نگاهی به سریال شهید مدرس / فکر می‌کردند خسرو شکیبایی واقعاً روحانی است
حسین سحرخیز و هوشنگ توکلی روایت‌های جالبی از سریال‌هایی دارند که در آن داستانِ شهید مدرس روایت شد. بسیاری هنوز هم خسرو شکیبایی را به عنوان نقشِ این شخصیت تاریخی، باور کرده‌اند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، 10 آذر ماه سالروز شهادت مرد قانون است؛ شخصیتی که در تاریخ معاصر ایران نقش اساسی داشته و همیشه از او به عنوان الگویی برای سیاستمداران کشور یاد می کنند. اما در طی این سال‌ها سریال و یا فیلمی که در خور شأن آیت‌الله مدرس ساخته شده باشد بسیار اندک است و تنها در سه اثر به صورت جدی و مستقیم به زندگی وی پرداخته شده است.
اولین مدرس؛ خسرو شکیبایی
زنده یاد خسرو شکیبایی، نخستین بازیگری است که نقش زندگی آیت‌الله مدرس را در سریال تلویزیونی "مدرس" به نویسندگی و کارگردانی هوشنگ توکلی در دهه 1360 تجربه کرد. گرچه چند سالی از فوت این هنرمند بزرگ گذشته، اما هرگز مخاطبان نقش او را در سریال مدرس از یاد نمی‌برند. شاید یکی از مسائلی که باعث شد این نقش ماندگار شود، مونولوگ‌های طولانی بود که به تعبیرِ هوشنگ توکلی، با قدرت بیان شکیبایی آن مونولوگ‌های بعضاً 20 دقیقه‌ای به نمایش درآمد تا مدرس همان‌گونه که همچون کوهی استوار مقابل ستمگران وقت می‌ایستاد، نشان داده شود.
گرچه به تعبیر بسیاری قالب این سریال تله تئاتر بود، اما توانست جایگاه بسیار خوبی در میان مخاطبان پیدا کند. سریال "مدرس" به تهیه‌کنندگی اسماعیل شنگله و شهناز مهدوی و کارگردانی تلویزیونی مسعود فروتن در سال 1365 در 15 قسمت 45 دقیقه‌ای تولید شد.
داستان زندگی سیدحسن مدرس از ورود به تهران و کاندیدا شدن او در مجلس شورای ملی و درگیری مدرس با رضا شاه و در آخر کشته شدن وی به دست رضا شاه در این سریال به نمایش گذاشته شده است. محمدرضا حقگو، فرخ نعمتی، سیروس گرجستانی، آتش تقی‌پور، داود آریا، مرتضی ضرابی و... بازیگران این سریال بودند.
دومین مدرس: هادی اسلامی
در همان سال‌ها زنده یاد هادی اسلامی، دومین بازیگری بود که نقش آیت الله مدرس را بازی کرد. او در سریال تلویزیونی "مرغ حق" به کارگردانی حسین مختاری بازی کرد. پرویز زاهدی فیلمنامه این سریال را نوشت و مختاری آن را بازنویسی کرد. غلامعلی افشاریه نیز مدیر دوبلاژ این سریال بود.
هرکدام از سه بازیگری که نقش شهید مدرس را ایفا کردند وجوهی از این شخصیت را به نمایش درآوردند که زنده‌یاد هادی اسلامی شجاعت آیت‌الله را به تصویر کشید. این شجاعت را می‌توان از چشمان کاراکتری که این بازیگر فقید از خودش در سریال "مرغ حق" به نمایش درآورد، دریافت و مصداق آن همان صحنه‌های ماندگار بازی اسلامی در عدم سازش با استبداد و استعمار است.
سومین مدرس: حسین محجوب
حسین محجوب، سومین بازیگری است که نام آن را می‌توانیم در زمره بازیگرانی قرار دهیم که نقش آیت‌الله مدرس را بازی کردند. او در سریال تلویزیونی "عمارت فرنگی" محمدرضا ورزی، این نقش را ایفا کرد و وجوه آرمانگرایانه شهید مدرس را به نمایش درآورد. محجوب مثل همیشه، ظرایف و سایه روشن‌های نقشش را به رخ کشید تا گونه دیگری از این شخصیت معروفِ تاریخی را در ذهن‌ها به یادگار بگذارد.
"عمارت فرنگی" به تهیه‌کنندگی علی لدنی در 1388 از شبکه دوم سیما در 15 قسمت پخش شد. خط اصلی داستان سریال اتفاقات دوران سلطنت رضاشاه را از سال 1296 تا 1320 روایت می‌کند. داستان سریال "عمارت فرنگی" با امضای قرارداد 1919 آغاز می‌شود که وثوق‌الدوله آن را به سرانجام می‌رساند، اما سید حسن مدرس به شدت با آن مخالفت می‌کند و این مخالفت باعث به وجود آمدن موجی از اعتراض‌هایی می‌شود، اعتراضاتی که وثوق‌الدوله را وادار به لغو قرارداد می‌کند.
روحانی مبارز را برای اولین بار "توکلی" به تلویزیون آورد؟
توکلی برای اولین‌بار روحانی مبارز و الگوی نمایندگان مجلس را به قاب شبکه یک سیما آورد؛ روایتی که جامعه فقط در نماهای اندک و گذرا با آن برخورد داشته است. شاید کنار جذابیت اولین نمایش، نطق تاریخی شهید مدرس با بازی خسرو شکیبایی (نقش شهید مدرس) مورد توجه قرار گرفت و تاریخی شد، جایی که در دوره پنجم مجلس که سردار سپه میخ خود را محکم کوبیده و به‌عنوان رئیس‌الوزرا بسیاری از روشنفکران خواهان تغییر و تحول را به هواخواهی خود کشانده بود، مدرس در دهم آبان‌ماه، 1303 در مجلس نطقی ایراد کرد که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نطق‌های تاریخ مجلس مشروطه ثبت شد.
نطقی که خسرو شکیبایی با آن معروف شد
این نطق نشان از فهم عمیق او از تاریخ ایران و سیر تحولات جوامع بشری دارد. در این سخنرانی، آیت‌الله سید حسن مدرس، مرز اساسی بین دنیای قدیم و جدید را در ماهیت اراده حاکم بر امور اجتماعی تعریف می‌کند.
آیت‌الله مدرس (خسرو شکیبایی) در بخش‌هایی از این نطق تاریخی می‌گوید: «یک عمری این مملکت و سایر قطعات دنیا و نقطه‌های مختلفه دنیا با اراده شخصی یک نفر اداره می‌شد، هر قطعه از قطعات دنیا. یک قطعه دنیا هم این ایران شما بود که شما نمایندگان اهالی آن هستید، اراده شخصی در امورات اجتماعی حکم‌فرما بود... استبداد طول کشید تا 20 سال قبل، که... اشخاص منورالفکر از داخله مملکت به این خیال افتادند که امورات اجتماعی این مملکت از اراده شخصی خارج شود و اراده اجتماعی شود؛ و نسبت به این مسئله هر عاقلی که در درجه اول عقل باشد تصدیق می‌کند که اداره‌کردن امور شخصی با ارادهِ اجتماعی اقوی و امتن است تا اداره‌کردن امور شخصی با اراده شخصی... چه رسد به امور اجتماعی و این مسئله از بدیهیات است...
حالا از خودم می‌گویم، بنده در زمان استبداد هم آخوند بودم، تازه آخوند نشده‌ام.
به من مراجعه می‌کردند. اگر خوب بودم، خوب مرافعه می‌کردم؛ اگر بد بودم، بد مرافعه می‌کردم؛ چیزی می‌نوشتم می‌بردند دارالحکومه، پول از آنها می‌گرفتند آن حکم را اجرا می‌کردند، پول را می‌گرفتند می‌گفتند "بلی حکم آقای حجت‌الاسلام است باید اجرا شود"؛ اگر پول نمی‌دادند، می‌گفتند "برو فردا بیا، برو پس‌فردا بیا" و به همین طریق او را سر می‌دواندند. این ترتیب جریان استبداد بود و اگر غیر از این هم بود استبداد معنی نداشت.
آمد زمان مشروطه؛ بسیار خوب، می‌آیند پیش من، می‌گویم "بابا بروید عدلیه عارض شوید، از آنجا ارجاع کنند، آخر ترتیب اجتماعی شده است."، می‌رفتند و می‌آمدند دو سه مرتبه از آنجا به آنجا و اراده اجتماعی در یک کار شخصی مدخلیت پیدا می‌کرد از باب مثل است.»
سریالی که گرفتار تیغ سانسور شد
در جریان گپ و گفتی که چندی پیش با هوشنگ توکلی کارگردان این سریال داشتیم او به این نکته اشاره کرد: سریال شهید مدرس را سال‌ها بعد از اولین پخش روی آنتن بردند اما رفته رفته گرفتار تیغ سانسور شد؛ تا جایی که چیزی از آن باقی نمانده و دیگر خودشان هم پخش نمی‌کنند؛ او از این اتفاقات گلایه دارد و کارگردانی نمی‌کند. به همین خاطر او را بیشتر در قامت بازیگر دیدیم؛ کارهایی که قدرت تألیف او را به‌رخ مخاطب می‌کشید؛ کاراکتر وثوق‌الدوله سریال "میرزا کوچک‌خان جنگلی"، دایی "زیر تیغ"، "مرگ تدریجی یک رؤیا" فریدون جیرانی دوباره نام هوشنگ توکلی را بر سر زبان‌ها آورد.
"مرغ حق" وامدار صدای منوچهر اسماعیلی
"مرغ حق" حسین مختاری فاصله زمانی بین عقد قرارداد 1919 با انگلستان تا مرگ مدرس را روایت می‌کند، اجرای نقش مدرس در این فیلم به‌عهده مرحوم هادی اسلامی بود. نقش مدرس در این فیلم علاوه بر بازی هادی اسلامی، وامدار صدای منوچهر اسماعیلی هم هست و فیلم به خوبی توانسته ابعاد مختلف شخصیت مدرس را به نمایش بگذارد؛ سریال "مرغ حق"، گرچه با امکانات محدود دهه 1360 ساخته شد، اما از استانداردهای زمان خود برخوردار و تصویری قابل قبول از مرد قانون به نمایش گذاشته است.
مرد قانون در سریال محمدرضا ورزی
سریال "عمارت فرنگی" به کارگردانی محمدرضا ورزی اثری دیگر است که بخش‌های قابل توجهی از آن به مبارزات آیت‌الله مدرس با استبداد و قرارداد 1919 اشاره دارد. در این سریال که سال 1388 ساخته شد، حسین محجوب، بازیگر کم‌کار و پیشکسوت سینما و تلویزیون ایفای نقش سیدحسن مدرس را به عهده داشت. حسین محجوب بعدها گفت که هر کاری تجربه خاص و منحصر به خودش را دارد و بازی در نقش مدرس می‌تواند همچنان برای بسیاری از بازیگران جذاب و وسوسه‌برانگیز باشد.
خسرو شکیبایی و ماندگاری نقش شهید مدرس
در این میان بسیاری اعتقاد دارند خسرو شکیبایی در نقش شهید مدرس بیشتر در ذهن‌ها باقی ماند و توانست از پَسِ این نقش بربیاید یکی از آن هنرمندانی که به این ماندگاری معتقد است، حسین سحرخیز یکی از بازیگران نقش اصلی سریال "مرغ حق"، خسرو شکیبایی را بازیگر موفق در ارائه این شخصیت مؤثر تاریخی معرفی کرد. بازیگری که توانست نطق‌های دشوار، غامض و طولانی شهید مدرس در مجلس را بی وقفه و قطع بگوید و بازی کند. شکیبایی برای اجرای این نقش سه ماه تمرین کرد و همه دیالوگ‌های مدرس را از بر شد؛ جالب است که هوشنگ توکلی کارگردان این سریال، می‌گفت که آن سخنرانی و نطق معروف، با یک بار برداشت ضبط شده و تکرار نداشته است.
به مناسبت سالروز شهادت آیت‌الله مدرس و کارهایی که در این عرصه ساخته شده حسین سحرخیز بازیگر سریال‌های ماندگار تلویزیون که در سریال "مرغ حق" به کارگردانی حسین مختاری، نقش وزیر مختار انگلیس را به او سپردند. او درباره بازیگرانی که نقش شهید مدرس را بازی کردند، گفت: اگر بخواهیم بازی خسرو شکیبایی و هادی اسلامی را مقایسه کنیم به ویژگی‌های نگاهی این دو بازیگر به شخصیت شهید مدرس برمی‌گردد. همان نگاهی که نویسنده‌های این دو سریال درباره این شخصیت تاریخی، به نگارش درآوردند. من فکر می‌کنم از دو زاویه مختلف به این شخصیت سیاسی - مذهبی نگاه شده، به همین دلیل تلویزیون هر دو سریال را روی آنتن برد.
نگاهی به کارنامه میثم تمارِ تلویزیون / قرار بود پرویز پورحسینی در سریال «سلمان» باشد! + فیلمفکر می‌کردند خسرو شکیبایی واقعاً روحانی است
او در خصوص اینکه خسرو شکیبایی برای این نقش موفق‌تر بود یا هادی اسلامی، تأکید کرد: در سریال "مرغ حق" که خودم حضور داشتم، به زندگینامه احمدشاه هم پرداخته بود که این نقش را مرحوم جمشید اسماعیل‌خانی بازی کرد. اسلامی هم در واقع طراوت دیگری در بحث بازیگری برای این شخصیت به تلویزیون آورد. اما خسرو شکیبایی ظریف‌کاری‌هایی را از این شخصیت به رخ کشید که خیلی‌ها تصور کرده بودند، هوشنگ توکلی (کارگردان) یک روحانی را برای این نقش انتخاب کرده است. چون آن موقع خسرو شکیبایی را مردم نمی‌شناختند. فقط در بین تئاتری‌ها او از آوازه‌ای برخوردار بود.
سحرخیز خاطرنشان کرد: آنقدر ویژگی‌هایی یک روحانی مبارز را مخصوصاً در آن مونولوگ معروف سخنرانی شهید مدرس در مجلس که سکانس پلان طولانی سریال بود و همه را تحت تأثیر خودش قرار داد مونولوگی که چند صفحه‌ای بود و خسرو شکیبایی بدون برداشت اجرا کرد؛ آن ظرافت‌های خاصی که در بازی او با عمامه و عبا به نمایش درآمد که معمولاً در بالای منابر معمولاً روحانیون از خودشان بروز می‌دهند و به این رفتارها آشناییم. همه این‌ها دست به دست هم داد تا این نقش با بازی شکیبایی بیشتر در ذهن‌ها بماند.
رمز ماندگاری سریال شهید مدرس / نگاهی به بازی خسرو شکیبایی
هوشنگ توکلی کارگردان و بازیگر سینما و تلویزیون که سریال شهید مدرس را برای تلویزیون ساخت به این نکته اشاره کرد: ماندگاری مدرس برای این است که با نگاهی نو در ساختار درام و نمایش معرفی و کار شد. من این ضرورت را الان هم می‌بینم و حتی به مدیران توصیه کردم و به آنها گفتم. اصلاً دلیل عقب‌ماندگی بخش تولیدات ما در چند سال اخیر همین نکته بوده است. وقتی الگویی که از چند فیلم هالیوودی و... کپی می‌شود و بارها در گونه‌های مختلف تکرار می‌شود. یا ساختار سینمایی طنز پیدا می‌کند یا اجتماعی و یا درام‌های انتقادی، بدون نوآوری حتماً این عرصه در جذبِ مخاطب، متوقف می‌شود. نوآوری زمانی اتفاق می‌افتد که با اشتیاق به دستاوردهای گذشته که به شکل عادت شده ما عبور کنیم. این اتفاق را در سریالِ «مدرس» می‌بینیم.
او درباره بازی خسرو شکیبایی در این نقش هم توضیح داد: به نظرمن این اتفاق خیلی مربوط به خسرو شکیبایی نمی‌شود، بلکه به ساختار آن اثر برمی‌گردد. خسرو شکیبایی با بقیه بازیگران هیچ تفاوتی نداشت و نقشش را بازی کرد. ما روی نقش او وقت گذاشتیم و او هم وقت گذاشت و کار درآمد. آنچه که مدرس را مدرس کرد همان نگاه جدید به نمایش تلویزیونی بود. ما یک ساختار نمایشی برای تلویزیون تعریف کردیم که متأسفانه به دلیل اینکه مدیران وقت و کسانی که در گلوگاه‌های تولیدی نشسته بودند آگاهی کمی داشتند، این نوع نگاه زیبایی‌شناسانه را در بقیه آثار متوقف کردند. این مشکل را دائماً داریم مثلاً در سریال «زیر تیغ» که نقش دایی را بازی کردم، یک نوآوری در نگاه و درام اتفاق افتاد و آن نقش ماندگار شد.
این کارگردان تأکید کرد: در واقع ساختاری که در سریال شهید مدرس تعریف شد همان نگاه نوآورانه و جدید بود که توانست تماشاچی را جذب کند. مخاطب با آن رابطه خوبِ عاطفی و عقلی پیدا کرد؛ آنچه که یک اثر را موفق و ماندگار می‌کند و مجموعه کسانی که در آن عرصه هستند را درخشان می‌کند نوآوری است که در ساختار یک اثر پدید می‌آید. در واقع این نوآوری را ما «ضدعادت» می‌گوییم.
