وزیر مختار ایران در لندن علیه شاه قاجار یاغی شد / سامان دهنده ساختار مجلس و تصویب کننده قانون آزادی مطبوعات

دومین رئیس مجلس شورای ملی محمود احتشام‌السلطنه بود که مدت 6 ماه و سه روز عهده‌دار ریاست مجلس اول شورای ملی از تاریخ 18 شهریور 1286 تا 11 فروردین 1287 بود.

محمود احتشام‌السلطنه پسر چهارم محمدرحیم‌خان علاءالدوله نوه جان محمدخان قاجار در بهمن ماه 1241 هجری خورشیدی در تهران به دنیا آمد. پدرش از طایفه دَوَلو از رجال بانفوذ دربار ناصرالدین شاه بود و مناطقی چون حکومت زنجان و همدان، عضو دارالشعرای کبرای، وزارت دربار و ریاست تشریفات، وزارت جنگ و امیرنظام حکومت آذربایجان را داشته است. مادرش سطلان خانم نیز دختر ملک ملک ایرج میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار بود.

احتشام‌السلطنه آموختن علوم مقدماتی رایج روزگار خود را از 6 سالگی در دارالفنون آغاز کرد سپس نزد معلمان خصوصی زبان‌های صرف و نحو عربی، زبان فرانسه را به خوبی فرا گرفت و در حقوق و تاریخ اجتماعی کشورهای آلمان و عثمانی نیز مطالعات مختصری انجام داد.

وی در سال 1258 با خانم نیره قدسی دختر خازن الملک ازدواج کرد و در همین سال به استخدام دولت درآمد و در سال 1259 سمت پیشخدمت خاصه و سرتیپ سوم را احراز کرد. او در سفر ناصرالدین شاه به خراسان در 1262 به ریاست غلامان سلطنتی رسید و انتظامات اداره شاهی با وی بود تا اینکه در سال 1267 به حکومت ولایت خمسه (زنجان) منصوب و در این سمت با پیشکش سکه به ناصرالدین شاه به احتشام السلطنه ملقب شد. او در مدت حکومتش در خسمه برای عمران و آبادی آنجا تلاش زیادی کرد، ولی در برخورد با قدرت‌های محلی به ویژه جهانشاه‌خان افشار که از مالکان و قدرتمندان محلی بود، موفق نبود و سرانجام براساس شکایاتی که از احتشام‌السلطنه صورت گرفت به تهران احضار شد، اما با حمایت امین‌السلطان و دریافت منصب امیرتومانی بار دیگر به محل حکومت خود بازگشت که بالاخره در سال 1271 از حکومت خمسه عزل شد. او از سال 1271 و 1273 شغل خاصی نداشت و بیشتر وقت خود را صرف تکمیل زبان فارسی کرد.

احتشام‌السلطنه در سال 1273 به همراه ناصرالدین شاه برای تبریک نیکولای دوم به روسیه رفت و بعد از بازگشت، کنسول بغداد شد. اقامت او در بغداد 2.5 سال طول کشید و از کارهای او در بغداد نصب درب نقره رواق سیدالشهدا و حضرت ابوالفضل و مذاکراتی با مقامات عثمانی برای رفع اختلاف سرحدی بود.

بیشتر بخوانید:

• زندگی درویش‌های روزگار قاجار به روایت قلم و دوربین خارجی ها + عکس ها

• نوه مظفرالدین شاه چرا به ایران بازگشت؟ / خاطره‌بازی با روزهای زندگی در خانه «دایی جان ناپلئون» + عکس

• قدیمی‌ترین تصویر از مقبره کوروش در دوره قاجار

• عکسی نایاب از شیوه حمل جنازه در دوره قاجار

او در سال 1275 به عنوان وزیر مختار روسیه به پترزبورگ مامور شد اما ارفع الدوله وزیر مختار آنجا با زد و بند به توسل به حاج محسن خان مشیرالدوله (وزیر امور خارجه) در مقام خود ابقاء شد.

در نتیجه احتشام السلطنه به تهران احضار و به سمت مدیرکلی وزارت امور خارجه منصوب شد. زمانی که احتشام السلطنه معاون و مدیرکل وزارت امور خارجه بود به فکر راه‌اندازی مدارس ملی در تهران و تشکیل انجمن معارف و کتابخانه عمومی و انتشار روزنامه یومیه ملی افتاد و در این راه با حسن رشدیه و یحیی دولت آبادی نیز همراه شد.

سرانجام هیاتی به نام انجمن معارف تشکیل و به دنبال آن مدارس متعددی تاسیس شد. بعد از مدت کوتاهی انجمن موفق شد روزنامه خاص الحوادث را نیز منتشر سازد و زمان زیادی نگذشت تا مخالفت‌ها با انجمن معارف و شخص احتشام‌السلطنه درگیری‌های اعضای با هم و رقابت افراد یکدیگر به ویژه اختلاف نظر احتشام السلطنه با وزیر علوم و سرانجام متهم شدن احتشام‌السلطنه به این که به خیال تبدیل و تغییر رژیم به جمهوری است، موجب شد مظفرالدین شاه سرپرستی تمام تاسسیسات و امکانات انجمن را به نیره الملک واگذار و برای دور کردن احتشام‌السلطنه از پایتخت فرمان حکومت کردستان را به نام وی صادر کند.

ورود وی به کردستان همراه با برخی ناآرامی‌ها بود. بهانه ظاهری گران شدن نان بود، لذا اصل موضوع این بود که عده‌ای می‌خواستند در قدرت سهم داشته باشند. احتشام‌السلطنه با ارزان کردن قیمت نان و سپس مجازات محرکان واقعه، قضیه را فیصله داد. این اقدامات مورد رضایت حکومت عثمانی و ایران قرار گرفت و مظفرالدین شاه به عنوان پاداش یک قبضه شمشیر برای وی ارسال کرد و دربار عثمانی نیز به او نشان درجه اول عثمانی اهدا کرد. حکومت احتشام‌السلطنه در کردستان دو سال طول کشید و پس از آن در سال 1279 به پیشنهاد امین‌السلطان و تصویب شاه قاجار وزیر شاه مختار ایران در برلین شد.

احتشام‌السطلنه کوشید تا سفر شاه، سفری شاهانه و باشکوه باشد. در طول دوران سفارت احتشام‌السلطنه دولت آلمان را تشویق کرد تا در دولت ایران مدرسه صنعتی آلمانی با همان برنامه‌های درسی که در آلمان تدریس می‌شود دایر کند. دولت آلمان نیز موافقت و مدرسه آلمانی را در تهران تاسیس کرد.

وی در اوایل سفارتش در برلین در سفری که به پاریس داشت با دختری فرانسوی آشنا شد و بعد از تشرف او به دین اسلام در برلین با وی ازدواج کرد و از وی صاحب پسری به نام محسن شد. در سال 1284 احتشام‌السلطنه پس از کسب موافقت مظفرالدین شاه بعد از حدود پنج سال دوری از کشور برای دیدن خانواده به کشور آمد اما شاه اصرار داشت که او بلافاصله به آلمان برگردد. سرانجام با وساطت عین‌الدوله صدراعظم قرار شد 20 روز در ایران بماند. این زمان مصادف بود با جنبش عدالتخواهی مردم پایتخت که احتشام السلطنه نیز به آن علاقه‌مند بود و از طرفی دیگر به مناسبت موقعیت خانوادگی و شخصیت بی‌طرفی خود برای سازش بین روحانیون عین‌الدوله تلاش کرد.

در روز چهارم ربیع‌الاول 1324 هجری قمری جمعی از رجال مملکت برای مشورت در باب تاسیس عدالتخانه در باغ شاه دعوت شدند. در این مجلس که با حضور شاه تشکیل شد احتشام‌السلطنه بر تاسیس عدالتخانه تاکید کرد. او در مقابل امیر بهادر و چند نفر از رجال دیگر مخالف این امر بودند. اظهارات امیربهادر و چند نفر از رجال دیگر که مخالفین امر بودند اظهارات احتشام‌السلطنه او را مورد توجه آزادی‌خواهان قرار داد اما عین‌الدوله از او ناراضی شد. برای اینکه او را از آزادی‌خواهان دور کند وی را جهت حل اختلاف مرزی ایران و عثمان رهسپار مرز ارومیه کرد و این ماموریت حدود چند ماه طول کشید.

روزگاری که احتشام السلطنه مامور حل اختلاف مرزی ایران و عثمانی بود، جنبش مشروطه خواهی مردم بیشتر بود. سرانجام مظفرالدین شاه عبدالمجید میرزا عین الدوله را از صدرات را عزل و میرزا نصراله خان مشیرالدوله را صدراعظم کرد. سپس در 13 مرداد 1285 هجری شمسی، فرمان مشروطیت را صادر کرد. پس از آن نظام نامه انتخابات تدوین شد و در 11 مهر همان سال انتخابات اولین دوره مجلس شورای ملی در تهران پایان یافت.

احتشام‌السلطنه نیز از سوی صنف اعیان و مالکان به نمایندگی انتخاب شد، اما هنوز در محل ماموریت خود بود و تا دو ماه بعد از انتخاب خود خبر نداشت و پس از مرگ مظفرالدین شاه محمدمیرزا به سلطنت رسید. او بعد از مدتی امین‌السلطان را به ایران فرا خواند و با لقب اتابک اعظم بر مصدر صدارت نشاند.

امین‌السلطان، احتشام‌السلطنه را برای عهده‌دار شدن پست وزارت خارجه به تهران فرا خواند اما چند ساعتی از ورود احتشام‌السلطنه نگذشته بود که میرزا علی‌اصغرخان امین السلطان در مقابل مجلس ترور شد و به دنبال آن مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله از ریاست مجلس شورای ملی استعفا کرد و سرانجام به اصرار گروهی از نمایندگان احتشام السلطنه در 18 شهریور 1286 با کسب اکثریت آرا به ریاست مجلس شورای ملی انتخاب شد. اما ریاست وی حدود 7 ماه طول کشید. او از آن روزها به 7 ماه در انبار باروت یاد کرده است. در دوره ریاست او بر مجلس کامیابی‌ها و ناکامی‌هایی چند در کارنامه مجلس ثبت شد.

از حوادث مهم این دوره شکست کودتای اول محمدعلی شاه بود که به واقعه توپخانه معروف شد و در نهایت به اعتلای بیشتر قدرت سیاسی مجلس انجامید. احتشام‌السلطنه در دوران ریاست خود در مجلس با تدوین آیین‌نامه کمیسیون‌های داخلی کوشید نظامی پارلمانی در مجلس و مجلسیان برقرار کند.

این نظم، بیشتر براساس نظامنامه مجلس بود. او همچنین از ورود کالسکه و اسب مقامات به باغ بهارستان، دخالت تماشاچیان هنگام تصویب قوانین و نطق نمایندگان و از تعارفات و بپاخاستن جلوی نمایندگان به هنگام ورود اشخاص جلوگیری کرد و برای نمایندگان حقوق ثابت ماهیانه تعیین نمود.

از دیگر اقدامات مجلس در این دوره تنظیم بودجه مملکتی، برقراری تساوی پیروان مذاهب مختلف، حذف هزینه‌های زائد و مستمری‌های بی‌مورد درباریان و مهمتر از همه که موجب محدود شدن قدرت شاه شد، تدوین متمم قانون اساسی بود که با زحمت فراوان به توشیح محمدعلی‌شاه رسید.

یکی از قوانین مهمی که در دوران ریاست احتشام‌السلطنه در مجلس اول تصویب شد، قانون آزادی مطبوعات مشتمل بر 53 ماده در 18 بهمن 1286 بود که موجب افزایش 50 درصدی انتشار مجله و روزنامه‌های ملی در ایران طی دو سال عمر مجلس اول شد.

به گفته والتر اسمیت که در مجلس حاضر بود نظام پارلمانی در زمان احتشام السطلنه تغییر زیادی کرد و پارلمان ایران به مجلس‌های پیشرفته آن روزگار نزدیک شد، اما سرانجام شرایط داخلی مجلس و آشنا نبودن نمایندگان با کار قانون‌گذاری و همچنین کارشکنی‌های محمدعلی شاه و و اطرافیانشان سبب استعفای احتشام السلطنه از مجلس شد. او در طول مدت ریاست مجلس چند مرحله استعفا کرد که سرانجام در 11 فروردین 1287 نامه استعفای او در مجلس قرائت شد و مجلس ضمن اظهار تاسف از این موضوع کناره‌گیری وی را پذیرفت.

گفتنی است فشار و تهدید انجمن‌ها و بدگویی روزنامه‌ها از اصلی‌ترین دلایل استعفای وی بوده است. احتشام‌السلطنه بعد از استعفا از ریاست مجلس، وزیر مختار ایران در لندن شد و به برلین رفت که از آنجا عازم لندن شود. در این هنگام خبر به توپ بسته شدن مجلس به دستور محمدعلی شاه به آلمان رسید و احتشام‌السلطنه با ترتیب دادن مصاحبه مطبوعاتی به شدت به این کار حمله کرد و درخواست کرد دولت‌های اروپایی از به رسیمت شناختن رژیم استبدادی فعلی از پادشاه یاغی ایران خودداری کنند. این مصاحبه سبب عزل وی از وزیرمختاری در لندن شد.

احتشام‌السلطنه مدتی را در پاریس و استانبول گذراند و پس از فتح ایران توسط مشروطه خواهان در آبان ماه 1288 در انتخابات دور دوم مجلس از تهران به نمایندگی برگزیده شد.

21220