نسخه نجات شور بخت‌ترین دریاچه نمکی دنیا
به گزارش خبرگزاری اقتصادایران، خبرهای نگران‌کننده ای که از وضعیت دریاچه ارومیه در شمال غربی کشور مخابره می شود، برخی را نسبت به چشم‌انداز امیدوارکننده احیای دریاچه دچار تردید کرده است، حال اینکه به باور متخصصان محیط زیست، اگر همین امروز دریاچه به‌طور کامل خشک شود احتمال دارد در یک دوره ترسالی بخش شمالی آن احیا شود. با این حال آنچه دریاچه ارومیه را در چنین وضعیتی گرفتار کرده، حاصل سیاست های نادرست مدیریتی در طول بیش از سه دهه اخیر و توسعه بی رویه کشاورزی در زمین های اطراف دریاچه، افزایش حفر چاه، سدسازی غیراصولی و افزایش برداشت از حوضه آبخیز است که هر یک سهمی در بروز و یا تشدیدِ چالش به‌وجودآمده دارند.
سطح زیر کشت به چهار برابر افزایش پیدا کرده؛ به طوری که در حال حاضر نزدیک به 600 هزار هکتار از اراضی این منطقه زیر کشت است. البته عکس‌های هوایی تا 800 هزار هکتار را هم نشان می‌دهند.
این یکی از دلایلی است که باعث می‌شود بخش زیادی از آب‌های منطقه به جای این که راهی دریاچه شود، به مصرف کشاورزی برسد. اما تنها افزایش وسعت منطقه کشت و کم شدن آب وارد شده به دریاچه باعث خشکسالی نشده است. جایگزینی کاشت سیب به جای انگور علت دیگر خشک شدن دریاچه ارومیه است، با این اقدام، میزان مصرف آب در بخش کشاورزی دریاچه ارومیه 40 برابر افزایش یافت. در چنین شرایطی، کشاورزان با کمبود آب مواجه شدند و با حفر چاه های متعدد، نیازشان به آب را برطرف کردند. از آن‌جایی که هیچ نظارتی در کشور برای حفر این چاه‌ها وجود ندارد، تمام آبی که قرار بود به دریاچه برسد، از طریق چاه ها به زمین‌های کشاورزی می‌رسد. در کنار این چاه‌ها، احداث مداوم سدها در سرشاخه رودخانه و رهاسازی آب، بدون اصلاح زیر ساخت های مرتبط نتیجه ای جز تبخیر در فصل گرما و تبدیل شدن نگین فیروزه ای ارومیه به یک تالاب فصلی نداشته است.
اوایل اسفند سال گذشته فاز نخست سامانه انتقال آب سد کانی سیب به دریاچه ارومیه پس از نزدیک به 10 سال انتظار در شرایطی افتتاح شد که تراز سطح آب، به کمترین میزان خود در 30 سال گذشته رسیده بود. پروژه‌ای پرمناقشه که همچنان موافقان و مخالفانی دارد. طرح‌های انتقال آب برای احیای نگین فیروزه‌ای شمال غرب ایران از نگاه مخالفان، «مُسکن است و گره‌ای از کار فروبسته این دریاچه نمی‌گشاید». به‌زعم آن‌ها، «هر آبی که به دریاچه ارومیه ریخته شود شور خواهد شد و علاوه برآنکه به احیا کمکی نمی‌کند، نقطه مبدأ انتقال آب نیز آسیب‌دیده و خشک می‌شود». موافقان هم علیرغم نظر مساعد، تأکید می‌کنند، «این پروژه هنگامی می‌تواند در بهبود حال «شوردریا» اثرگذار باشد که پروژه‌های لازمِ دیگر اجرایی شود. هیچ پروژه‌ای به‌تنهایی نمی‌تواند این دریاچه را احیا کند». بااین‌حال بر این نکته نیز اذعان دارند که «اگر تمامی راه‌ها را هم برویم، فقط نیمی از دریاچه احیا خواهد شد!»
اما موضوعی که موافق و مخالف بر آن اشتراک نظر دارند، این است که جوامع محلی و کشاورزان اطراف کانال انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه، با استقرار موتورپمپ، این آب را برداشت می‌کنند.
این یکی از دلایلی است که باعث می‌شود بخش زیادی از آب‌های منطقه به جای این که راهی دریاچه شود، به مصرف کشاورزی برسد. اما تنها افزایش وسعت منطقه کشت و کم شدن آب وارد شده به دریاچه باعث خشکسالی نشده است. جایگزینی کاشت سیب به جای انگور علت دیگر خشک شدن دریاچه ارومیه است، با این اقدام، میزان مصرف آب در بخش کشاورزی دریاچه ارومیه 40 برابر افزایش یافت. در چنین شرایطی، کشاورزان با کمبود آب مواجه شدند و با حفر چاه های متعدد، نیازشان به آب را برطرف کردند. از آن‌جایی که هیچ نظارتی در کشور برای حفر این چاه‌ها وجود ندارد، تمام آبی که قرار بود به دریاچه برسد، از طریق چاه ها به زمین‌های کشاورزی می‌رسد. در کنار این چاه‌ها، احداث مداوم سدها در سرشاخه رودخانه و رهاسازی آب، بدون اصلاح زیر ساخت های مرتبط نتیجه ای جز تبخیر در فصل گرما و تبدیل شدن نگین فیروزه ای ارومیه به یک تالاب فصلی نداشته است.
پیشنهاد اتاق بازرگانی برای احیای دریاچه ارومیه
بشیر جعفری؛ رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و محیط زیست اتاق بازرگانی تبریز به تشریح محورهای سومین جلسه کمیسیون کشاورزی، آب و محیط زیست پرداخت و افزود: در حال حاضر ما در استان در زمینه تامین آب شرب، آب کشاورزی و دریاچه ارومیه با مشکل مواجه هستیم.
وی با تاکید بر اینکه در برنامه هفتم، نگاه مناسبی به بخش کشاورزی صورت نگرفته است، افزود: نادیده گرفتن بخش کشاورزی و عدم توجه ویژه به سرمایه‌گذاری در این حوزه به ضرر تمام کشور است.
جعفری از تهیه و تدوین چندین پیشنهاد کارشناسی شده از سوی اتاق برای ارائه در مجلس، به‌منظور احیای دریاچه ارومیه از جمله ایجاد کمربند سبز در اطراف دریاچه ارومیه، انتقال آب از دریاچه وان، دامپروری فراسرزمینی و ضرورت توجه به دیپلماسی آب اشاره کرد. دریاچه ارومیه در حال احتضار است
یونس ژائله؛ رئیس اتاق بازرگانی تبریز با اشاره به تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی ها در حوضه دریاچه ارومیه گفت: واقعیت این است که این دریاچه در حال احتضار است و باید مردم، دولت، نمایندگان مردم در مجلس و بخش خصوصی با هم‌اندیشی، برای حل این بحران اقدام کنند.
وی ادامه داد: بر اساس مطالعات صورت گرفته، میزان ورودی آب با میزان تبخیر آب در این حوزه متناسب نیست و با توجه به خشکسالی های اخیر، افزایش جمعیت و به تبع آن افزایش نیاز غذایی مردم که موجب توسعه بخش کشاورزی شده است، باید پیشنهادات کارشناسی‌شده طرح و اجرایی شود.
ژائله بر ضرورت استفاده از روش های مدرن در مدیریت مصرف آب به خصوص در بخش کشاورزی و جنگلکاری در اطراف دریاچه ارومیه و استفاده از آبیاری قطره ای تاکید کرد.
لزوم تفکر چند بعدی و کلی به احیای دریاچه ارومیه
محمدحسین فرهنگی؛ نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی با تاکید بر اینکه برای نجات دریاچه ارومیه باید به دنبال راهکارهای عملی باشیم، گفت: تغییر الگوی مصرف آب و کشت در حوضه آبریز دریاچه ارومیه یکی از راه‌های قابل اجرا برای کاهش مصرف آب در این منطقه است، اما اگر قرار باشد با همان سیستم سنتی، سطح زیر کشت را افزایش دهیم، راه به جایی نخواهیم برد.
وی بر لزوم تفکر چند بعدی و کلی به احیای دریاچه ارومیه تاکید کرد و افزود: در حال حاضر چندین راهکار از جمله انتقال آب به دریاچه مطرح است، اما باید قبل از انجام هر اقدامی، تمامی جوانب آن را بسنجیم.
فرهنگی ادامه داد: دراین راستا می توان نسبت به جمع آوری آب های سطحی در شهر تبریز و اطراف دریاچه ارومیه و استحصال آب فاضلاب های شهری اقدام کرد.
امنیت غذایی در تقابل با اقدامات مدیریت آبی نیست اکبر فتحی؛ رئیس سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی بر لزوم بهره‌گیری از روش‌های علمی اصلاح الگوی کشت و شیوه های نوین کشاورزی در اراضی حوضه آبریز دریاچه ارومیه تاکید کرد و افزود: این امر زمانی ممکن می شود که برای کشاورز ارزش افزوده به دنبال داشته باشد.
وی با بیان اینکه امنیت غذایی در تقابل با اقدامات مدیریت آبی نیست، گفت: زمانی که ما به اجرای سیستم های نوین آبیاری باور داریم، چرا باید به هنگام پیاده‌سازی، تقاضا محور حرکت کنیم! مجلس اگر به صورت جدی سیستم آبیاری نوین را در حوزه دریاچه ارومیه که موجب افزایش محصول و بازده اراضی کشاورزی می شود، فعال کند، دیگر نیازی به اعتبارات دولتی نخواهد بود و تنها در این صورت است که می توانیم برای احیای دریاچه ارومیه گام مثبتی برداریم.
فتحی گفت: با وجود تمام دغدغه‌ها باید وضعیت معیشتی کشاورزان حوزه دریاچه ارومیه را در نظر گرفت.
فاصله بین نظام مطالعاتی و نظام اجرایی روح‌الله متفکر آزاد؛ نماینده مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس شورای اسلامی گفت: مسائل زیست محیطی تا زمانی که تبدیل به معضل نشوند، مورد توجه قرار نمی گیرند.
وی تشکیل ستاد احیای دریاچه ار ومیه را قدم مبارکی دانست و افزود: متاسفانه فاصله بین نظام مطالعاتی و نظام اجرایی زیاد است.
نماینده مردم تبریز در مجلس گفت: ما نباید نظم طبیعت را به هم بریزیم و با قطع اقداماتی که در خشک شدن دریاچه نقش داشته اند، دریاچه به مرور زمان می تواند خود را احیا کند. قطعا سیاستگذاری های افراطی در این زمینه جوابگو نخواهد بود. تلاش برای تبدیل مصوبات دریاچه ارومیه به قانون محمدرضا میرتاج‌الدینی؛ نماینده مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس شورای اسلامی گفت: جلسه ای با حضور اکثر نمایندگان استان برگزار کردیم و تصمیمات خوبی در زمینه دریاچه ارومیه گرفته شده است که از آن جمله می توان به طرح تبدیل مصوبات دریاچه ارومیه به قانون اشاره کرد.
وی گفت: بخش عمده بحران پیش آمده در حوزه دریاچه ارومیه ناشی از عدم مدیریت منابع و مصارف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه است. در این زمینه باید تکلیف چاه های غیر مجاز در این حوزه مشخص شود.
میرتاج‌الدینی با اشاره به انتقال آب از سد «کانی‌سیب» به دریاچه ارومیه گفت: فاز دوم این طرح نیز در دهه فجر امسال افتتاح خواهد شد. تغییرات اقلیمی در کشور جدی گرفته نشده است
غلامرضا نوری؛ نماینده مردم بستان آباد در مجلس شورای اسلامی با تاکید بر اینکه هنوز تغییرات اقلیمی در کشور جدی گرفته نشده است، گفت: در ابتدا ما باید به این باور برسیم که در حوزه آب و مسائل زیست محیطی با مشکل مواجه هستیم و سپس بر اساس مطالعات علمی، برای رفع مشکلات اقدام کنیم.
دریاچه ارومیه هویت ما است
علیرضا منادی؛ نماینده مردم تبریز، آذرشهر در مجلس شورای اسلامی تاکید کرد: دریاچه ارومیه هویت ما است و خشک شدن دریاچه ارومیه تمام جوانب زندگی ساکنین منطقه را تحت شعاع قرار می دهد.
وی برداشت های بی‌رویه آب، ایجاد پل روگذر، کشت بی‌رویه در حوزه دریاچه و... را از عوامل موثر در تشدید بحران آب در این منطقه دانست.
منادی بر ضرورت استفاده از آبیاری تحت فشار در منطقه تاکید کرد.
افزایش سرطان بر اثر خشکی دریاچه ارومیه از ادعا تا واقعیت
بهمن نقی پور رئیس دانشگاه علوم پزشکی تبریز با بیان اینکه نگرانی شدیدی روی خشکی دریاچه ارومیه است، گفت: این یک نگرانی جمعی است و نمی‌توان نشست و کاری نکرد؛ اما مستنداتی که در حال حاضر میزان سرطان ریه و غیره به علت خشکی دریاچه ارومیه زیادتر شده است، وجود ندارد.
در ادامه این نشست نمایندگان دانشگاه ها به تشریح نتایج تحقیقات خود در خصوص مدیریت بحران دریاچه ارومیه و راهکارهای عملی در این زمینه پرداختند.
ضرورت مستقر شدن هواپیماهای بارورسازی ابرها در استان
احمد فاخری‌فرد؛ استاد دانشکده مهندسی آب دانشگاه تبریز با تاکید بر اینکه تحقیقات گسترده‌ای در دانشگاه تبریز در حوزه دریاچه ارومیه و آجی چای صورت گرفته است، گفت: اقدامات متعددی از سوی بخش‌های مختلف علمی استان در این زمینه صورت گرفته و حتی به صورت دشت به دشت میزان مصرف آب و تعیین کاربری اراضی مشخص شده است، اما تاکنون هیچ یک از این طرح‌های علمی اجرایی نشده‌اند.
وی بر ضرورت حرکت به سمت هوشمندسازی، ارتقای سیستم‌های آبیاری، تعیین الگوی کشت، مدیریت بارش‌های غیر فصل زراعی و هدایت بارش‌ها به سمت منابع زیرزمینی برای مدیریت مصرف آب تاکید کرد.
فاخری‌فرد ادامه داد: در حال حاضر باید با انجام روش‌های کوتاه مدت، میان‌مدت و درازمدت در راستای احیای دریاچه ارومیه گام برداریم.
وی انتقال آب از دریاچه وان، مقابله با برداشت‌های غیر مجاز از خط رودخانه در فصول غیر زراعی، بهره‌گیری از آب‌های تسویه‌خانه‌های شهرهای اطراف دریاچه ارومیه و مدیریت مصرف در داخل حوزه را از نکات اساسی در رابطه با احیای دریاچه ارومیه دانست.
فاخری‌فرد همچنین با تاکید بر اهمیت بارورسازی ابرها در شمالغرب کشور گفت: اگر هواپیماهای بارورسازی ابرها در استان مستقر شود، ما با توجه به سرعت، ضخامت و دمای ابر، به‌راحتی می‌توانیم در زمان مناسب ابرها را بارور کنیم.
تعارض منافع بلای جان دریاچه
وضعیت دریاچه ارومیه نمود تضاد منافع بین ذینفعان و سیاستگذاران حوضه آبریز است. بدون درک درست ریشه‌ها و تضادهای ایجادشده نمی‌توان به راه‌حل موردپذیرش جمعی رسید. بیشتر راه‌حل‌های پیشنهادی ستاد احیاء به دنبال رفع این تضاد طراحی نشده، بلکه به دنبال کاهش فشار بی‌آبی و کمبود آب و تعدیل مشکلات کشاورزی طراحی‌شده است به همین دلیل آثار برنامه‌های ستاد احیاء علیرغم سرمایه‌گذاری نتوانسته به عارضه اصلی این تضاد توجه کند و تا زمانی که مانتوانیم این تضاد را به تفاهم تبدیل کنیم، هیچ دولتی توان حل بحران دریاچه را نخواهد داشت.
این تضاد را باید روشن کنیم تا مردم و سیاستگذاران به سرفصل جدیدی دست یابند، تصور کنید منِ کشاورز از حقابه خودم از سدها و چاه‌های محلی یا چاه خودم استفاده می‌کنم، ولی از اینکه منافع من در خشک شدن دریاچه اثر دارد چشم‌پوشی می‌کنم. از طرفی توسعه کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ناشی از عملکرد دولت‌های گذشته بوده و سیاستگذاران در چنین تضادی منافع داشته‌اند که امروزه هم متأسفانه این تضاد ادامه دارد و نمی‌شود به‌صرف انتقاد از گذشته، دولت و سازمان‌های اجرایی از خود سلب مسئولیت کنند.
تا زمانی که این تضاد وجود داشته باشد، حل این بحران امکان‌پذیر نخواهد بود، بنابراین ما تضاد منافع را باید معکوس کرده و همان‌طور که در دهه 60 و 70 روی توسعه کشاورزی سرمایه‌گذاری کردیم، حالا هم‌روی ظرفیت‌های غیرکشاورزی سرمایه‌گذاری کنیم تا تضاد منافع به سطح تعادل بخشی برای احیای دریاچه برسد.
