولانی در آموزش مدیران صنعت نفت و سرمایه فزیکی و انسانی بسیار بالا که علاقمندی زیادی به این دانشگاه دارند در پیوند با پژوهشگاه صنعت نفت می تواند راهبرد دانشگاه نسل سوم یعنی دانشگاهی کارآفرین را با شتاب بیشتر دنیال نماید.
نتیجه گیری
در انتهای نردبان رشد و پیشرفت صنعت نفت، پله تولید کالاهای وابسته به دانش، تحقیق و توسعه قرار دارد. کالاها و خدمات دانش بنیان در مرحله اول نقش مهمی کارآفرینی را بر عهده دارند.
در مرحله بعد صادرات کالا و خدماتی که از قدرت امتیاز انحصاری برخوردار است نقش مهمی در بخش تجارت خارجی و توسعه دارد. فرآیند تولید کالا و خدمات وابسته به دانش از طریق دانشگاه های نسل سوم یعنی دانشگاه های کارآفرین دنبال می شود.
دانشگاه‌های نسل اول آموزش‌محور و دانشگا‌های نسل دوم نیز پژوهش محور بودند. نگاهی به اهداف و برنامه‌های دانشگاه صنعت نفت نشان می‌دهد که این دانشگاه هنوز در رده نوع نسل اول محسوب می شود.
اگر چه این دانشگاه در زمانی که دانشگاه ها رسالت آموزشی را دنبال می کردند بعنوان پیشرو بود اما در جهش به نسل‌های بعدی توفیقات چندانی نداشت. برای شتاب بیشتر و جبران عقب ماندگی دانشگاه صنعت نفت نیاز به تغییر اساسی در ساختار این دانشگاه و پیوند عمیق با پژوهشگاه وجود دارد.
بررسی عملکرد پژوهشگاه صنعت نفت نشان می‌دهد که این پژوهشگاه نقش مهمی در فرآیندکارآفرینی صنعت نفت، گاز و پتروشیمی دارد. از طرف دیگر برنامه های وزارت نفت برای کارآفرین کردن دانشگاه‌ها و افزایش توان خلاقیت آنها در صنایع وابسته به نفت و گاز مطلوب و راه‌گشاست
در این مسیر وزارت نفت با واگذاری پروژه های کاربردی 20 میدان نفتی شامل 52 مخزن به دانشگاه ها و مراکز علمی و انعقاد قرارداد به منظور بومی سازی فرآیندهای پالایش نفت خام، پتروشیمی و پالایش و تصفیه گاز با دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی کمک قابل توجهی به برنامه‌های دانشگاه‌ها برای ورود قدرتمند در برنامه‌های نسل سوم در جهت کارآفرینی نمودن آنها داشته است.
تغییر ساختار پژوهشگاه و دانشگاه صنعت نفت و موفقیت هایی که در مسیر کارآفرینی توسط این مراکز مهم و تاثیر گذار صنعت نفت حاصل خواهد شد، نقش مهمی در پیشرفت اقتصاد و افزایش توان تولید محصولاتی با قدرت انحصاری ایفا می کند. عملکرد موفقیت‌آمیز این دو مرکز مهم می تواند صنایع تولید کننده تجهیزات سرمایه‌ای را از رقبای بین‌المللی متمایز و زمینه صادرات خدمات دانش‌محور به عنوان پله آخر نردبان رشد و توسعه را فراهم نماید
دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه شیراز