نگاهی به کارنامه 45 ساله ساخت و ساز مدارس / از حذف مدارس خشت و گلی تا جمع‌آوری بخاری‌های نفتی
خبرگزاری فارس گروه آموزش و پرورش: هفته‌ای که گذشت همراه با چهل و پنجمین سالگرد سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور بود؛ این سازمان در سال 1354 به منظور احداث، توسعه، ترمیم و نوسازی ساختمان مدارس، تهیه لوازم و تجهیزات مورد نیاز آنها و نیز تعیین معیارها و استانداردهای مطلوب فضاهای آموزشی و پرورشی، در وزارت آموزش و پرورش تأسیس و پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به عنوان بازوی عمرانی، عهده‌دار ساخت و تأمین فضاهای آموزشی و پرورشی در سراسر ایران اسلامی، شد.
البته گرچه تأسیس این سازمان در اواخر دوران پهلوی بود اما فعالیت موثر و بنیادی آن پس از پیروزی شکوهمند انقلاب و استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی آغاز شد؛ سازمان نوسازی مدارس بیشتر با پیگیری در جهت ساخت مدارس جدید به جای مدارس فرسوده و خطرآفرین و ایجاد بخاری استاندارد به بخاری نفتی چکه‌ای و هیزمی شناخته شده است.
اتفاقات دردناک آتش‌سوزی در کلاس درس در سال‌های نه چندان دور، اهمیت توجه به سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس را نشان می‌دهد؛ چرا که کم اهمیت جلوه دادن این سازمان و عدم نظارت صحیح موجب می‌شود، نوگلان این کشور به خاطر غیراستاندارد بودن بخاری کلاس درس و آتش گرفتن آن، جانشان و یا چهره زیبایشان را از دست بدهند.
خاطره آتش‌سوزی مدرسه روستای سفیلان و مرگ 13 دانش‌آموز، هنوز که هنوز است، روی قلبمان سنگینی می‌کند؛ چهره حسن امیدزاده معلم فداکاری که خودش در میان شعله‌ها سوخت اما نگذاشت، دانش‌آموزانش آسیب ببینند، هیچگاه فراموش نمی‌شود و دخترکان و پسرکان سرزمینمان که در آتش سوزی مدرسه، چهره زیبایشان را از دست دادند، همچنان غم را مهمان خانه‌ها می‌کند.
از سوی دیگر در کشور حادثه‌خیر ایران و به ویژه زلزله‌خیز، در این سال‌ها پرچم مدارس کشور بالا بوده است و این افتخاریست که مهندسان سازمان نوسازی مدارس کشور به ارمغان آورندند؛ مگر کسی فراموش می‌کند در زلزله مرداد سال 91 آذربایجان شرقی، تنها ساختمان استوار روستای گوره درق، ساختمان مدرسه بود.
در ماده 2 قانون تأسیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور برخی وظایف این سازمان شامل «انجام بررسی‌های لازم برای استقرار مدارس در مناطق مختلف کشور (مکان یابی مدارس)»، «بررسی و تهیه نقشه‌های ساختمان مدارس در هر منطقه متناسب با شرایط اقلیمی»، «تهیه برنامه برای ساختمان‌های مدارس» و «احداث بنای مدارس، توسعه، ترمیم و نوسازی مدارس موجود» است.
با مهراله رخشانی‌مهر معاون عمرانی وزیر آموزش و پرورش و رئیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور در خصوص فعالیت‌های این سازمان به گفت‌وگو نشستیم.
* مهمترین اقدام سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور در این 45 سال چه بوده است؟
مهمترین آماری که قابل مقایسه باشد همین سرانه فضای آموزشی است. قبل از انقلاب سرانه فضاهای آموزشی ما 1.5 متر مربع در کشور بود که هم اکنون 5.2 مترمربع رسیده است و این درحالیست که جمعیت دانش‌آموزی رشد داشته است؛ سرانه فضاهای آموزشی از میزان زیربنای فضاهای موجود تقسیم بر جمعیت دانش‌آموزی به دست می‌آید و نشان می‌دهد که هر چه جمعیت دانش‌آموزی بیشتر باشد، سرانه باید کاهش پیدا کند ولی چون ما رشد بیش از 3.5 برابری داشتیم این عدد بیشتر شده است و نشان از رشد ساخت و ساز است که توانستیم از جمعیت جلو بزنیم.
قبل از انقلاب سرانه فضاهای آموزشی ما 1.5 متر مربع در کشور بود که هم اکنون 5.2 مترمربع رسیده است
مورد بعدی، بحث تخریب و بازسازی فضاهای غیرایمن است؛ بر اساس آمار سال 82 حدود 70 درصد فضاهای آموزشی کشور نیازمند تخریب، بازسازی و مقاوم سازی بود و از آن سال تاکنون، این عدد عکس شده است و ما فقط 30 درصد فضاهایمان فرسوده است و 70 درصد فضاها ایمن شدند.
توجه به شاخص‌های معماری به ویژه معماری ایرانی اسلامی، توجه به ساخت مدارس با کیفیت و ایمن و توجه به ایجاد یکسری مشاعات در مدرسه مثل سالن‌های ورزشی، نمازخانه و آزمایشگاه از اتفاقات خیلی خوبی بود که در این 45 سال افتاد.
نکته دیگر جامعه خیرین مدرسه‌ساز است؛ درست است که از قبل خیرین در این حوزه حضور داشتند اما مهمترین اتفاقات زمانی افتاد که در سال 77، جامعه خیرین مدرسه‌ساز شکل گرفت و حدود 30 درصد فضاهای آموزشی کشور توسط خیرین ساخته شده است و انسجامی که در بحث خیرین ایجاد شد موجب شد که بزرگترین و منسجم ترین جامعه خیری کشور شود.
* ما در سال‌هایی شاهد آتش سوزی متعدد در مدارس کشور بودیم که موجب فوت یا صدمه شدید دانش‌آموزان شد، در این خصوص سازمان نوسازی مدارس کشور چه کرده است؟
در یک مقطعی چون اعتبارات مدرسه‌سازی کم بود، همکاران ما برای اینکه بتوانند کمبودها را جبران کنند و تعداد کلاس درس بیشتری بسازند به حوزه تجهیزات سرمایشی و گرمایشی مدارس خیلی توجهی نداشتند و فیزیک مدرسه ساخته می‌شد و در داخل کلاس درس از بخاری نفتی استفاده می‌شد.
فقط 4 درصد کلاس‌های درس با بخاری‌های نفتی کار می‌کنند
بعد از آنکه سازمان نوسازی مدارس کشور به موضوع ایمن سازی مدارس توجه کرد، به سمت حذف بخاری‌های نفتی رفت و از محل عوارض گاز که تصمیم خوب دولت و مجلس بود، اعتباراتی را برای این موضوع در نظر گرفتند و در یک دوره بسیار کوتاهی از سال 91 به بعد، به سمت جمع‌آوری بخاری‌های نفتی رفتند و تمام بخاری‌های نفتی در مناطقی که دارای علمک گاز است، جمع آوری شده است و با سیستم‌های ایمن و استاندارد جایگزین شده‌اند.
تعدادی که مانده است فقط 4 درصد کلاس‌های درس است که با بخاری‌های نفتی کار می‌کنند البته برنامه‌ریزی و هدفگذاری کردیم که ان‌شاءالله تعیین تکلیف کنیم. در این مدت اتفاقات خیلی خوبی روی داد و سازمان توانست خدمات خوبی در حوزه مدرسه‌سازی، ساخت مدرسه ایمن و مستحکم و در جهت اجرای سند تحول بنیادین و زیرنظام فضا و تجهیزاتی به سمت ایجاد فضای بانشاط پیش برود.
*یکی از مشکلات جامعه امروز، چاقی و کم تحرکی است، در ساخت مدارس چقدر به این موضوع توجه شده است؟
ما به این موضوع توجه کردیم و به عنوان مثال در مدارس دخترانه با جمعیت بالا ملزم کردیم که سالن ورزشی سرپوشیده در مدارس دیده شود. سعی کردیم سالن ورزشی، زمین‌های چمن مصنوعی با ابعاد مختلف در مدارس پیش‌بینی شود ضمن اینکه استخر هم در نقاط مختلف کشور برای دانش‌آموزان ساخته شده و در حال احداث هم هست. البته فراموش نکنید که این اتفاقات متناسب با اعتبارات دریافتی بوده است.
البته توجه به ساخت مدارس بزرگ و مجتمع‌های آموزشی مدنظر ما بوده است که در این چند سال اخیر روی داد تا بتوانیم خدمات بیشتر و بهتر ارائه دهیم و در این مجتمع‌ها، سالن ورزشی، کتابخانه، نمازخانه و آزمایشگاه پیش‌بینی می‌شود.
*یکی از مشکلات آموزش و پرورش، مدارس خشت و گلی بوده است، سازمان نوسازی مدارس هم خیزی برای حذف آنها برداشته است، تاکنون چه کرده‌اید و چه تعداد از مدارس خشت و گلی جمع‌آوری شده‌اند؟
تمام مدارس خشت و گلی جمع شدند و در حال حاضر هیچ مدرسه خشت و گلی در کشور نداریم و فکر می‌کنم اگر یک برنامه‌ریزی و هدفگذاری کنیم و به سراغ ساخت سیستم‌های مناسب با مناطق عشایری برویم؛ یکی از مسائل این است که چون عشایر جابجا می‌شوند معمولا یا از چادر یا کلاس‌های سنگی استفاده می‌کنند و موجب می‌شود که فضاهای آموزشی، چهره نامناسبی داشته باشد.
به همکارانم سپردم که برای مدارس عشایری طرح یا سیستمی را پیشنهاد کنند تا بتوانیم برای این مناطق متناسب با شرایط زندگی آنها، مدرسه ایجاد کنیم.
* چرا در برخی مناطق، مدارس بلااستفاده وجود دارد مثلا حتی موردی بود که مدرسه به آغل گوسفندان تبدیل شده بود، برای این موضوع چه کرده‌اید؟
آمار اینگونه مدارس خیلی کم است. ببینید در یک روستا تعداد زیادی دانش‌آموز حضور داشتند و ما خود را ملزم می‌دانستیم که برای آنها مدرسه ایجاد کنیم که اکثر در مقاطع ابتدایی است؛ حالا این مدرسه 20 سال کار کرده است اما به دلایل مختلف، مردم از این روستا مهاجرت کردند و این مدرسه خالی مانده است. از سوی دیگر تخریب این مدرسه درست نیست اولا که برای ساخت این مدرسه هزینه شده است و دوم اینکه امکان تملک زمین وجود دارد پس ناچار هستیم مدرسه را حفظ کنیم.
از نگاه خوب آموزش و پرورش ماست که نمی‌خواهد حتی یک دانش‌آموز از فضای آموزشی محروم بماند حتی اگر دوره بهره‌برداری از آن مدرسه، 15 یا 20 سال باشد
خب وقتی در یک روستا، مدرسه‌ای تعطیل می‌شود کاربری‌هایی مانند انبار کاه یا آغل گوسفندان پیدا می‌کند؛ البته می‌توان در برخی موارد کاربری بهتری از مدرسه داشت البته همانطور که گفتم آمارش خیلی کم است اما یادمان نرود از این مدارس حداقل 20 سال استفاده شده است و دانش‌آموز پرورش داده است و اگر این مدرسه نبود، آثارش به مراتب بدتر بود. چون ممکن بود تعدادی زیادی از دانش‌آموزان آن روستا به دلیل نبود مدرسه، درس را رها کنند.
این از نگاه خوب آموزش و پرورش ماست که نمی‌خواهد حتی یک دانش‌آموز از فضای آموزشی محروم بماند حتی اگر دوره بهره‌برداری از آن مدرسه، 15 یا 20 سال باشد.
* موضوع مکان‌یابی نیز مدتی است که مطرح شده است، این موضوع در راستای ساخت مدارس متناسب با جمعیت در آینده است؛ در این خصوص چه کردید؟
در سند زیرنظام فضا و تجهیزات بحثی به نام مکان‌یابی مدارس بر مبنای تحولات جمعیتی 50 سال آینده داریم و ما را ملزم کردند که موضوع ساماندهی فضاهای آموزشی را کار کنیم.
این موضوع سه بخش دارد اول اینکه شاخص‌های مکان‌یابی مدارس را استخراج کنیم؛ بخش دوم این است که سامانه gis برای مکان‌یابی مدارس بنویسیم و بخش سوم، به کمک این سامانه و شاخص‌ها به ساماندهی وضعیت توزیع جمعیت دانش‌آموزی بین مدارس مختلف اقدام کنیم.
شاخص‌های مکان‌یابی مدارس در سازمان برنامه و بودجه در دست بررسی و تصویب است
روی این مسأله کار کردیم؛ شاخص‌ها را استخراج کردیم و به استان‌ها ابلاغ کردیم و اکنون در مرحله رسیدگی نهایی در دفتر نظام جامع فنی و اجرایی سازمان برنامه و بودجه کشور است که برای اجرا نهایی شود. فاز دوم هم سامانه gis است که این سامانه نوشته شد و به صورت پایلوت در پردیس کرج فعالیت می‌کند و بزودی با حضور وزیر آموزش و پرورش از این سامانه رونمایی می‌کنیم و گام سوم این است که از این سامانه به عنوان یک ابزار تحلیل در بحث ساماندهی و مکان‌یابی فضاهای موجود و آینده استفاده شود.
البته نظر شخصی خودم این است که حداقل حق یک بچه روستایی، یک اتاق به عنوان مدرسه است و ما بر اساس اینکه 10 سال آینده ممکن است خالی بماند نباید حق را از این دانش‌آموز بگیریم و وادارش کنیم چندین کیلومتر مسیر را یا پیاده یا پشت وانت به مدرسه برود و چه بسا خیلی‌ها هم به خاطر سختی مسیر، ترک تحصیل کنند.
* در این سال‌ها و در کشور حادثه خیز ایران، وضعیت مدارس چگونه بوده است و سازمان نوسازی برای استوار ماندن مدارس چه اقدامی انجام داده است؟
اولا ساخت مدرسه یک بحث است و دیگری مقاوم‌سازی مدارس است؛ مدرسه‌ای که می‌سازیم باید بر اساس آیین‌نامه‌های روز فنی و مهندسی ساخته و تحویل دهیم و انتظار هم داریم که یک مدرسه بعد از اینکه یک حادثه در منطقه اتفاق افتاد مثل سیل یا زلزله، به عنوان کانون مدیریت بحران استفاده شود.
با همین نگاه سعی کردیم که مدارس را در حوزه حداقل سازه و زلزله با کیفیت بسازیم؛ این موضوع دو بخش دارد که بخشی از آن طراحی است که بنا بر تخصص و دانش همکاران ما و آیین‌نامه‌های خیلی خوبی که در سازمان ما برای طراحی سازه‌ها تدوین شده است، این کار آسان شده است و سازمان نوسازی مدارس یک مجموعه تخصصی و کارآمد است؛ به هرحال وقتی آموزش‌ها به همکاران انجام شد و ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی تقویت شد، به سمت ساخت فضاهای با کیفیت رفتیم.
مطلب دوم درباره مقاوم‌سازی سازه‌های موجود است که اولین ویرایش آیین‌نامه زلزله در کشور به سال 68 بر می‌گردد و قبل از آن، ما آیین‌نامه زلزله ویژه خودمان نداشتیم و بنابراین بعد از سال 68 به اصلاح و ویرایش آیین‌نامه زلزله اقدام شد و نیازمند این است که سازه‌های موجود، بر اساس آیین‌نامه‌های جدید مقاوم‌سازی شوند.
یک کار سنگینی را سازمان نوسازی مدارس در سال‌های قبل شروع کرد که به سراغ دانشگاه‌هایی مثل دانشگاه شریف، تربیت مدرس و علم و صنعت و پژوهشگاه زلزله‌شناسی رفت و همه را درگیر کرد و آیین‌نامه‌ها و مقرراتی را برای مقاوم‌سازی مدارس استخراج کرد
مقاوم‌سازی هم روش‌های مختلفی دارد که در دنیا و کشورهای خودمان استفاده می‌شود؛ سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور در حوزه مقاوم‌سازی، دانش بسیار بزرگی به دست آورد. یک کار سنگینی را سازمان در سال‌های قبل شروع کرد که به سراغ دانشگاه‌هایی مثل دانشگاه شریف، تربیت مدرس و علم و صنعت و پژوهشگاه زلزله‌شناسی رفت و همه را درگیر کرد و آیین‌نامه‌ها و مقرراتی را برای مقاوم‌سازی استخراج کرد؛ ضمن اینکه به آموزش کارشناسان در استان‌ها پرداختیم. این موارد باعث شد که مقاوم‌سازی هزینه کمتری نسبت به ساخت داشته باشد و هم بناهای جدید بر اساس آخرین دستورالعمل‌های دنیا باشد و این موارد باعث شده است که در سیل و زلزله، مدارس ما سربلند باشیم.
نمونه آن زلزله کرمانشاه یا سیل در استان گلستان، لرستان و خوزستان بود که مدارس ما آسیب ندیدند و آنهایی هم که آسیب دیدند، بناهایی بودند که جزو مدارس طرح تخریب و بازسازی بودند.
* نکته بعدی این است که آیا همه مدارس به سرویس بهداشتی، دیوار و.... مجهز هستند؟
بله. هر بنایی که می‌سازیم، محوطه سرایداری و سرویس‌های بهداشتی جزو موارد جدا نشدنی فضاست و همین‌ها باعث شده است که هزینه تمام‌شده مدرسه بالا برود و گاها مورد انتقاد واقع می‌شویم که هزینه تمام شده یک کلاس درس زیاد است؛ در حالی که ما فقط کلاس درس نمی‌سازیم بلکه واحد ما در ساخت مدرسه، کلاس درس است؛ همانطور که واحد بیمارستان‌سازی، تخت است؛ وقتی می‌گویند بیمارستان 400 تختخوابه، به این معنا نیست که 400 تخت در یک بیابان وجود دارد بلکه فضایی وجود دارد، راهرو، اتاق عمل، آزمایشگاه و... است. در مدرسه‌سازی هم، واحد کلاس درس است اما هزینه راهرو، اتاق‌ها، سرویس بهداشتی، آزمایشگاه، سالن ورزشی، کتابخانه و نمازخانه، روی کلاس درس سرشکن می‌شود بنابراین گاهی به ما انتقاد می‌شود که هزینه بنای شما به دلیل دیوارکشی و سرویس بهداشتی بالا می‌رود اما هیچوقت در بناها حذف نکردیم.
اما در برخی بناهای قدیمی که بعضا در مناطق روستایی ساخته شده است، ممکن است مدارسی باشد که سرویس بهداشتی قدیمی بوده و تخریب شده است و نتوانستیم هنوز جایگزین کنیم یا دیوار مدرسه قدیمی بوده و تخریب شده است و هنوز نتوانستیم جایگزین کنیم. البته امسال ردیف احداث سرویس بهداشتی در مدارس ایجاد شده است.
* نکته دیگر، تجهیزات مدارس است، اینها چگونه تأمین می‌شود و همچنین برای مدارسی که تجهیزاتشان فرسوده شده است، امکان جایگزینی چگونه است؟
ما یک مدرسه که می‌سازیم باید تجهیز کرده و تحویل دهیم. اکیدا تأکید شده است که هیچ مدرسه‌ای را تجهیز نشده به ادارات آموزش و پرورش تحویل ندهند. منتها بیشتر بحث ما در حوزه تجهیزات جایگزین است؛ البته در این دو، سه ساله سعی کردیم که به ادارات کل در بحث تجهیزات جایگزین کنیم اما واقعیتش این است که تجهیزات جایگزین حوزه ما نیست ولی کمک می‌کنیم.
سال گذشته فقط 400 میلیارد تومان برای مدارس تجهیزات خریدیم و کمک می‌کنیم و نمی‌گذاریم که کار لنگ بماند؛ اما واقعیتش این است که این موارد حوزه معاونت‌های پشتیبانی ادارات کل آموزش و پرورش استان‌هاست ولی هرجا که مشکل باشد از بخش پروژه‌های احداثی بر می‌داریم و به مدارس کمک می‌کنیم و سعی کردیم در حوزه تجهیزات جایگزین خست به خرج ندهیم و متناسب با منابعی که داشتیم کمک کردیم.
انتهای پیام /
آموزش و پرورش توسعه مدارس انقلاب اسلامی
