نگاهی به تاریخ صنعت برق در استان خوزستان

دکتر کامران حدادی /

تاریخ برق در استان خوزستان با فوران اولین چاه نفت در این استان ارتباط مستقیم دارد. در ساعت چهار صبح روز پنجم خرداد 1287 با فوران نفت از چاه شماره یک در مسجدسلیمان، نخستین اکتشاف نفت در خاورمیانه به وقوع پیوست وحیات اقتصادی و اجتماعی ایران را به کلی دگرگون کرد. در سال 1290 یعنی 3 سال پس از فوران نفت از چاه میدان نفتون مسجد سلیمان، پالایشگاه آبادان ساخته شد. برای تامین برق مورد نیاز جهت انتقال نفت از مسجد سلیمان به پالایشگاه نفت آبادان از طریق تلمبه خانه ای در منطقه تمبی واقع در مسجدسلیمان یک نیروگاه بخار با قدرت 600 کیلووات ساخته شد. این نیروگاه علاوه بر برق تلمبه خانه، روشنایی تاسیسات و معابر و نقاط مورد نیاز و برخی مناطق در شهر را نیز تامین برق می کرد. به این ترتیب می توان گفت که صنعت برق در استان خوزستان تاریخی به بلندی تاریخ کشف نفت دارد و همزمان با گسترش صنایع مرتبط با نفت، صنعت برق نیز به عنوان یک زیرساخت ضروری گسترش و توسعه یافت و از حالت یک کالای صرفا لوکس برای تامین روشنایی منازل بزرگان و اشراف خارج شد و ماهیتی زیربنایی و خدماتی به خود گرفت.

از آن زمان تاکنون صنعت برق در استان خوزستان دوران بسیار پر فراز و نشیبی را طی کرده است. توسعه وتحولات و پیشرفت های صنعت برق در استان خوزستان در چهار دوره قابل بررسی است که به صورت اجمالی به آن اشاره می شود.

در دوره اول از سال های حدود 1287 تا 1320 می باشد که از برق برای توسعه فعالیت های مربوط به استخراج، انتقال و پالایش نفت استفاده شد.

دوره دوم در فاصله سال های 1320 تا 1337 بود که دولت ها تحت پوشش خدمات شهری و از طریق شهرداری ها زمینه استفاده همگانی از برق را فراهم کرده و برق در شهرهایی مانند آبادان، خرمشهر، اهواز، بهبهان، دزفول،، شوشتر مورد بهره برداری و استفاده همگانی قرار گرفت.

دوره سوم تحولات صنعت برق در خوزستان در خلال سال های 37 تا 57 رخ می دهد که با سرمایه گذاری های کلان، توسعه برق برای همه صنایع کشاورزی، تجاری، و تامین روشنایی های خانگی در بخش شهری و روستایی و روشنایی معابر انجام می شود.

چهارمین دوره توسعه برق در استان خوزستان مربوط به دوره بعد از انقلاب اسلامی تا کنون است که با سرمایه گذاری های بخش خصوصی با هدف استقلال و خودکفایی در صنعت برق کلیه امور مربوط به این امور انجام می شود و همزمان با رشد صنایع مرتبط با فولاد، پتروشیمی، نفت و دیگر صنایع جانبی صنعت برق نیز به عنوان یک ضرورت توسعه یافت. همچنین در این دوره تامین برق مناطق شهری و روستاها از پیشرفت قابل ملاحظه برخوردار شد.

در آن دوران صنعت برق در استان خوزستان از چنان اهمیتی برخوردار بود که برای تمرکز فعالیت های مرتبط با این صنعت به دلیل تنوع و گستردگی خدمات، مدیران عامل سازمان آب و برق خوزستان همزمان استاندار خوزستان نیز بودند. از جمله آنها می توان به اولین مدیر عامل خوزستان آقای عبدالرضا انصاری اشاره کرد که مسئولیت استانداری خوزستان را نیز بر عهده داشت.

پس بهره برداری از نیروگاه سد دز، میزان تولید برق در خوزستان افزایش یافت و مسئولان وقت به این فکر افتادند که مازاد برق تولید شده را به سایر نقاط کشور، از جمله تهران و اصفهان منتقل نمایند تا به مصارف صنعتی برسد. بنابراین حجم تولید برق را در خوزستان بالا برده و این فکر را در ذهن مسئولان وقت به وجود آورده که مازاد تولید برق را به مراکز مهم مصرف مانند تهران و اصفهان انتقال دهند. بنابراین ساخت شبکه های انتقال نیرو و ایستگاه های برق را کنسرسیومی مرکب از چند شرکت خارجی از جمله باوری آلمان و سادلمی ایتالیا و مرلن ژرن فرانسه به عهده گرفتند و این سرآغازی شد برای احداث شبکه های سراسری برق در ایران.

برق در اهواز

حاج میرزا حسین خان موقر بوشهری که از تجار بزرگ در حدود سال های 1308 محسوب می شد و صاحب چندین کشتی تجاری نیز بود برای تامین برق کارخانه یخ تازه احداثش، از موتور برق استفاده کرد که آنرا روی نوعی قایق به نام دوبه نصب کرده بود و به این ترتیب اولین استفاده از انرژی برق رقم خورد.

میرزا حسین خان موقر بعدها نخستین کارخانه تولید برق اهواز را در ساحل شرقی کارون ساخت. این منطقه اکنون محل استقرار بانک ملی مرکزی است و روبروی ترمینال 24 متری کنونی اهواز می باشد. از آن زمان اهواز دارای برق شد و خانواده های نقشینه، حاجی خان دولتی، مرتضوی، جزایری، علوی، فتحی و شاهرودی که دارای تمکن مالی بودند منازل و معابر منتهی به منازل خود را با استفاده از روشنایی برق کارخانه روشن ساختند. با توجه به اینکه در آن زمان هنوز کنتور نیز استفاده نمی شد، روش محاسبه بهای برق نیز به این صورت بود که با توجه به تعداد شعله های برق (لامپ) و تعداد چراغ برق از مشترکان مبالغی دریافت می شد. موسسه موقر بهای برق را به این شرح تعیین کرده بود.

چراغ 40 شمعی (40 واتی) هر عدد از قرار ماهیانه 10 قران (ریال) چراغ 60 شمعی از قرار ماهیانه 16 قران، بادبزن سقفی 45 ریال، باد بزن رو میزی 40 ریال.

بعدها موقر چند کنتور تکفاز5 آمپر تهیه کرد و از سال 1309 مصرف مشترکین طبق کنتور های منصوبه از قرار هر کیلووات ساعت 2 ریال محاسبه و دریافت می شد. ایجاد کارخانه ریسندگی و راه اندازی یک کارخانه برق در کنار آن باعث شد تا درخواست استفاده از برق افزایش یابد. بنابراین سرلشکر احمد معینی که در آن دوران فرمانده لشکر در استان خوزستان بود، سهامداران و مدیران کارخانه ریسندگی را موظف به تامین برق و برق رسانی به اهواز کرده بود و به این ترتیب دو دستگاه ژنراتور (اشکوار) به ظرفیت 500 کیلو ولت از کشور چک خریداری کرده و شرکت خاص برق اهواز را با سرمایه معادل 000/500/1 تاسیس کردند.

عکسی از احداث شبکه های برق در خیابان امام اهواز در دهه 40

برق در مسجد سلیمان

ساختمان کارخانه برق تمبی در مسجد سلیمان در مهر ماه سال 1287 پس از اینکه سومین چاه نفت در مسجد سلیمان توسط جرج برنارد وینولدز به نفت رسید، احداث شد. رینولدز ضمن داشتن تخصص های فنی و مهدسی مهندسی به دلیل کار در مناطق مستعمراتی با آداب و رسوم مردم مشرق آشنایی داشت و بنابراین برای مواجهه با مردم بومی مناطق خیلی دچار مشکل نمی‌شد. شاید اینها دلایل مهمی بود که باعث شد تا دارسی او را برای ریاست میدان های نفتی که اکثرا در مناطق عشایر نشین و روستایی قرار گرفته بودند مناسب بداند.

درآن زمان هنوز توربین های گازی اختراع نشده بود و مجبور بودند از توربین های بخار برای تولید برق استفاده کنند که مستلزم مصرف آب فراوان است استفاده نمایند و بنابراین در اواسط جنگ جهانی اول یعنی در سال 1917 میلادی فکر احداث کارخانه بزرگ و مناسب برای مسجد سلیمان به وجود آمد. به همین منظور محلی در نزدیکی رودخانه تمبی بدین کار اختصاص داده شد.

در شهر مسجد سلیمان تنها ادارات و خانه های مسکونی شرکت نفت از برق استفاده می کردند. در سال 1345 که برق نیروگاه دز به مسجد سلیمان رسید تمام ساکنین شهری توسط شهرداری برق دار شدند. همانگونه که قبلا گفته شد مسجد سلیمان به دلیل موقعیت خاصی که از نظر منابع نفت و گاز داشت مورد توجه کمپانی های بزرگ نفتی بوده و همزمان با کشف نفت، این شهر به سرعت در مسیر رشد و ترقی قرار گرفت به دلیل بسیاری از امکانات شهری که در این شهر مورد استفاده قرار گرفت به شهر اولین ها معروف شد. از جمله اولین تصفیه خانه آب در کشور، اولین لوله کشی فاضلاب، اولین فرودگاه، اولین پرواز هواپیما در کشور، اولین سینما، اولین باشگاه گلف، اولین استخر، اولین باشگاه سوارکاری، اولین ومجهزترین بیمارستان در کشور و بسیاری از اولین های دیگر.

همزمان مناطق نزدیک به مسجدسلیمان، مانند لالی نیز از برق بهره مند شدند. در سال 25 یک نیروگاه برق در 8 کیلومتری عنبل احداث شد که برق لالی و عنبل را تامین می کرد. این نیروگاه 3 مولد 600 کیلوواتی داشت که شرکت نفت آن را احداث کرده بود. پس از خالی شدن میدان نفت دشت لالی و عنبل، در سال 46 کارخانه برق عنبل به انجمن ده لالی و عنبل واگذار شد بعد از آن به تناسب وضعیت مالی خانوار ها از هر خانه 50 تا 600 ریال برای استفاده از برق دریافت می شد.

برق در آبادان

پس از کشف نفت در شهر مسجدسلیمان لزوم ایجاد یک پالایشگاه نفت برای تصفیه نفت ضروری به نظر می‌رسید. به همین دلیل پالایشگاه نفت آبادان که در نوع خود بزرگترین پالایشگاه نفت در جهان بود در سال 1291 توسط انگلیسی ها ساخته شد. شروع به کار ساخت پالایشگاه آبادان باعث تغییرات اساسی در بافت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آبادان شد چرا که برای تامین نیروی کار لازم مردم از سایر شهر های ایران حتی کشور هایی مانند پاکستان، هندوستان و برمه برای جستجوی کار به آبادان مهاجرت کردند. مدتی پس از آغاز احداث پالایشگاه آبادان و در سال 1295 و در حالی که آبادان رفته رفته به عنوان یک شهر جدید پر رونق مطرح می شد، شخصی به نام سید یحیی یک دستگاه ژنراتور برق که توانایی تامین برق 600 لامپ را داشت خریداری نموده و مورد بهره برداری قرار داد. سوخت این مولد برق از نفت سیاه تامین می شود برای روشن نگاه داشتن هر شعله لامپ ماهیانه 3 و نیم ریال از مشترکان خود دریافت می کرد.

سید یحیی موسوی سال ها بعد مولد های دیگری هم وارد کرد و به تدریج تعداد مشترکان او زیاد شد. سرانجام شهرداری آبادان در سال 27 با خرید برق از شرکت نفت، شهر را کاملا برقدار کرد.

برق در خرمشهر

خرمشهر به دلیل موقعیت بسیار ویژه و دسترسی به رودخانه اروند و همچنین قابلیت کشتیرانی و دسترسی به خلیج فارس همیشه از رونق خاصی برخوردار بوده است. اولین امکان استفاده از برق در این شهر به سال 1309 خورشیدی باز می گردد که برای تامین برق دفتر مرکزی شرکت نفت یک خط برق از پالایشگاه آبادان به خرمشهر رسید. به این منظور یک پست برق ایجاد شد که علاوه بر تامین برق دفتر مرکز شرکت نفت، قسمتی از مراکز و ادارات و اماکن شهری نیز برقدار شدند. البته پیش از این و به صورت بسیار محدود دو نفر از اهالی خرمشهر به نام نویدی و جولازاده با استفاده از سرمایه شخصی خود مولدهایی از شرکت Yabe تهیه کرده اقدام به تولید برق کرده بودند.

برق در شوشتر

شوشتر از جمله شهرهایی است که دارای تاریخی کهن بوده و وجود سازه های آبی پیشرفته و دیگر آثار باستانی موقعیت و اهمیت ویژه ای به آن بخشیده است. بر اساس منابع تاریخی تا پیش دوره پهلوی این شهر در استان خوزستان از مرکزیت برخوردار بوده است. استفاده از برق نیز چندان بی ارتباط با سازه های آبی باستانی در این شهر نیست و در واقع در سال 1314 مرحوم حاج نمکی اولین نیروگاه برق آبی را در محل آبشار های شوشتر ساخت و موسسه ای به نام موسسه برق نمکی با 110 ولت ظرفیت تاسیس کرد که تا سال 27 به فعالیت ادامه داد.

پس از درگذشت حاج نمکی، موسسه مستوفی زاده با همان تاسیسات ولی به صورت توسعه یافته و تجهیز شده با ولتاژ 220 و نصب 2 مولد 200 کیلووات برق شوشتر را تامین می کرد و در سال 1342 نیز با افتتاح سد دز شبکه برق شوشتر به شبکه سراسری پیوست.

برق در بهبهان

بهبهان از جمله شهرهای تاریخی و کهن است که قدمت آن به دوره عیلامیان و حتی پیش از آن می رسد. این شهر چه در دوران حال و چه در دوران گذشته همیشه از رونق اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و اجتماعی برخوردار بوده است. یکی از اولین کاربردهای عمومی در استفاده از برق در بهبهان به نصب آژیرهایی قوی بر روی بام کارخانجات این شهر بود که اوقات شرعی را یادآوری می کرد. تاریخ استفاده از برق در بهبهان به سال 1322 باز می گردد که تعدادی از افراد خیر و سرشناس بهبهان و به سرپرستی حاج محمد حسین نمازی شرکت روشنایی برق بهبهان را تاسیس کردند. تجهیزات آن ها شامل 6 دستگاه ژنراتور با ظرفیت های 200 و 500 کیلوولت بود. گسترش استفاده از برق در بهبهان به حدی بود که تا حدود 2 هزار مشترک برق در این شهرستان وجود داشته و از این نظر یکی از شهرهای پیشرو محسوب می شود. همچنین کارخانجات آرد و یخ و ریسندگی از دیگر مواردی است که با استفاده از برق در این شهرستان ایجاد شد.

برق در دزفول

همزمان با سایر شهرهای استان خوزستان، یکی از تجار دزفول به نام ابراهیم عطارزاده در سال 1330 شرکت برق روشنایی دزفول را تاسیس کرد. البته پیش از آن و حدود سال های 1327 تا 1330 به وسیله چند دستگاه ژانراتور کوچک، برق به محله هایی از دزفول مانند مناطق کلانتریان، کوی آیت ا... نبوی و مناطق میدان مثلث تا پل قدیم رسیده بود و برق معابر این مناطق تامین می شد. بعد از تاسیس شرکت برق توسط عطارزاده، در سال 35 نیز شرکت برق دیگری توسط فردی به نام حاج محمد حسین دزفولی تاسیس شد. این شرکت ها در مجموع 5 دستگاه مولد در 5 نقطه به نام های حسینیه، عطار، سیاه پوشان و قلعه نصب کرده بودند ولی چون ظرفیت آن ها پایین بود تعداد کمی از خانه ها برق دار بودند.

منابع:

حجت، مسعود و محمداسماعیل بانکیان(1384). تاریخ یکصدساله صنعت برق ایران، انتشارات فردوس.

حدادی، کامران (1385). کتاب راهنمای مشترکین برق در خوزستان، ناشر روابط عمومی توزیع برق خوزستان.