نظم جدید | درهم تنیدگی منافع مشترک ایران و افغانستان در کریدور اقتصادی شرق به غرب

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم،  در اولین گزارش از مجموعه "نظم جدید" به این موضوع پرداخته شد که بیش از 80 درصد حجم تجارت در دنیا از مسیرهای دریایی صورت می‌پذیرد و سهم کریدورهای زمینی کمتر از 20 درصد است، مشخص است که حفظ امنیت مسیرهای دریایی برای کشوری مثل چین که در عمل به قدرت بزرگی در صحنه اقتصاد دنیا تبدیل و درصدد تعریف این توان و ظرفیت اقتصادی به قدرتی سیاسی و نظامی است، از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود. در این راستا چین مجموعه فعالیت‌هایی را در دست اجرا دارد که هدف آنها تغییر موازنه در دریاها یا ایجاد شرایطی است که به عنوان کشوری فرو دست و نیازمند خصوصا در حوزه امنیت دریایی محسوب نگردد. حدود هشتاد درصد از انرژی مورد نیاز چین از تنگه مالاکا (منطقه‌ای در کشور مالزی و محل اتصال دریای چین به اقیانوس آرام) عبور می‌کند و ازاین‌رو این تنگه به چالشی برای چین تبدیل شده است؛ با مسدود شدن این گذرگاه در بزنگاه‌های سیاسی و نظامی، تهدید عمده‌ای در حوزه انرژی متوجه چین می‌شود، چینی‌ها برای دستیابی پایدار به انرژی و بازارهای مصرف جدید، به‌دنبال مسیر جایگزین بودند و در نتیجه به شاهراه‌های زمین‌محور روی آوردند که امروزه از این ایده به‌عنوان کمربند اقتصادی راه ابریشم جدید یاد می‌شود.

هدف عمده از ابتکار یک کمربند یک راه یا راه ابریشم نوین در واقع تثبیت موقعیت و جایگاه چین به عنوان کشوری است که در حال ورود به حوزه ابرقدرتی در دنیا با قرائت و فرهنگی متفاوت از آمریکا است. در واقع اینگونه برداشت می شود که از نظر چین جهان در حال ورود مجدد به دنیای دو قطبی با ویژگی‌هایی متفاوت از دوران جنگ سرد است.

کمربند اقتصادی جاده ابریشم (The Silk Road Economic Belt) که به‌عنوان چشم‌انداز بلندمدت زمینی برای توسعه زیرساختی و همکاری‌های اقتصادی اوراسیا است، شش کریدور توسعه‌ای را در بر می‌گیرد که عبارتند از:

1) کریدور چین، قزاقستان، روسیه به اروپا (NELBEC)- این مسیر کریدوری فعال تا قبل از بحران اوکراین بود و حدودا هر دو هفته یک قطار از آن عبور و داد و ستد در این مسیر جریان داشت.

2) کریدور اقتصادی چین مغولستان روسیه (CMREC)- این پروژه فعلا فعالیت زیادی ندارد.

3) کریدور اقتصادی چین آسیای مرکزی غرب آسیا (CCWAEC)- ترکیه که نقش رقیب ایران را برای خود تعریف کرده از طریق شاخه لاجورد در این کریدور فعالیت جدی دارد.

4) کریدور اقتصادی چین شبه‌جزیره هندوچین (CICPEC)- به اعتقاد برخی تحلیل گران سرمایه گذاری‌های تعریف شده برای آن عمدتا با هدف اثرگذاری بر روی کشورهای شبه جزیره است.

5) کریدور اقتصادی بنگلادش چین هند میانمار (BCIMEC) - هند کل این ابتکار را یک تهدید ژئوپلتیک محسوب می‌کند.

6) کریدور اقتصادی چین پاکستان (CPEC)- عمده سرمایه گذاری‌های چین بر روی زیرساخت‌ها و تامین انرژی برای پاکستان و تبدیل بندر گوادر به هاب منطقه‌ای جهت تولید برخی کالاهای چینی ست.

امروز پوشیده نیست که کریدورهایی که شرق را به غرب متصل می کنند می توانند چه منافع اقتصادی - امنیتی قابل توجهی برای کشورهایی که در این نظم جدید و شاه‌راه‌های تبادل کالا و اعتبار قرار میگیرند، ایجاد کند.

در گزارش ویژه ی قبلی به صورت جامع به مساله کریدورها و جایگاه آن در تعریف نظم جدید پرداخیتم وبه صورت مشخص در خصوص مزیت های کریدور چین - آسیای مرکزی - غرب آسیا ccwaec(مسیر قرمز در تصویر ذیل از شرق به غرب مشخص شده است) نسبت به 5 کریدور رقیب، نکاتی ارائه شد.

همچنین به موقعیت مهم ژئوپولتیک مرز سرخس و برنامه گسترده چینیها برای سرمایه گذاری و ایجاد پارک لجستیک در این منطقه ویژه اقتصادی پرداخته شد. در این بین یک سوال اقتصادی ساده ذهن مخاطب را درگیر می‌کند، اینکه چرا با وجود سرمایه گذاریهای چندین ساله بخش خصوصی و دولتی ایران، در مرز دوغارون و منطقه ویژه ای که در همسایگی کشور افغانستان واقع شده، هیچ کریدور اقتصادی برای اتصال چین به مناطق غربی از مسیر افغانستان و ایران تعریف نشده است.

افغانستان و کریدورهای استراتژِیک شرق به غرب

نکته ای که شاید در نگاه اول به مسیر کریدور (CCWAEC- چین آسیای مرکزی غرب آسیا)، توجه ها را به خود جلب می کند عدم ایفای نقش افغانستان در کریدور و شاخه‌های ترسیمی اتصال شرق به غرب است.

همانطور که در تصویر بالا مشخص است در کریدور فعلی حد فاصل چین تا ایران توسط کشورهای قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان پر شده است در حالی که به نظر می رسد یکی دیگر از مسیرهایی که ارتباط ایران و چین را از طریق افغانستان تسهیل می کند، مسیر چین - افغانستان - ایران باشد (خط فرضی آبی رنگ).

در ادامه آخرین وضعیت پروژه‌های مستقل دو کشور چین و افغانستان در حوزه پیاده سازی راههای ارتباطی ریلی و ترانزیتی را بررسی میکنیم؛

1- شهریور ماه امسال یعنی حدود 2 ماه قبل، اداره خط آهن دولت موقت طالبان در بیانیه‌ای اعلام کرد، افغانستان با ادارات خط آهن چین، ازبکستان و قرقیزستان برای ایجاد کریدور اقتصادی مشترک توافقنامه امضا کرده است. خبرگزاری دولتی باختر گزارش داد این توافقنامه در پایان نشست دو روزه تاشکند، پایتخت ازبکستان به امضا رسیده است. پس از اجرای این توافقنامه، کالاهای تجاری که پیش از این طی دو ماه از چین به افغانستان و بالعکس می‌رسید به بازه زمانی دو هفته کاهش خواهد یافت.

2- هرچند در سال 1396 و قبل از خروج آمریکا از افغانستان اعلام شد که این کشور به صورت مشخص هیچ سهمی در کریدورهای اقتصادی مربوط به پروژه کمربند - راه ندارد اما اخیرا و در پایان اجلاس همسایگان افغانستان اعلام شد که چین پذیرفته که این کشور بخشی از پروژه کمربند_ راه و کریدورهای اقتصادی مرتبط با آن باشد.

درحالیکه راه اندازی قطار کانتینری برای انتقال کالاهای چینی به افغانستان میباشد اما مزیت خاصی در جانمایی این کشور در نظم جدید ایجاد نمیکند اما قرار دادن افغانستان در کریدور cpec مساله ای است که باید واکاوی دقیق تر و همه جانبه تری نسبت به آن داشت. در این بین بهتر است یک سوال بنیادین دیگر نیز مطرح شود، چرا طراحی یک مسیر مشترک برای ایران و افغانستان حائز اهمیت خواهد بود؟

درهم تنیدگی منافع مشترک ایران و افغانستان

هم اکنون اتصال چین به ایران ذیل کریدور ccwaec از طریق منطقه ویژه اقتصادی سرخس و از مرز ترکمنستان تعریف شده است. طبیعتا برای ایران منطقی است که از تمامی ظرفیت های خود استفاده کند و اتصال خود به جاده ابریشم جدید را صرفا محدود به مرز ترکمنستان و منطقه ی ویژه اقتصادی سرخس نکند و دیگر ظرفیت های خود از جمله مرز مشترک با افغانستان و منطقه ویژه اقتصادی دوغارون را هم به عنوان جایگزین در نظر داشته باشد تا در صورت تحمیل ریسک هایی که در هر رابطه متقابلی با همسایگان ممکن است به وجود بیاید بتواند از مسیر دیگری ارتباط خود با جاده ی ابریشم جدید مگا پروژه کمربند - راه (BRI) و مسیر ترانزیتی اتصال شرق به غرب را حفظ کند.

اما شاید نیاز کشور افغانستان به جانمایی در مسیر ترانزیتی شرق به غرب به مراتب از سایر کشور هایی که امکان قرار گرفتن در این مسیر را دارند بیشتر باشد. طبیعی است فرصت های اقتصادی و تجاری که به واسطه ی حضور افغانستان در این کریدور نصیب این کشور می شود، می تواند گام بزرگی برای جانمایی افغانستان در مسیر توسعه به حساب بیاید.

بنظر می رسد شاه کلیدی که به واسطه ی آن افغانستان جایگاه جدیدی برای خود در مسیر ترانزیتی و مبادلاتی میان چین و ایران باز تعریف کند، به دست ایران است. ایران به دلیل جایگاه ژئوپلیتیکی که در منطقه دارد شاید بتواند با استفاده از روابط دیپلماتیک خود با چین، طرح ایجاد کریدور چین - افغانستان - ایران (با نقطه مشترک منطقه ویژه اقتصادی دوغارون) را مطرح کند و فصل جدیدی را در تعریف جایگاه افغانستان در مسیر ابریشم نو، ارائه کند و در نهایت افغانستان نیز از تجارت و مسیر ترانزیتی شرق به غرب بدون ایجاد ریسکهای مضاعف بهره مند شوند.

از سوی دیگر سرمایه گذاری و اتصال ریلی افغانستان در منطقه ویژه اقتصادی دوغارون عملا افغانستان را از طریق محور دوغارون - چابهار به دریای آزاد (منطقه مکران - دریای عمان) متصل می کند و فصل جدیدی از فرصت های اقتصادی و تجارت جهانی برای این کشور گشوده می شود.

جانمایی در نظم جدید، سازگاری با تعریف جهان نوین و مساله بقای کشورها

توجه داشته باشیم که عدم جانمایی صحیح و ناکامل افغانستان در کریدور اقتصادی - امنیتی شرق به غرب میتواند ماهیت واحد افغانستان را با چالش رو به رو کند. اما این موضوع یک طرفه نیست، هرکنشی که به صورت مستقیم منجر به تهدید رقبای چین از محل توسعه قدرت اقتصادی این کشور شود میتواند یک ریسک ماهیتی بیرونی نیز برای شرکای جدید و کم قدرت ایجاد کند. در واقع بایستی به مساله نظم نوین به صورت یک ریسک دو طرفه نگریسته شود.

هر نوع کنشی که با فرایند توسعه ریشه دار در آینده گره نخورده باشد، ناگریز از اضمحلال و حذف آن از معادلات بلند مدت ژئوپولتیک است. بر این اساس با توجه به تحولات دنیای جدید هر کشوری بایستی جایگاه خود در نظم جدید را تعریف و بایسته‌های مرتبط با آن را به رقبا و شرکای خود معرفی کند. هر موجودیتی که در این فضا قرار نگیرد رفته رفته با چالشهای عمیق اقتصادی مواجه شده و ممکن است بقای آن در بلند مدت با تهدیدهای جدی رو به رو شود.

در این بین با توجه به تعاملات جدی افغانستان با کشورمان به خصوص راهبردی که از سوی دولت سیزدهم به عنوان بازتعریف روابط با همسایگان و بازگشت به خانه تعریف شده است، از دستگاه‌های ذی ربط در دو کشور به خصوص دستگاه دیپلماسی انتظار میرود دراین حوزه و تعریف معادلات برد - برد برای طرفین پیش گام باشند.

با توجه به سرمایه گذاری وسیعی که در حوزه روابط ایران و چین صورت گرفته و نمونه بارز آن مفاهمه نامه بلند مدتی است که از آن به عنوان قرارداد 25 ساله ایران و چین یاد میشود، این امکان برای جمهوری اسلامی وجود دارد که برای تامین منافع دو کشور رایزنیهای مقدماتی را با طرف چینی داشته باشد.

حضور ایران، کلید ثبات در افغانستان و تعریف نظم جدید

در این قسمت با توجه به دو گزاره‌ای که درخصوص سرمایه گذاری چین در افغانستان مطرح شد میتوان این گونه جمع بندی کرد که

1. افغانستان در نظم جدیدی که با تکمیل مسیر شرق به غرب محقق خواهد شد، پلی میان پاکستان و ایران خواهد بود که میتواند CPEC و شاخه ایرانی کمربند راه (CCWAEC) را به هم متصل کند. به عبارتی دیگر افغانستان پازل نهایی و دشوار اتصال خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوب آسیا است و همه این موارد ارزش همکاری راهبردی افغانستان ایران و چین را مشخص میکند.

2. با وجود رابطه خوب چین با ایران در زمینه مسائل تجاری می توان گفت چین با هموار سازی زیرساختهای حمل و نقل و گرفتن ارتباط قوی با کشور افغانستان و سپس ایران میتواند در گام بعدی با ترکیه ای وارد مذاکره شود که امروز از طرف غرب به خصوص آمریکا تحت فشار قرار گرفته و هر روز با افزایش تحریم ها ارزش پول خود را از دست میدهد. در صورت پیروزی در تمام این مراحل چین عملا راه خود را برای ارتباط با اروپا هموار ساخته است.

3. به هر حال بحث دسترسی به منابع چین ترا مجاب میکند تا در افغانستان سرمایه گذاری کند. این حجم از سرمایه گذاری در افغانستان پسا آمریکا پای چین را در معاملات و پروژه‌های مختلف در افغانستان بیش از پیش باز می‌کند. بزرگترین پروژه ذیل CPEC در آینده میتواند اتصال افغانستان به پیشاور در شمال غربی پاکستان باشد. اما چین به تنهایی نیز نمیتواند اهداف خود در افغانستان جدید را پیش ببرد. پس مشخصا به حمایت روسیه، ایران و پاکستان نیاز دارد. از جمله این حمایت ها رفع نگرانی چینیها در خصوص گروه های تندرو از جمله داعش به خصوص در مرزهای غربی چین با افغانستان است. هر گونه ناآرامی در مرزهای غربی چین ریسکی است که میتواند به راحتی مسیر سرمایه گذاری بلند و توسعه افغانستان را تحت تاثیر قرار دهد. از طرف دیگر تجربه حضور امنیتی ایران در سوریه گواهی مشخصی از توانایی ایران درخصوص مقابله با بحران مذکور است. به عبارت ساده تر هرچند چین میتواند به کمک کشور های متحد خود مخصوصا ایران به مقابله با داعش بپردازد اما در این بین افغانستان نیز باید متوجه شرایط و تحولات جدید و شکل گیری نظم پیش رو باشد.

جانمایی افغانستان در نظم جدیدی که در حال شکل گیری است تنها با کمک و پشتیبانی ایران قابلیت نهایی شدن خواهد داشت. فراموش نکنیم که پیش از این نیز بخشی از کشورهای آسیای میانه با سردمداری ترکیه و طرحی به اسم لاجورد قصد دور زدن ایران از مسیر ابریشم را داشتند که در نهایت این طرح با ورود چینیها به سرخس با انفعال رو به رو شده است. از طرف دیگر ورود همزمان ایران و افغانستان در مگا پروژه چینیها همانطور که منافع اقتصادی و فرا اقتصادی فراوانی برای 2 کشور در پی دارد، مشخصا به تثبیت ماهیت و یکپارچگی کشوری مثل افغانستان کمک خواهد کرد. در این باید از سوی افغانستان هم اقدامات اعتمادسازی مثل (تخصیص حق آبه هیرمند و همکاریهای دو جانبه در خصوص معادن و...) با سرعت و عینیت مشخص در دستور کار قرار داده شود. عملکرد غیر منفعلانه افغانستان در این شرایط می تواند نقش کلیدی برای اینده و توسعه ی روزافزون این کشور به کمک ظرفیتهای عظیم اقتصادی و امنیتی ایران ایفا کند.