نمایشگاه مجازی کتاب از زاویه نگاه ناشران و مخاطبان

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو - نرگس مهراجی: با اینکه در نمایشگاه مجازی کتاب تهران از شوروحال همیشگی راهرو‌های مصلی و دیدار با نویسندگان خبری نیست و نمی‌توانیم کتاب‌ها را ورق بزنیم، اما در شرایط کنونی هر رویدادی که نقدینگی و رونق اقتصادی را به چرخه نشر کشور بازگرداند فرصت خوبی است و نباید ساده از کنار آن گذشت.

امسال دومین سالی است که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، مجازی برگزار می‌شود. این شیوه از برگزاری به خاطر شرایط کرونا احتمالا تا چند دوره ادامه داشته باشد. از طرفی هم به اعتقاد مسئولان برگزاری، نمایشگاه مجازی کتاب تهران تاکنون اقدامی مهم در راستای یکپارچه سازی فروش اینترنتی کتاب بوده و این شیوه باب میل‌شان است. البته بنابر اعلام سایت خانه کتاب و ادبیات ایران مقدمات برگزاری سی و سومین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به صورت فیزیکی در سال 1401 در حال انجام است و این یعنی ممکن است در اردیبهشت ماه سال آینده برای خرید کتاب گذرمان به مصلی بیفتد. با این حال باید دید نمایشگاه مجازی کتاب تا چه اندازه توانسته رضایت مخاطبان و ناشران را کسب کند.

نمایشگاه مجازی تاچه اندازه تداعی‌گر نمایشگاه سال‌های قبل از کرونا است؟

طبیعتا حجم و سطح دسترسی مخاطبان در هر رویداد مجازی از رویداد‌های حضوری فراگیرتر است. به هر حال بُعد مکان در این سبک از نمایشگاه‌ها بی‌معناست و می‌توانیم در هر نقطه‌ای که هستیم، وارد سامانه شویم و خرید مان را انجام دهیم؛ بنابراین با برگزاری غیرفیزیکی، دسترسی افراد به نمایشگاه کتاب وسیع‌تر شده و این شاید تنها مزیت نمایشگاه مجازی باشد. اما ماهیت نمایشگاه بین المللی کتاب مولفه‌های دیگری دارد. نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران هرساله بستری برای آشنایی و رویارویی مخاطبان با ناشر‌ها و نویسندگان و گشت و گذار میان کتاب‌ها بود.

محل استقرار غرفه ناشران بر اساس چینش الفبایی بود و این امکان اشنایی تصادفی بازدیدکنندگان با نشر‌های کمتر شناخته شده را فراهم می‌ساخت. اما نمایشگاه مجازی چنین ویژگی‌هایی ندارد و برگزاری تمام رویداد‌ها و برنامه‌های جنبی یک نمایشگاه در بستر فضای مجازی میسر نیست. البته امسال برنامه های جنبی نمایشگاه نظیر نشست‌های تخصصی و گفتگو با اهالی این حوزه مفصل‌تر از سال گذشته در حال برگزاری است.

اگر از زاویه نوع مخاطبان نگاه کنیم، در نمایشگاه فیزیکی طیف قابل توجهی از افراد تحت تاثیر شور و حال مصلی صرفا برای گشت و گذار می‌آمدند و در یک برآیند کلی در مواجهه با چنین فضایی تاحدودی به کتاب و مطالعه علاقمند می‌شدند، اما در نمایشگاه مجازی صرفا با کتابخوان‌ها و مخاطبان حرفه‌ای روبروییم. کسانی که می‌دانند دنبال چه کتاب‌هایی هستند و با نشر‌های گوناگون آشنایند؛ بنابراین به صراحت می‌توان گفت نمایشگاه مجازی تنها یک موتور جستجوی تخفیف‌دار است که با نمایشگاه فیزیکی چندان قابل قیاس نیست.

تجربه‌ی خرید مخاطبان از نمایشگاه مجازی کتاب

از سال‌های گذشته تاکنون انتقاد‌های بسیاری درباره روند برگزاری نمایشگاه کتاب تهران و تاثیر این رویداد بر رکود کتابفروشی‌ها مطرح بوده که اکنون زمان مناسبی برای بازگویی آن‌ها نیست چراکه مسئله فعلی ما عمکرد نمایشگاه مجازی کتاب تهران است. پدیده‌ای که دوسال از مواجهه ما با آن می‌گذرد و توانسته در این دوره برخی از ایرادات و نواقص ساختاری‌اش رفع کند، اما همچنان برخی از مشکلاتش باقی است.

سال گذشته ورود به سامانه نمایشگاه در روز‌های نخستین آن چیزی شبیه طی کردن هفت خوان رستم بود. پروسه ورود به پلتفرم و انتخاب کتاب‌ها با وجود خطا‌های ادامه دار سامانه ساعت‌ها طول می‌کشید. همین موضوع باعث شد خیلی‌ها قید خرید از نمایشگاه مجازی را بزنند. ناشران هم این فرصت را در هوا زدند و ظرفیت خرید اینترنتی همراه با تخفیف و ارسال رایگان را در سایت و صفحه نشر فراهم کردند تا مخاطبان‌شان را از دست ندهند.

امسال تا حدودی از دردسر‌های سال گذشته خبری نیست. از همان ساعت‌های آغازین نمایشگاه امکان خرید و جستجوی کتاب‌ها فراهم بود. اما بیشتر مخاطبان در جستجوی کتاب‌ها با مشکل مواجه اند. مشکلاتی که ناشی از طراحی بستر نمایشگاه مجازی است. در پلتفرم نمایشگاه، جستجو بر اساس عنوان کتاب‌ها تعریف شده؛ بنابراین امکان رصد کتاب‌ها بر اساس نام نویسنده فراهم نیست. فهرست موضوعی کتاب‌ها تا حدی نتوانسته پاسخگوی نیاز مخاطبان باشد چرا در عین گستردگی، محدود است و می‌گویند بهتر بودبه‌جای دسته‌بندی موضوعی امکان جستجوی اسم نویسندگان وجود داشت.

در صفحه نخست سایت برچسبی با نام فهرست ناشران وجود دارد که می‌توانیم کتاب‌های نشر مورد نظرمان را رصد کنیم، اما گاهی پس از انتخاب نشر مورد نظر با صفحه خالی نشر مواجه می‌شویم و همین موضوع گاهی مخاطبان را سردرگم می‌کرد که این صفحه خالی می‌تواند چه معنایی داشته باشد. آیا اسامی و اطلاعات نشر هنوز در سامانه بارگذاری نشده یا علتی دیگر دارد؟ این مشکلی است که هر روز با آن مواجه بودیم وانگار پشتیبانان فنی پلتفرم درصدد رفع آن نبودند. در مجموع می‌توان گفت امکان گشت و گذار میان کتاب‌ها تا حد زیادی برای مخاطبان فراهم نبود.

خرید از نمایشگاه کتاب به اعتقاد مخاطبان این رویداد یا همان کتابخوان‌های حرفه‌ای فوت و فنی دارد. مثلا نمایشگاه مجازی برای کسی که نمی‌داند چه کتابی می‌خواهد کارایی ندارد و بهتر است وقتش را صرف جستجو در سایت نمایشگاه نکند. نمایشگاه مجازی با توجه به تنوع حضور ناشران و طرح تخفیفی فرصت خوبی است برای خریدن کتاب‌های مرجع، مجموعه‌های سریالی که عموما قیمت بالایی دارند و در شرایط عادی خریدن ان‌ها شاید کمی دشوار باشد. نمایشگاه مجازی در شرایطی که مخاطبان فهرستی از کتاب‌های مورد نیازشان تهیه کرده باشند، فرصت مناسبی است.

دینگ دینگ! بسته‌تان رسید! هنوز چند روز از آغاز نمایشگاه نگذشته که بسته‌های پستی به دست مخاطبان می‌رسد و همین مسئله بر رضایت آن‌ها و اقبال عمومی نسبت به نمایشگاه مجازی کتاب بسیار موثر واقع شده. این در حالیست که سال گذشته فرایند و زمانبندی ارسال بسته‌های پستی نمایشگاه کتاب بسیار کند بود و حتی تا چند هفته بعد از این رویداد، ارسال بسته‌های پستی ادامه داشت. سرآغاز مشکلات این شاخه از آن‌جایی بود که سامانه پست کتاب به طور کامل با سامانه نمایشگاه مجازی کتاب متصل نبود؛ سال گذشته استاندارد‌های دوگانه‌ای از سوی مسئولان نمایشگاه کتاب تهران پایه‌ریزی شده بود؛ اداره پست برای مرسوله‌های پستی نمایشگاه کتاب بسته‌بندی مشخصی را در نظر گرفته و تاکید می‌کردند که ناشران حتما از بسته‌های تعریف شده استفاده کنند. درحالیکه این اندازه از کارتن هیچ مطابقتی با اندازه کتاب‌ها نداشت و برای ناشران هزینه تراشی می‌کرد؛ اما امسال از این موضوع خبری نبود و هر نشر بسته بندی جداگانه‌ای را برای کتاب‌ها در نظر گرفته بود که حتی بسیاری از آن‌ها طراحی خاص و خلاقانه‌ای داشتند و این یعنی احترام به مشتری! در مجموع از اداره پست به خاطر عملکرد مطلوبش ممنونیم!

از زاویه نگاه ناشران اوضاع از چه قرار است؟

سال گذشته، زمانی که زمزمه‌های مجازی شدن نمایشگاه به‌گوش ناشرها رسید، تصویری از ماجرا نداشتند و همه‌چیز برایشان گنگ و مبهم بود. نمایشگاه مجازی برایشان فرقی با فروشگاه اینترنتی نداشت. مشکلات روزهای نخست اولین نمایشگاه مجازی کتاب، همان ته مانده‌های امیدشان را به فنا داد اما پس از رفع مشکل سامانه همه‌چیز تغییر کرد و دوباره جوانه امید در دلشان پدیدار شد.

این روز صفحات مجازی نشرها را بیشتر از قبل رصد میکنم، برخی از ناشران از تجربه‌ی خوب این روزها می‌گویند، از حجم سفارش‌ها، از اینکه که چقدر آدرس مشتریان برایشان امید بخش است. کسانی که از دورترین نقاط سرزمین، کتاب سفارش داده‌اند، کسانی که شاید تا کنون پایشان به مصلی باز نشده باشد و این دل‌انگیزترین اتفاق نمایشگاه مجازی است.

بستری برای تبلیغات وجود ندارد

البته مشکلات سامانه از نظر ناشران دور نمانده است. در سامانه نمایشگاه مجازی کتاب، ظرفیتی برای معرفی کتاب‌ها درنظر گرفته نشده و مکانی برای تبلیغ کتاب‌ها وجود ندارد؛ این گزینه میتوانست به گونه‌ای ایجاد شود که ابتدا نشر‌هایی که به حمایت بیشتری نیاز دارند از سوی خانه کتاب شناسایی و سپس بستری برا تبلیغ آن‌ها ایجاد شود تا در نمایشگاه مجازی کتاب تهران شاهد حمایت تبلیغاتی از ناشران متوسط و نوپا باشیم، اما در جریان این رویداد، ناشران کوچک و نوپا مغفول واقع شدند. دیگر حتی امکان آشنایی تصادفی با نشر‌های نوپا در نمایشگاه مجازی وجود ندارد و تنها از طریق جستجوی عنوان این دسته از ناشران است که ما حضور آن‌ها را در این رویداد می‌رسیم.

البته همین اتفاق تلنگری بود برای ناشران تا تبلیغات در فضای مجازی را جدی‌تر بگیرند و روال سنتی تبلیغ و فروش را کنار بگذارند. امسال در مقایسه با سال گذشته، ناشران مختلف به این موضوع اهمیت دادند و اقداماتی را در راستای تبلیغ آثارشان انجام دادند. نمایشگاه مجازی با تمام نواقصش برای تمام ناشران یک فرصت ارزیابی را فراهم کرد تا دریابند به چه میزان در فضای مجازی شناخته شده هستند و مخاطب از دریچه فضای مجازی چقدر آن‌ها را می‌شناسد.

پل ارتباطی مسدود شده! به اعتقاد مسئولان برگزاری، نمایشگاه مجازی کتاب پل ارتباطی ناشران و مخاطبان است. اما آیا عملا چنین اتفاقی رخ می‌دهد؟ در سامانه مجازی نمایشگاه کتاب امکان گفتگوی مشتریان با غرفه دار‌ها فراهم نیست و ما اگر به راهنمایی در خصوص کتاب‌ها نیاز داشته باشیم به جایی نمی‌رسیم. ایجاد بستری مناسب برای گفتگوی برخط میان متصدیان فروش و مخاطبان از جمله گزینه‌های ضروری یک نمایشگاه است که نبود آن در این دو دوره مشهود و ملموس است. ناشران می‌گویند در صورت تداوم برگرای مجازی نمایشگاه باید تدبیری برای این موضوع اندیشیده شود.

ناشران حاضر در نمایشگاه مجازی به نسبت سال گذشته نگاه مطلوب‌تری به این رویداد دارند. در فرآیند دریافت سفارشات از سامانه با ایرادات و مشکلات پیش پا افتاده سال گذشته روبرو نبودند، اما همچنان به نظر آن‌ها سامانه از لحاظ تبلیغات، جستجو و چینش آثار با مشکل روبرو است. در مجموع این رویداد مجازی روی میزان فروش‌شان اثرگذار بوده. بهبود شرایط زیرساختی سامانه و همچنین تبلیغات ناشران دست به دست هم داده تا این رویداد مورد توجه مخاطبان قرار گیرد و حتی خواستار تمدید این رویدادند.

همزمان با روز‌های برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، شرایط خرید تخفیف‌دار همراه با ارسال رایگان در سایت اصلی بسیاری از نشر‌ها فراهم است و این به خاطر سهولت دسترسی مخاطبان به کتاب‌هاست. ناشران می‌گویند بسیاری از اوقات خریداران نمی‌توانند آثار مورد نظرشان را در سایت پیدا کنند در حالی که اطلاعات آن اثر در سامانه نمایشگاه بارگذاری شده. به همین خاطر شرایطی مشابه نمایشگاه کتاب را در سایت نشر فراهم کردیم این این مشکل رفع شود؛ بنابراین اگرچه نمایشگاه کتاب بر روند فروش ناشران اثرگذار بوده، اما به خاطر داشته باشیم که تمام فروش در این بازه زمانی از طریق پلتفرم نمایشگاه اتفاق نمی‌افتد و بهتر است برنامه‌ریزان نمایشگاه مجازی برای شیوه جستجوی کتاب‌ها به فکر راهکار‌های بهتری باشند.